Разработка урока
план-конспект урока (1 класс) по теме

Темазы: Чаа чылдын шагаазында чаларап кээр чылдарывыс

 СОРУЛГАЗЫ: Шагаа байырлалы биле уругларны таныштырар. Чыл санаашкынында кирип турар дириг амытаннар дугайында таныштырар.Тыва улустун хундулээчел,эвилен ээлдек сонуургак эки чанчылдарынга уругларны кижизидери.Сагынгыр тывынгыр чорукка кижизитпишаан аас чугаазын сайзырадыр.

Дерилгези: календарь 12 чыл, пазлдар, шагаа чуруу.

Планнаан туннелдер:. Шагаа байырлалы биле уругларны таныштырар. Чыл санаашкынында кирип турар дириг амытаннар дугайында таныштырар

УУД:

Регулятивтиг: партазынын кырында ооренир херекселдерин шын организастап; кичээлдин сорулгаларын тодарадып билиринге  ооренир.

Шингээл барымдаазы – улегер езугаар аас чугаа тургузуп кичээлдин кол сорулгаларын чедип алырынга ооренир.

Уне барымдаазы – улустар-биле чугаалажып. Эш-оорунун болгаш башкызынын чугаазын узе кирбейн, дыннап билиринге ооренир. Кичээлге кылган ажылдарын туннеп билиринге ооренир.

Аажы-чан барымдаазы – оореникчи кижинин этикетти сагып турарынын деннели.

Чорудуу

1. Орг кезээ

Ажыл ишке ооредилгээ

Аажок кежээ толдер бис

      Эртем – биле чалгыннангаш

                                                          Эчис кузел чедер бис.

- Эки хуннун мендизи – биле эргим уруглар база аалчылар. Богун болза онзагай чараш хун

- Чуге онзагай чараш хунул?   (Чуге дизе даштын чылыг, аяс. Чуге  дизе аалчылар бар)

- Чылдын кайы уезил?  ( чылдын кышкы уези. Даштын кыш)

- кыжын агаар бойдус кандыг болуруул?  ( соок, ак харлыг агаар арыг)

- Кайы айыл? ( февраль)

- февраль айда чуу деп байырлалдар билир силер уруглар?  ( Ф 23, Шагаа)

- Бис школада чуу деп байырлалда белеткенип турар ик бис? ( шагаа)

- Бис школавыста даштын чулерни кылган ик бис?

- Шагаада чуну канчаарыл?  - Шагаа деп чул?

- шагаа дээрге эрги чылды удээри чаа чылды уткууру. –

- шагаа дээрге чыл  эргилдезинин байырлалы болур. Чыл бурузу тускай аттыг болур. ( куске, инек, пар, тоолай.Улу, чылан,  аът, хой, мечи, дагаа, ыт, хаван)

- Ынчангаш богун кичээливисте чунун дугайында ооренир дир бис ур-р?

- Богун кичээливисте шагаа байырлалынын дугайында чылдарнын дугайында ооренир бис.

.Кичээлдин сорулгазы-биле таныштырар.

- Темавыс « Чаа чылдын шагаазында чаларап кээр чылдарывыс»

- Сорулгавыс -  Шагаа байырлалын байырлаарын болгаш чылдарнын кирип турарын билип алыр бис.

Тываларнын сузуглээни

                           Тыны тудуш ыдыы чудел?       (Долума)

Тыва кижи омакшылын

        Кыптыктырар соруу чудел?

    Сагыызын дег хумагалыг

Чаа чылда ужурларда

       Бурун шагнын шагаазында

    Буян оргээн шажынында.

- Шагаа дугайында кым чуну бидлирил уруглар? ( оорен-р бодалдарын чугаалаар)

- Шагаа – дээрге эрги чылды удээринге болгаш чаа чылды уткуурунун улуг байырлалы болур. Шагаа  ийи состен тургустунган. «шаг» - дээрге уе. «Аа» - дээрге шагааны  сутке домейлеп турар.

Шагаа  будуузунде чолукшуур. Улуг назылыг кижи холдарынын адыжын  куду кылдыр, биче назылыг кижи холдарынын адыжын  ору  кылдыр сунар.

