Алгыстаах Арылыйаана Хотун Атас кыыьа Программа «Дети земли Олонхо с солнечными поводьями за спиной»
методическая разработка

               Программа «Дети земли Олонхо с солнечными поводьями за спиной»

Среда внедрения: МОБУ "Средняя общеобразовательная школа №17" ГО "Город Якутск" РС(Я). Период реализации: 2010-2024 у.г.

 Автор Алгыстаах Арылыйаана Хотун Атас кыыьа, Почётный работник общего образования РФ,Отличник образования РС(Я), Знак «Учитель учителей», Победитель гранта «Лучший учитель России» по защите проекта «Этнокультурный компоент в УВП в условиях городской полиэтнической школы 17 г.Якутска РС(Я)».

 Основные предпосылки были:

     Молодые родители были  безграмотны в вопросах повседневного воспитания  своих детей на основе этнопедагогики. Сложная  обстановка по воспитанию с учётом этнопсихологических особенностей детей требовало  активного привлечения интереса семьи к родной культуре и языку.  В  связи с тенденцией исчезновения у семьи среды воспитания на родном языке  в городской среде , нужно было реализовать этнопедагогический подход в УВП   через  внедрение проекта «Дети земли Олонхо с солнечными поводьями за спиной».      

Какие проблемы были:

Ведение всей учебновоспитательной работы на языке другого народа, по чужим образам приводило к снижению умственной работы детей, особенно аналитических и творческих способностей, угнетения чувства толерантности и эмпатии. Как результат мы видели уменьшение творчески обучающихся  учащихся среднего и старшего звена, рост современных родителей агрессивно настроенных на школу,на общество. Родители все больше отдалялись  от детей, не беседовали по душам, не читали сказки, не отгадывали  загадки, мало отдыхали  вместе. Вот-вот могла порваться  тонкая нить,связывающая их. Забылся  совместный труд семьи . Если национальная одежда более и менее развилась, то забвение исконной традиционной пищи, замена суррогатами,ГМО и фастфудами привела к появлению нездорового поколения. В школы приходят молодые учителя, совершенно не владеющие своим родным языком как культурным  пластом, не имеющие понятия об эпосе Олонхо ,о  традициях,обрядах народа саха.  Бессистемное обучение предмета национальной культуры и разговорного якутского языка в школах создают хаос в сознании детей. Например , в 1-2 классе учат разговорный язык саха, в 3 классе КНРС(Я), в 4 класса ОРКСЭ. Не формируется стройная картина мира вокруг языка и культуры  своего народа.

     Проект был реализован на основе этнопедагогики  Олонхо, которая  основана на формирование личности ученика, его нравственных качеств на основе связи поколений в семье, в привлечении воспитательных возможностей школы, округа, культурно-этнографических центров. Этнопедагогика Олонхо выступила как способ создания комфортных и безопасных условий для сохранения нравственного и физического здоровья детей в условиях городской полиэтнической школы с русским языком обучения .

      Обоснование актуальности проекта:

      Нынче исполнилось 18-летие года Олонхо в ЮНЕСКО. Мы верим, что есть будущее у народного эпоса Олонхо.  В нашей республике разработана целая инфраструктура Олонхо. Театр Олонхо, Музей олонхо, Национальный инновационный проект создания комплекса «Земля Олонхо» будет внедрён в 2025 году, проводятся республиканские фестивали этно-арт. 25 ноября объявлен Днём Олонхо, 30 ноября -Днём Хомуса. При этом  отмечается, что олонхо в век современных информационных технологий, стремительно теряет и утрачивает не только свои прежние социально-культурные функции, но и свою слушательскую (особенно детскую и молодежную) аудиторию. Интерес к изучению, слушанию эпоса Олонхо можно привить только с раннего детского возраста.

       Единственным хранителем духовных ценностей и важным звеном пути передачи их подрастающему поколению является – школа. Одним из актуальных направлений работы нашей школы МОБУ СОШ№17  является сохранение и укрепление национальных и этнокультурных устоев.

     Введение федерального государственного образовательного стандарта начального общего образования (ФГОС НОО) придает  работе с социумом  принципиально новую значимость, ведь ключевая идея нового стандарта – это общественный договор между личностью, семьей, обществом и государством.  При формировании кружков ВУД ФГОС в  сентябре 2010 года в начальных классах с родным языком обучения было проведено анкетирование среди учащихся и родителей по изучению спроса на кружки. Родители указали, что им сегодня как никогда нужно привитие интереса к эпосу Олонхо, т.к. он указывает воспитательные ориентиры народной педагогики, даёт положительный народный образ. Многие семьи столкнулись с реальными потребностями формирования устойчивого отношения к отрицательному влиянию рекламы и насилия на телевидении. Школа и семья совместными усилиями могут сформировать «культурный иммунитет» против засилья чуждой субкультуры и морали в виде компьютерных игр, мультфильмов. Совместно с родителями, продолжая добрые традиции «Сайдыс» по внедрению этнокультуры в УВП, выбрали для кружковой работы изучение эпоса ОЛОНХО и фольклорные кружки. Опыт работы по этому направлению с 2002 года позволяет углубить его содержание, приводить в нормативы ФГОС с учётом новых требований формирования УУД. 

         В школу приходят новые ученики, новые родители. И работа по возрождению национального самопознания через привлечение к эпосу Олонхо и обращение их взоров на духовное и этнокультурное начало, на вековой опыт нации становится по-новому востребованным. А этнокультурная самоидентификация состоит, прежде всего, в формировании положительных чувств к истории, традициям своего народа, т. е. того, что принято называть “любовью к Отечеству”, а не только в приобщении к одной, пусть даже самой массовой  концессии.

      Проект «Дети земли Олонхо с солнечными поводьями за спиной» реализован для формирования духовно-нравственных ценностей через изучение   самобытной культуры олонхо в вариативной части БУП, внедрение его компоентов в предметное содержание, применение  обычаев, традиций в УВП,привлечение учащихся в фольклорные кружки. Смыслообразующим ядром воспитания и образования является “педагогика олонхо”, нацеленная на развитие целостного человека, который является высшей ценностью и целью развития общества. Приобщение к своей культуре дает осознание своего “Я”. Ребенок, изучающий свою культуру, относится к своему народу с уважением, вырастает с чувством гордости и равноправия с другими народами и становится духовно-нравственной, всесторонне развитой Личностью.

   Материалы Олонхо открывали широкие возможности для организации ВУД ФГОС.  Чтение и знакомство с текстами Олонхо позволило обеспечить не только внеурочную занятость детей, но и создавал  условия для эстетического и патриотического воспитания. Вместе с тем, приобщение детей и подростков к миру якутского эпоса являлся одним из важнейших условий сохранения самой уникальной эпической традиции Саха как таковой в сознании подрастающего поколения.

Цель была: воспитание  духовно-нравственно развитой личности через внедрение компонентов Олонхо в ВУД ФГОС.

Задачи:

    Формирование  у учащихся устойчивый познавательный интерес в народному эпосу Олонхо как к мировой  нематериальной сокровищнице, как к культурной кладовой своего народа. Формирование у учащихся исследовательских  навыков  языкового пласта эпоса олонхо, привитие желания и интереса к читательской  деятельности Олонхо. Духовно-нравственное, патриотическое воспитание на примере  образов, характеров, поступков, помыслов героев верхнего и срединного миров. Развитие одарённости и творческих способностей и навыков на  фольклорных кружках.

   Гипотеза:

        Семейный клуб "Олонхо уорэ5э"  способствовал поиску новых технологий и приёмов использования народной педагогики через обращение к педагогике олонхо. Педагогику Олонхо использовали в формировании компетентности, педагогических условий – развивающей среды олонхо, содействующей пониманию и принятию педагогики олонхо. Кружки «Фольклор» стали одним из эффективных форм взаимодействия 17 школы г.Якутска и социума  в целях воспитания детей на примере поступков героев эпоса Олонхо. Разработали  методические пособия, рабочие тетради, дидактические альбомы, тесты  по итогам знакомства и чтения текстов эпоса олонхо.