- Амыр – ла амыр!  (аалчылар- биле амыр менди солчур) ( тыва каналга )

- Шагаа дээрге чыл эргилдезинин байырлалы. Чыл бурузу тускай аттыг болур. Оларны тодарагйлаарга мындыг ( куске, инек, пар, тоолай.Улу, чылан,  аът, хой, мечи, дагаа, ыт, хаван) – Бо дириг амытаннар бодунуу – биле чараш, угаанныг, чаптанчыг. Бис канчаар ужурлуг бис ур-р

- Бир чыл 12 чыл болгаш эргилер. Бир чыл эртерге – ле оске чаа чылдын келгени ол болур. (Ч: куске чылынын соолунде инек чылы кээр)

- Чылдарче кирген дириг амытаннар аразында азырал дириг амытаннарны адап корунерем

- Чуге азырал дээр бис?

- Улегер соске кандыг силер, улежиксеп олур-ла мен. (У У видеозунда чылдарнын дуг коргузер) 42-45 (2 мин)

- Кым чуну билди?

- Чуу чылын кылган ик бис уруглар? (куске) – Чылдын бажында кирип турар чылды кылган бис .

Сула шимчээшкин «Чаражын»

- Силер чуу чылдыг силер ур-р? (мен инек чылдыг мен)

-Инек малдын дуг- а чугаалап корунерем.

- Инек кижиге чуну бээрил? (судун бээр эъдин кежин бээр) кижи бурузунун чылы чараш чаптанчыг. Кижизидилгелиг ажыл

 Индияда инекти ыдыктыг мал деп санаар  «Гау – Мата» «Корова – мать» «Ие инээм» Оларны безин шыкпыыш – биле безин соп болбас.

-Инек чылда торуттунген кижилернин аажы – чаны кандыг боорул  Долума номчуп бээр)

- Бис ам чуу чылын удеп турар бис? (Мечи чылын удеп дагаа чылын уткуп турар бис)

- Дагаа чылын уткуп турар бис. Дагаа чылда торуттунген кижилернин  аажы – чанын номчуп бээр Тана)

                       Эртенги дан хаяазын , эндевес – даа медээлээр

                      Чараш кызыл дагаамнын, чаны солун чаптанчыг ( Алдын – Сай)

                      Дал дуъш турда база – ла. Даады мени кыйгырар

                      Ооренир шагын оодежокпай, утпа дээр.

 Чылдарда кирген дириг амытаннарнын дугайында шулукчугештерни чугаалап корээлинерем уруглар.

Шагдан тура манаанывыс

Шагаавысты уткуп алыыл

Каткы – хоглуг адыш часкап      Ксения

Чылдарывыс алгап йорээл.

Шагаа хуну чоокшулаан, Чылга кирген амытаннар, чыглып келген чувен иргин. Ажы – чемин ижип чооглап канчап чылга киргенин-даа катап – катап сагынганнар, эгезинде чылда кирген Эрестиивис куске болгай , чылга канчап кирген эвес, шынап ону дыннаар дыр че!

1.Куске

 Куске боду хензиг –даа бол                      Долума

 Кучуттени ажып тиилээн  

 Узун чылдар эргилдезин

 Ужур ынчаар баштай берген

Ийи дугаар чылды алган, инекти ам дыннаалынар ( шулук)  Ада – иелерге узун тыныш.

Тывынгырлар кайда силер, тывызыктап кагжыптаалы «Самдар эвес хирезинде чамашкызы ковей»  Очурмаа

2.   Инек чылы идегелдиг                                    Алдын-Сай

  Ижер сут – даа элбек болур

  Саржаг ааржы курут чокпек

  Сава санга долуп келир

Бардам дошкун араатан ан, парны ам дыннаалынар! ( Шулук)

3. Пар чыл дээрге ушуку чыл дыр                      Сайын

     Бараанындан улус коргар

     Ынчалза – даа ажылгыры

    Ырма – сынчыг амытан боор

1. Доола талдар аразындан. Тоолай бола маннап келди. (Шулук) Тывынгырлар кайда силер, тывызыктап кагжыптаалы.  «Даалык даалык чоруктуг талдар карты чемиштиг» (Тоолай)  Тана

    Тоолай

4. Тоолай чылда ийистер хой                                 Тана

     Тодуг догаа унер

     Хонук быдаа хонак тараа

     Ховартавас аш чут болбас.