      Рабочие программы:

1.     Проведевтический .Младшая группа"Инэрчэ"- 1-2 классы.

Сформирование слушательских умений исполнения Олонхо. Знакомство с исполнителем олонхо.

Ознакомление с мирами, жителями 3 миров, с положительными и отрицательными героями, с материальной культурой, флорой и фауной Олонхо.   1 класс «Общее понятие об эпосе Олонхо». Текст «Ысыах». 2 класс И.Н.Левина, отрывок из олонхо «Кылыы Боотур»,

2.     Средняя группа-3-4 классы «Тэһиин».

Сформирование читательских умений текстов Олонхо, знакомство с создателями жанра Олонхо, постановка отрывков. 3 класс, отрывок из олонхо П.В.Оготоева «Элэс Боотур», 4 класс , отрывок из олонхо П.А.Ойуунуского «Дьулуруйар Ньургун Боотур». Ролевые декламации.

Материалы  были встроены в программу предметного обучения как регионально-национальный компонент для обеспечения реализции данной программы. Для активизации  индивидуальных этнокультурных потребностей и мотивации обучающихся и их родителей. Наполнение конкретным содержанием данной части базисного (образовательного) плана находился в компетенции участников образовательного процесса.

Учителя творческого союза «Сайдыс» 17 школы г.Якутска разработали  метапредметные задания на основе текста Олонхо для 1-4 классов. На основе этих материалов через Управление образования г. Якутска РС(Я)  ежегодно проводится традиционная  метапредметная олимпиада «Сайдыс» для школ с якутским языком обучения РС(Я . Выпущено учебное  пособие  «Ааҕыы аптаах айана» в содержании которого внесли контрольно-измерительные материалы «Олонхо дойдута» (стр.111-165) для 1-4 классов .(2024)

В результате внедрения данной программы в годы реализации обученность и воспитанность учащихся в 17 школе г.Якутска оказались в первой         десятке лучших школ Республики Саха(Якутия).

   XIV республиканской научно-методической конференции  «ЫСЫАХ ОЛОНХО В АМГЕ: ЭПОС, ДИАЛОГ ПОКОЛЕНИЙ, ВЗГЛЯД В БУДУЩЕЕ»

678600

Амга, ул.Партизанская, «Управление культуры и народного творчества»,начальнику  Иванову Ивану Фёдоровичу.sitimamga@mail.ru,

amga_kultura@mail.ru

Секция 15. Традиционная медицина вжизни народа саха

15 олук. Сахалыы эмтэнии үгэстэрэ (эмтээх оттору хомуйуу,норуот эмчиттэрэ)

        Темата :   «Тирэх»  үөрэх  (автордара ФИЛИППОВА   Матрена   Николаевна   –   Сыдьаайа,   Саха Өрөспүүбүлэкэтин  култуура а  туйгуна,  алгысчыт,  арчыһыт,  уйулҕаһыт,  “Тирэх”  үөрэҕи  сүрүннээччи  ФИЛИППОВ  Афанасий  Романович  –  Байдам, норуот эмчитэ, алгысчыт, арчыһыт, “Тирэх” үөрэҕи сүрүннээччи. “ Арыллыы”, уонна “Дьүөрэлэһии” куурустар ааптардара (Дьокуускай к.).

                            Дакылаатчыт: Алгыстаах Арылыйаана Хотуна Атас кыыьа, Саха Өрөспүүбүлүкэтин үөрэҕин туйгуна, Россия үөрэҕириитин бочуоттаах үлэһитэ, «Россия бастыҥ учуутала Грант кыайыылааҕа-2011 с.» Дьокуускай куорат 17  оскуолатын алын кылааһын учууталa к.т. 892466295216   popova-1v@mail.ru

Сөптөөх төрүттэниитэ,олоҕуруута(предпосылки):

«Тирэх» үөрэх ис хоһооно Клавдия Ильинична –Сайыына Максимова Айыы тыыннаах үөрэҕэр олоҕурбут, күннээҕи түбүктээх олоххо сыһыаннаан салгыы сайыннаран дьону үөрэтиигэ туһуланар. Үөрэххэ оҕотуттан кырдьаҕаһыгар тиийэ үөрэниэхтэрин сөп, хаһан да хойут буолбат. Үрдүк да үөрэхтээҕиттэн,үөрэҕэ да суоҕуттан тутулуктаммат. Тирэх үөрэххэ кэлбит дьон бары тэҥнэһэбит, саха буолан сандаарыйар, киһи буолан килбэйэр суолгу турунабыт. Тус бэйэм интернтеттэн Матрена Рожина Тирэх,Арыллыы үөрэхтэри ааһан бара ситиспит ситиһиитинэн кынаттанан кэлбитим. Атын киһи ситиһиитэ-эйигин эмиэ өрө тардар,сырдык суолу арыйар.

             Сибилигин уһулуччу суолталааҕа(актуальность):

     Дьалхааннаах аныгы олохпутугар дьон –сэргэ олоххо эрэлин , бэйэтигэр ,дьоҥҥо итэҕэлин үөскэтэн,харахтарын,кулгаахтарын арыйан , тупсуу диэки уларыйыыларыгар хайыһыннарыы. Саха итэҕэлигэр эргиллэн , чөл туруктанан, үс куттара иитиллэн  тахсарыгар дьулуһуу,сорунуу.

Сыала-соруга: дьиэ кэргэн олоҕун укулаатыгар үөһээ суруллубут өйдөбүллэри киллэрэллэрин ситиһии, кэтээн көрүү. Саха ыалын холумтанын уота хаһан сөҕүрүйбэтин туһугар өбүгэ сиэрин-туомун чахчылаахтык киллэрии. Саха тыла –эмтэнэр,үүнэр-сайдар, чараас эйгэни кытта алтыһыы тыла буоларын итэҕэтии.

Чинчийэр ньымалара: Бэйэ дьиэ кэргэнигэр, үлэлиир эйгэтигэр  Үс кут суолтатын киллэрии, куту сайыннарыы Ыраастаныы,арчыланыы,ыйдарынан  алгыстааһын. Тирэх үөрэҕи ааспыт дьон олоҕун кэтээн көрүү, отзывтары истии, хомуйуу. Оҕо тэрилтэлэригэр киллэрии. Холобура, Дьокуускай куорта 17  оскуолатын 2 «б» кылааһын үөрэнээччилэрин иитиигэ «2023-2024 сыл иитэр үлэ программатыгар»  «Тирэх»  үөрэх ис хоһоонуттан киллэрэн биэрии.Кэтээн көрүү.      

                                                      2.    Киириитэ

              Матрена Николаевна –Сыдьаайа ,Афанасий Романович –Байдам Филипповтар ,1994 сыллаахха айыылартан айдарыылаах уйулҕаһыт,     Саха мааны Далбар Хотуна Клавдия Ильинична Максимова –Сайыына үөрэҕин бүтэрбиттэрэ.Ол кэмтэн кинилэр биир тыынынан, санаанан алтыһан үлэлээн барбыттара. 2011 сылтан Сайыына уһуйаанын үөрэҕин салҕаан Чурапчы улууһугар Хоптоҕо нэһилиэгэр бастакы үөрэхтэрин ыыппыттара. Бу үөрэҕи нэьилиэк баһылыга  өйөөн Петров Симон Васильевич, кулууп иккис этээһигэр хас анаан,Арчы хоһо тэриммиттэрэ. Бу курдук хас үөрэх ыыппыт нэһилиэктэрин   аайы    кыралаан хамсааһын тахсан испитэ.   Бу бүгүн Сыдьаайалаах Байдам Тирэх үөрэхтэрин  Ньурбаҕа   ыыта сылдьаллар. Онтон Бүлүү куоракка тиийэн ыытыахтаахтар.      