1. Удаваанда ООН соондан, улу келгеш хонуп алаган. ( Шулук)

5.Улу 

Чаа чулге чараш онге                                                Элхан 

Чаштар ышкаш сонуургак мен

Чаагай сеткил кадыкшылдын

Чаяакчызы улу чылы мен.

1. 6.Чылан    Чылан чылы Тывынгырлар кайда силер, тывызыктап кагжыптаалы.»Артап болбас алдын орген,дээп болбас демир орген» Назын

Ужар чалгын менде чок бол                                  Назын

Улу –биле торел чыл мен

Чылбыртып союп чоруур

Чыргал оштаан амытан мен

Шагнын чаагай эргилдези

Шагаа – биле моорлап келди.

7.Аът. Черле алыс чугурук аът, хемни кешкеш халдып келген. ( Санчай)

8.Хой Оожум шушпен озал болгаш, ООН соондан хой бо келген. (Шулук)

Хой дег чаагай сеткилдиг мал                          Очурмаа 

Ховр дээрзин боданарам

Хоону биче, чаны кортук

Хоокуй мени кээргенерем.

9.

Мечи Оон  соондан солун чыл дыр мечи чыл дыр корээлинер

Ажыл ишке кызымак бол                                     Саян

Аажы – чаны турум эвес

Алдарзырак, былдамыш деп

Атка кирген Мечи чыл мен.

10.Дагны баштай уткууру дег   Александра ООН соондан кончуг дурген дагаажыгаш чедип келген

Дагаа чылы эрте келир

Тараа арай хирелиг бол

Тайбын ууле  будунгур чыл.

11.Ыттыг кижи эштиг ышкаш      Саид  Ыт чылы чедип келген

      Ынаныштыг дидим чоруур

Эрес. Ээрги ыттын чылы

Эгээртинмес эжи ол дур

12. Эргилделиг чылдарывыс      Амыр-Санаа Эргилделиг чылдарывыс, эн-не солгу хаван келди.

     Эн-не солун хаван чыл мен

     Кеми-даа чок. Багы –даа чок

     Кээргенчиг амытан мен                      (Чылдарга пазлдарны тургустурар)

Дагаа чылывысты уткуп  кожамыктажыптаалынарам уруглар! Че!

 Эрес омак дагаа чылы

Чалара-ла чоогла-ла

Чаптанчыг чаш чашьтар сени

Шагда манап уткуп тур бис.

                                                                                                               Арыскан хем сайлыг-ла дээр

                                                                                                               Арбай тараа унер чер боор

                                                                                                                Кызыл кожуун хостуг-ла дээр

                                                                                                                Ажыл иштиг хайым чон боор.

Танышпасты таныштырган

Таан чараш школамны

Таан чараш школамдан

Танып алган эштеримни

                                                                                                         Кожамыкка кончуг-ла бис

                                                                                                         Кожа тыртып салыр –ла бис

                                                                                                         Кожавыста уругларнын

                                                                                                         Кожаннарын дыннаалынар

1 кл оолдары

Чыглып ойнап туру-ла бе

Сылдыс шокар баглаажында

Бажын савап туру-ла бе

                                                                                                          1 кл уруглары

                                                                                                          Чыглып ойнап туру – ла бе

                                                                                                          Тевер оюм баглаажында

                                                                                                          Бажын савап туру-ла бе

Чинге- тараа соктап берейн

Чиир сен бе чивес сен бе

Чинчилежип ойнаар черге

Кээр сен бе келбес сен бе ?

- Ам дагаа чылы канчап бо дириг амытаннарнын аразынче кире бергени ол уруглар дыннаптаалынарам. ( арын60 -61  )

Мечи чылы аъттанып тур, алгап йорээп байырлаалы

Дагаа чылы унуп келди мендилежип чолукшуулу.