                                                                   Сүрүн чааһа

2.        1.        

          Мин сахалыы өйүм-санаам үөрэҕин дириҥэтэн билээри,сахалыы өйгө-санааҕа идэтийээри , быйыл 2023-24 сс.  Сыдьаайа уонна Байдам Тирэх үөрэхтэригэр үөрэнним.Оччоҕуна эрэ толору       «Эркээйи эргиирэ» диэн республиканскай иитэр программа  оҕону сахалыы тыынынан сайыннарар эйгэтин тэрийиигэ үлэлиэхпин сөп эбит диэн санаатым. Программаҕа «Киһи – Айыы Киһитэ. Айыы киһитэ буолан «Айыы тыыннаах»  оскуолаҕа оҕо саас сайдар түһүмэхтэринэн уһуйуллуу – уһуйуу үөрэҕин үс таһымын барыахтаах диэн этиллибит: “Оттомнонуу”, “Дьоһуннаныы” “Дьолуо – дьулуурдаах буолуу”, атыннык эттэххэ, “Олоххо умсулҕан” үөрэҕин ылар» диэн чопчу суруллубут. О5о тус бэйэтин  кытта  бэйэтэ  дьарыгын тэрийэнээччи буоларыга  уһуйааччы көмөлөһөр. Өссө чопчулаан эттэххэ, «Үс кут», “Өй-санаа” уонна “Дьарык” эйгэтин тэрийэргэ идэтийбит тэрийээччи, уһуйааччы көмөтүнэн ыытыллара ирдэнэр эбит. Кини чопчу үлэлиир сыала-соруга (предмет деятельности) буоларынан бу маны ылыныа суоҕун сөп.Дьэ оҕо бэйэтигэр  эргиллэн,оҕо –оҕоҕо хайыһан,  төрөппүт өбүгэ ситимин тутан оҕолорун кытта олороллорун туһугар бу үөрэх наада эбит.  Аны үөрэнээччи идэтин иҥэринии диэн өйдөбүлү учуутал билиэхтээх. Учуутал идэлээх киһи ону кыайбат. Кини атын эйгэ, Билии эйгэтин, үлэһитэ. Учууталлар иитээччи уһуйааччы таһымыгар тахсалларыгар бэйэлэрин тус дьулуһуулара, дьулуурдара эрэ наада. Дьэ ону толору ылынан,  мин «Тирэх үөрэҕи» бүтэрэн туох санааҕа кэллим? Бу үөрэх “Эркээйи эргиирэ” бырагыраама оҕо саадтарыгар, өрөспүүбүлүкэ оскуолаларыгар, орто уонна үрдүк үөрэх тэрилтэлэригэр, оҕо мөрүөн холбоһуктарыгар, ыал, түөлбэ оҕо сайдар, уһуйуллар үлэтин саҥалыы хайысхалаан үлэлииллэригэр олук буолуо. Холобура, “Эркээйи эргиирэ” оҕо сайдыытын манныктарга туһулуур: а) олох эргииринэн: ыал – оҕо саада – оскуола – түөлбэ – ыал; б) ыал эргииринэн: уол – эр киһи – аҕа; кыыс – дьахтар – ийэ. Олох эргиирэ омук төрүт үөрэҕэр, үгэһигэр, култууратыгар тирэҕирэн, оҕо бэйэтэ сайдарыгар, туругурарыгар, сиэрин-туомун, олоххо аналын булунарыгар ананар. Бу программанан  улэлииргэ «Тирэх» уорэх учууталларга олук уурар диэн биллим.

            Тирэх-1 тосхоллоро:

Дьиэ кэргэн.

Оҕону иитии

Төрөөбүт ийэ тылбыт

          Бу тосхоллорунан олоххо баар ыарахаттары хайдах гынан аһарынарга, арахсыыга тиийбэккэ олорууну үөрэтии барар. Оҕону иитиигэ төрөөбүт тыл уһулуччу суолтата дакаастанар. Оҕо иитиитин кимиэхэ да сэлээннээбэккэ ийэ-аҕа илиитигэр бэйэтэ ылара көдьүүстээҕэ этиллэр. Көлүөнэлэр ситимнэрэ хайаан да наадатын, дьахтар эр киһиэхэ сөптөө сыһыана, эр киһи тоҕо дьыбаан киэргэлэ буоларга тиийэрин итэҕэтиилэхтик дакаастыыр. Бу бастакы тосхол күннээҕи киһи киһи икки ардыгар сыһыантан чэгиэн-чэбдик турук кэлэрин чиҥэтэр.

Аны «Тирэх-2» үөрэх тосхоллоро:

 Теоретическай чаастар. Филиппова М.Н –Сыдьаайа

-Ычаны кэҥэтии.Илэ өй. Ийэ кут өйө. Түгэх өй.

-Бэйэни итэҕэйии,бэйэни ылыныы.Бэйэҕэ тапталы,эрэли үөскэтии. Дьоллоох түгэни таба тутуу.

-Көрдөһүү. Махтал.

-Эйэни тутуһуу. Биир энергияҕа,биир тэтимҥэ киирии.

-Найыланыыны суох оҥоруу.

-Үс кут чөл буолуута

             Баҕарыы уонна ыра санаа

-Бэйэҕэ Түптэри оҥостуу

-Олох үтүө  өрүтүн өйдөөн көрүү

            -Төрүөттэр-содуллар

-Үөскэтии,суоҕу баар оҥоруу

Байдам- практическай чаастар.

Туруору ситими оҥостуу

Күлүүс тыллар

Мин Тирэх үөрэҕи олунньуга үөрэнэн бүтэрбитим. Олус туһанан эрэбин. Итинник тутан олорон, Сыдьаайа,Байдам саҥаларын истэр олох атыннык киирэр эбит.Син майгынныыр матырыйааллара ютубунан бары да истэн эрдэхпит эрээри, учууталлар кыһанан кэпсииллэрэ, кинилэр тыыннара ордук дьайар. Киһи хас баҕарар сааһыгар учууталлаах курдук сананара олус көмөлөөх, ким эрэ  эйигин такайара саныахха да астык. Хос-хос да үөрэниэххэ наада эбит. Бу үөрэх баарын тухары. Сырыы аайы саҥаттан өйдөөн иһиэххэ сөп.

Байдам үөрэтэр туруору ситимин үөрэнээччилэрбэр туруоран эрэбин, олус ыалдьан көтүтэллэрэ да элбэх. Барыларыгар сразу биирдэ оноробун. Переменаҕа таҕыстылар да ыһыллан аххан киирэллэр. Дьэ, ол кэнниттэн туруору ситимнэрин туруоран биэрдэхпинэ уоскуйаллар, болҕомторолоро күүһүрэр. Аны өйдөөн көртүм ханньаҕар да оҕо элбэх эбит. Арааһа бары дьыбаанна мунньаччы-ханньаччы телефоҥҥа сыталлар. Көхсүлэрэ да бөгдөйөн,атахтарын соһон хаамар оҕо аҥаардара. Аныгы учуутал оҕо доруобуйатыгар көмөлөһөр сатабыллаах,үөрүйэхтээх буолар үйэтэ үүннэ, аҥаардас предметы эрэ үөрэтэр диэн олох тутаҕа олоххо дакаастанна. Ыарыһах  оҕо дьонугар-сэргэтигэр, обществоҕа туһалыыр кыаҕа мөлтүүрүн  буоларын өйдүүр кэм кэллэ. Аны бу аныгы оҕолор икки олоххо тэҥинэн олорорго  ананан кэлбиттэр, бу физической эттэрэ сииннэрэ туспа, оттон ментальнай эттиктэрэ туспа, чараас эйгэлэргэ чугас, онно киирбит оҕолор диэн сыналыыбыт. Бэйэлэр субу манна баар курдук эрээри ,ментально араас мирдарынан, измерениеларынан айанныы сылдьар буолуохтары сөп.Бу оҕолор киьи тутан ылар табаардарынааҕар цифровой продукциялары ордук сыаналыыр, кинилэр виртуальнай валюталара-