Эрги чыл сен эки чолду

Эктивисти ажыр шаннадын

Байырлажып удеп  тур бис

Байырлыг чылым, байырлыг!

Чаа чылым дагаа чылым                                        Ксения

Сагыш ышкаш моорлап келдин

Чаа чылым амыр-ла бе?

Ажы – толге башкыларга

Аас кежиин шаннап келем

Ада – ие чонувустун

Ажыл – ижи будуп турзун

Азыраан мал менди турзун!

Аас – кежик курай! Курай!

Амыр тайбын курай! Курай!

Танцы «Дагааларым»   2 мин

- Чолукшуп –даа ойнап хоглеп  хоорештивис

Клазывыстын шагаа байыр найырынга

Сеткил сергек омак хоглуг кириштивис

Оорушку хог узулбезин!

Чаа чылды. Чаа часты уткуп оштаан

Шагаавысты келир чылын катап эргиил.

Рефлексия

-Богун кичээливисте чунун дугайында оорендивис?

-кым богун эки ажылдады?

- Кым бодунун харыызы – биле бисти кайгатты?

- Чыл бурузунде торуттунген кижилер  бодунуу – биле чараш, угаанныг эрес кежээ болур.

Темазы: Чаа чылдын шагаазында чаларап кээр чылдарывыс

Эге класс башкызы – Монгуш С.С.

Мечи чылдыг кижи чарт угаанныг, тодаргай чуулге шылгараар, чугаакыр. Былдамыш бооп болур.

Дагаа чылдыг кижи кызымак, кузелдери хой. Ынчалза-даа холу чадагай , оялык.

 Инек чылдыг кижи эскериичел, шынгыызы кончуг,шыдалдыг. Ынчалза-даа дедирленип болур, оске кижи аайынга белен – селен кирбес

Кичээлдин бот анализи

Класста шупту 13 оореникчи бар, 7 оол 6 уруг.Флегматик – (оожум) холерик –(дурген) хой кезии . Класс  хой кезии аажок шимченгир,оожум уруглар база бар. Харыылаксап туруп келгеш харыылап чадап туруп алыр ийи оглум бар, олар дыка харыылаксаар келдиринге эгелеп чугаалап алырынга бергедежиир. Ынчангаш олар харыылап чадажы бээр. Бирээзи келдиринге ыядыр.

Темазы: Чаа чылдын шагаазында чаларап кээр чылдарывыс

 СОРУЛГАЗЫ: Шагаа байырлалы -  биле уругларны таныштырып  чыл санаашкынында кирип турар дириг амытаннар дугайында таныштырар.Тыва улустун хундулээчел,эвилен ээлдек сонуургак эки чанчылдарынга уругларны кижизидери.Сагынгыр тывынгыр чорукка кижизитпишаан аас чугаазын сайзырадыр.

Планнаан туннелдер:. Шагаа байырлалы биле уругларны таныштырар. Чыл санаашкынында кирип турар дириг амытаннар дугайында таныштырар

УУД:

Регулятивтиг: партазынын кырында ооренир херекселдерин шын организастап; кичээлдин сорулгаларын тодарадып билиринге  ооренир.

Шингээл барымдаазы – улегер езугаар аас чугаа тургузуп кичээлдин кол сорулгаларын чедип алырынга ооренир.

Уне барымдаазы – улустар-биле чугаалажып. Эш-оорунун болгаш башкызынын чугаазын узе кирбейн, дыннап билиринге ооренир. Кичээлге кылган ажылдарын туннеп билиринге ооренир.

Аажы-чан барымдаазы – оореникчи кижинин этикетти сагып турарынын деннели.

Кол – ла чуул чылдар дугайында, чылда чуу деп дириг амытаннар кирип турарын уругларга  билиндирип ооредири болгаш амылыг бойдуска хумагалыг, дириг амытаннарны кээргеп ынак болурунга кижизидер. Класс шагында уругларга дилеп тывар ажылдарны, чоргускан.Кижи бурузу бодунун чылынын дугайында. Ужуражылганы кылгаш ажылды дилеп тыпкан ( кырган- авазы)  

Сорулганы чедип алган  мен.

Темазы:   Ю ю. (катаптаашкын кичээл)

Кичээлдин хевири: ооренген билиглеринге быжыглаашкын кичээли

Сорулгалары:

ооредиглиг: уругларны  ооренгени  Ю  деп ун ужук,  оларнын уннерин шын номчуп, бижип билиринин билиглерин быжыглаар.

сайзырадыглыг:  Ажык, ийи ун илередир  ,ю (йу) деп уннернин  ужуктерин  чугаага ажыглап билир кылдыр ооретпишаан, уругларнын дыл-домаан сайзырадыр, шын харыылаарын чедип алыр, словарьлыг курлавырын сайзырадыр.

кижизидиглиг: Уругларны дириг амыттаннарга,  ынак болурун кижизидер. Кичээл  уезинде уругларнын шын олурарын чедип алыры.

Планнаттынган туӊнелдери:

Бүгү талалыг өөредилге ажыл-чорудулгазы: өөреникчини ,е,ё,ю  деп ужуктер -биле катаптаары, оларнын  сос иштинге ажык уннун соонга чорааш, ийи ун илередир дээрзин билиндирер, я,е, ,ё,ю  кирген состерни шын номчуп, дыннап бижииринге чанчыктырар;  

Таарыштырылганыӊ өөредилге ажыл-чорудулгазы: өөредилгениӊ сорулгаларын салып билиринге; бодунун ажыл-чорудулгазыныӊ түӊнелин унелеп, башкыныӊ болгаш өөрүнүӊ үнелелин шын хулээп ап билиринге өөренип алырыныӊ аргазын тургузары.

Билиглерни шингээдиринин өөредилге ажыл-чорудулгазы: салдынган айтырыгныӊ утказын шын медереп билип, аӊаа дүүшкен шын харыыны аас-биле тургузуп билири; өөренип турар чүүлү-биле бодунуӊ ажыл-дуржулгазын деӊнеп билири, башкынын салдынган айтырыгларынга харыылап билири

Харылзажырыныӊ өөредилге ажыл-чорудулгазы: кижилер-биле харылзажып тургаш дүрүмнерин ажыглап, харылзажып турар кижизинге билдингир кылдыр чугааны шын тургузуп, башкызыныӊ болгаш эштериниӊ айтырыгларынга шын харыылап чаӊчыктырар.

Кичээлдиӊ дерилгези: дилги чуруу,Билбеспей, карточкалар – ЕЁЮЯ

слайдылар, техниктиг херекселдер (ноутбук, экран)

Кичээлдиӊ чорудуу:

1. Организастыг кезээ.

-Экии уруглар! Эки хуннун мендизи –биле эргим уруглар. Мени  Монгуш С.С. Бир эвес чаа билиг чедип алырынга белен, кыдырааш, ручка, карандаш, номум шупту четче мен деп турар болзунарза, ийи холунар кодурунер, бир бир-ле чуулу четпес келген, ынчалза-даа оорениринге белен бис деп бодап турар улус бир холун  кодурер.

2. Ажыл-чорудулгаже бодун башкарып углаары.Билиглернин онза чугулазы

-Эрткен кичээлде кандыг ужук-биле танышкан силер?  

-Кандыг ужугул? –Чуге кажар дээр бис?

-Кассадан  ю деп уннун ужуунун туружун коргузуптер.  Юю

-Бо чуу дур? (Ужук)  Ужукту бис канчаар бис(коор бижиир)

-Унну бис канчаар бис? ( адаар, дыннаар)

-Бо ужуктун  унун адаптынарам (Йу)

Чуге кажар дээни ол? ( ийи ун илередир)

-Кажан ийи ун илередирил?  (Состун эгезинге чорда. Ажык уннун соолунге турда ийи ун илередир

-Оон кандыг кажар уннернин  ужуктерин  билир силер? (еЁ ю Я)

-Чуге кажар дээни ол? ( ийи ун илередир)

-Тоолдарда  бо кажар ужук ышкаш кайы дириг амытаннарны кажар дээрил?  (Дилгини) – Чуге?