Сыдььаайа уонна Байдам Филипповтар олунньу 10 к.саҕаланар "Тирэх" үөрэхтэрэ Сайыына үөрэҕин ис хоһоонун , бэйэлэрин дириҥ билиилэрин_сайдыыларын сааһылаан үөрэтии буолар. Кырдьыга баара, дьонтон истибэтэҕим, бастаан ахсынньы ыйдааҕы Байдамнаах Сыдьаайа алгыстарыгар  Арчыга кэлбитим. Алгыс кэнниттэн таһырдьа тахсыбытым хайдах эрэ атын сир курдук көстүбүтэ, төһө да туман, тымныы буоллар хараҕым көрөрө атын этэ. Барыта киэркэйэн,сырдаан,ырааһыран,салгына кытта арыллыбыт курдуга. Онон үөрэх этэрин курдук Тирэх үөрэххэ куттарым сирдээн аҕалбыттара.Бу үөрэххэ  киьи  үс кута диэн тугун өйдөөтөҕүнэ ыраҥалыыра,восприятиета уларыйар эбит. Ус куттарбыт биһигини араҥаччылыыр посредниктар курдуктар эбит. Бу айылаах атааннаах-мөҥүөннээх, элбэх негативынан толору информационнай хонуулаах орто дойдубут олоҕор куттарбытын сайыннардахпытына, биһиги бэйэбит олохпутун тэйитэн, ыраҥалаан  көрөр, быһымах быһыылартан туттунар, үрүҥү-хараны тута билэр буолар эбиппит. Ол аата бэйэбит олохпут куттала суох буолуутун үөскэтэбит эбит. Безопасное поведение диэххэ сөбө дуу. Бу дьэ оҕолорбутугар олус да наадалаах эбит. Ол биһиги син олоҕу олорбут дьон курдук сананабыт да билбэппит олус элбэх, Билэрбитин да суолталаабаппыт элбэх Бу Тирэх үөрэх бэйэбитин ,ити ити эдэр оҕолорбут иэдээннээх суолга киирэн биэрэр кыл-мүччү түгэннэриттэн быыһыыр суол эбит. Байдам бэйэлээтэр бэйэбит оҕолорбут фантомнарыгар киирэн дьайыахпытын сөбүн, дистанционно кинилэр куттарын уоскутуохпутун, тапталбытын ыытыахпытын сөбүн үөрэтэр. Онтон да атын дьикти ньымалары барытын ыраас мууска ууран биэрэр. Бэйэбитиигэр  кылаат курдук иитиэхтии сылдьар хом санааларбытын, туох да туһата суохха ыыппыт ньэҥирбитинмагнитка сыьыаран баран куннэ ыытан уматан кэбиһэр медиатцията туохха да тэҥнэммэт чэпчэтиини аҕалла. Аны бэйэбит дьиэ кэргэммитин,чугас дьоннорбутун ыраастыыр, туруору ситимнэрин оҥорор ньыманы практикаланныбыт. Онтон да атын туһалаах биоэнергетическай прктаикалары  Байдам үөрэттэ. Мантан салгыы өссө да үөрэнэр баҕаттан, бэйэни салайыныыны баһылыыр туһуттан, олохпутугар баар сырдыкпытын, кэрэбитин арынарбыт туһуттан  Арыллыы диэн үөрэххэ салгыы барабыт. Бу Тирэх-1,Тирэх-2 бүтэрбит үөрэнээччилэргэ өссө үрдүкү таһыма буолар. Киһи тыыннааҕын тухары куруук үөрэнэ сылдьыахтаах. Үөрэнэриҥ тухары эдэргин,мэйииҥ куруук үлэлиир, саҥаттан саҥ энергияны оҥорор. Арыллыы үөрэҕэр дьоҥҥо көмөлөһөр араас ньымалары үөрэтиэхтэрэ. Тирэх үөрэх бэйэтин ис хоһоонугар сыаната олус удамыр. Оннооҕор онлайн -коучтар үөрэхтэрэ алта уон тыһыынчаҕа тиийэ этээччилэр.Пандемия кэмигэр олус сайда сылдьыбыттара, бары билэҕит, харчы оҥорорго үөрэтээччилэр бас быстар сыаналарын. Оттон тутан олорон, сирэй-сирэйгэ,харах-харахха дьиҥнээх муударай, олоххо опыттаах, уонунан сыл дьону үөрэппит үтүөлээх ,аҕам саастаах дьоннорбутугар үөрэниэххитин наада. "Кырдьаҕаһы хааһахха хаалаан сүбэтин ыл" диэн маны этэллэр. Байдам уонна Сыдьаайа сэттэ уон биэс саастаах, бииргэ олорбуттара биэс уонтан тахса сыл буолбут, үс саха саарынын иитэн таһаарбыт үтүө-мааны дьон тылларын -өстөрүн истэр диэн дьол буоллаҕа.Кинилэр эчи куоластара да үчүгэйин, хас саҥарар тыллара чөмчүүк таас буолан кутуллар,кулгааххар ыраас үрүйэ уута буолан сүүрүгүрэргэ дылы. Истэ олорон ырааһыраҕын,эмтэнэҕин. Олонхоҕо этиллэр Саха Саарына Тойон,Сабыйа Баай Хотун эн иннигэр кэпсии-ипсии олорор курдуктар. Аны бу сааһырыбт дьон чахчы оҕо саастарыттан илдьэ сылдьар бэйэ бэйэлэиргэр  тапталларын уотун харыстаан, сүтэрбэккэ, өссө үөрэхтэрин күүһүнэн уматан биэрэн , дьоҥҥо тарҕаталлар.

3.        Түмүк

           Түмүктээн эттэххэ, Сыдьаайа  уонна Байдам «Тирэх»  үөрэх ис хоһоонун киһи күннээҕи олоҕор киллэрдэҕинэ , ис туруга тупсар,сырдыыр, үчүгэйи өйдөөн көрөр буолар, олоххо эрэлэ,тардыһыыта күүһүрэр.Доруобуйата тупсар, бэйэтин туругун ,чугас дьонун туругун тупсарар билиилэнэр. Маны дириҥник өйдөөтөҕүнэ ис туругун, доруобуйатын чөлүгэр түһэрэр  кыаҕа улаатар, бэйэтэ өйө-санаата сырдаатаҕына, дьиҥ баҕата уһугуннаҕына эрэ атын дьоҥҥо дьиҥ туһата күүһүрэр, ол иһин бу мантан тирэхтэнэн "АРЫЛЛЫЫ", "ДЬҮӨРЭЛЭҺИИ" үөрэхтэр бараллар, ис хоһоонноро дириҥиир, билиилэрэ чиҥиир, туһата-абырала күүһүрэр. Сыдьаайалаах Байдам үгүс ситиһиилээх үөрэнээччилэриттэн бу бүгуҥҥү конференцияҕа кытта кэллилэр. Киирии тылы этэ Дьэрэлийэ –Беляева Анисия Иннокентьевна, этнопедагог, Саха өрөспүүбүлүкэтин үөрэҕин туйгуна, Тирэх уүрэҕи бүтэрээччи. ТАЛААНА   Мандар   кыыһа,   норуот   эмчитэ,   КЦР   чилиэнэ темата “Арыллыы” үөрэх. НИКОНОВА   Светлана   Ивановна   –   Хотуулаах   Хоһууна темата “Дьүөрэлэһии” үөрэх выпускницата, норуот эмчитэ.Болҕомтоҕут иһин махтал.