3.Ооредилгели г сорулганы салыры.

-Эглип кээлинер дилгиже бичии болгаш база келир бис.

-Чуну оорениривисти кым билип каапты

-Сорулгавыс ( Юю деп уннун ужуу кирген состерни адап сактып алыр бис)

4. Билиглерни ажыдары . берге байдалдан унери.

- Юю кирген состерден адаар.Ч: дуюг,оюн,моюн,хоюг. Бо состернин аразындан ОЮН деп состун ун ужук анализин кылыптаалынар. ОЮН- 2 слог, 3 ужук. 4 ун.. 2 ажык ун. 2 а – э ун (Дурум)

-Ынчангаш кижи бурузу оюннар ойнап оскен. Мен база силер бичии  тургаш оюннар ойнаарынга аажок ынак турган мен.Богун кичээливис оюн кичээл болур.

-Ынчангаш бир дугаар оюн тоолдарда кирип турар  дилги аажок кажар  силерни кажарлаар дээш келген. Оюн «Менээ дузалаш» шаблон. 

1.Кадарарда хойум чараш,Харап коорде тейим бедик.

2.Чаа чылда уруглар  йолка дескиндир ырлап танцылаан.

3.Мерген Оорлан – биле ийэлээн  балыктап чорааннар.

Туннел . Кажарлатпаан бис дилгиге. Чуге? Кажар дилги кажар ужуктер дузазы – биле кажарлаптар  бодаан. Эр-Хейлер эки ооренирге кажарлатпас.

5. Баштайгы быжыглаашкын.

2. Оюн «Читкен ужук»  Билбеспей келген ойнадып  шаблон.

   О…мааа оскен

…бка даарап кедипкен.

..бказынга ооктерин

Улай-улай илипкен.   (уруглар утказы.)

Туннел. – Читкен ужуктер чок турда номчуурга кандыг

-Оюмаа кандыг уругул? Силер база Оюмаа ышкаш  ( Улегер домак . Эртем чокта эртен база дун)

кежээ боор силер уруглар. Куш – ажыл кижини каастаар. Чалгаа чорбас кежээ чоруур.  Ажылдан дескен кижи турегге дужер. (улегер домак)

Сула шимчээшкин. Чаражын 2. Оюмаанын чаражын.

3. Оюн «Найыралдыг  боолу» Болук ажыл.

1 болук – еЕ кирген состер бижиир

2 болук Ё кирген состер бижиир

3 болук Ю кирген состер бижиир.

4 болук Ъ кирген состер бижиир.

Туннел – Элдеп кажар ужуктер кирген состер бижээн силер Эр-Хейлер.

Туннел – кижи бурузу бодунуу – биле чараш талант бар боор.

Ном – биле ажыл

Словарь ажылы Хоютку – даг кырынга даштарны чангыс черге чыып кааны болур.

Мээс, ийленчек чер,чаптып – тарады оъттай берген.Дайгырып – кыйгырып.

Кокай – бору .

-Кымнарнын дуг-а бижээнил? – Ч биле А чуну кылганыл? –Уруглар хоюн кадарбышаан чуну канчап турганыл? (Кижизидилге ажылы)

6. Бот хыналда

- Созуглелден я, Ю ъ кирген состерни тыпкаш ушта бижиир.

Сула шимчээшкин

7.Туннел быжыглаашкын.

Оюн «Кым миллионер болуксап турарыл?» Ийи боттун ажылы

8. Туннел. Рефлексия.

- Кичээливистин соолгу этапынга келдивис. Туннелден кылыптаалынар.

-Кандыг сорулганы  кичээл эгезинде салдывыс? Ол сорулгаларывыс чедип алдывыс бе? Кичээливистин темазы кандыг болган ийик? Бо кичээлде чуу чувеге ооренип алдывыс?

-Бодунарнын ажылынарны унеленер. (кызыл, ногаан, сарыг)

- Чуу солун болду?

- Чуну оорендивис?

- Чуу берге болду?

Онаалга. Дужуруп бижилге. арын. Номчуур. арын 96-97.