Статья «Кыра кылаас о5отун терут дьарыкка сыhыаран сайыннарыы»
статья по теме

«Кыра кылаас о±отун тірµт дьарыкка сыґыаран сайыннарыы»

Яковлева Е.Г. , М.Н. Турнин аатынан Тыараґа орто оскуолатын алын сµґµіх оскуола учуутала.

     Норуот педагогиката диэн  саха норуотун оло±у анаарар толкуйун, кутун-сµрµн, сиэрин-туомун, оло±ун-дьаґа±ын, тірµт дьарыгын,  µйэлэр тухары чочуйбут, тутуґар, о±отун иитэр µтµі µгэстэрин  кірдірір  саха µірэ±э буолар. Норуот педагогикатын араас іттµнэн кірін, чинчийэн, наардаан аныгы о±ону иитиигэ туґаныы биґиги оскуолабыт иитэр-µірэтэр программатын сµрµн хайысхата буолар. Тыараґа орто оскуолатыгар норуот педагогикатын олохтоохтук °µ³рэтии 1994 сыллаахтан “О±ону иитиигэ, сайыннарыыга тµілбэ араас эйгэтин хардарыта дьайсыыларын олохтооґун» диэн холоон кірір, чинчийэр µлэ тэриллиэ±иттэн уонна оло²хону µ°³рэтииттэн са±аламмыта. Мин оччолорго алын сµґµіх оскуола±а социальнай педагогунан ананан µлэлээбитим. Сµґµіх µлэтин «Саха – айыл±а о±ото» тиэмэ±э оло±уран ыыппыппыт. О±о кыра сааґыттан норуот µтµі µгэстэрин, сиэрин-майгытын иІэринэн улаатарыгар туґуламмыт «Сиэрдээх буолуу» тосхолунан µлэ ыытыллыбыта. Норуот о±ону иитэр µгэстэрин µірэтии тµмµгэр «Аймах о±ону иитэр µгэстэрэ» семинар ыытыллыбыта. О±о киґи быґыытынан уґуйуллуута, чіл куттаах – сµрдээх, чэгиэн, олоххо бэлэмнээх буолуута кини дьиэ кэргэниттэн, дьонуттан-сэргэтиттэн, тулалыыр эйгэтиттэн тутулуктаах. Онон µлэбитигэр тыа сирин дьоно-сэргэтэ норуот µйэлээх µгэстэрин тірµт ійдібµллэрин ыґыктыбакка илдьэ сылдьаллара тіґµµ кµµс буолбута. Онтон ыла о±ону иитиигэ тµілбэ араас эйгэтиттэн ытык-мааны кырдьа±астар, идэлээх, айар дьо±урдаах, талааннаах дьон, тіріппµттэр оскуола ыытар тэрээґиннэригэр,  научнай-практическай конференцияларга, семинардарга кыттыылара µтµі µгэскэ кубулуйда.

Норуот µйэттэн µйэ±э о±ону иитэр µгэстэрин чочуйан, µгµс ньыманы мунньан о±о иитиитигэр туґанара. Бу тіґі да «суруллубатах сокуонунан» аа±ыллыбытын иґин, кырдьа±ас эдэргэ, тіріппµт о±отугар иІэрэр олох бэйэтэ ирдиир кытаанах ыйаахтара буолаллар. Сµрµн µгэстэр манныктар:

- Сиэр-майгы нуорматыгар эппиэттиир бі±і туруктаах киґини иитии. О±ону µірэтии-такайыы айыыны кытта сибээстэнэрэ, ол сиэринэн µгµс бопсуу онно оло±урара.

- Ґлэ±э сіптііх сыґыаны иитии киґи олох олорорун тірді буоларын таба ійдµµллэрэ. Онон µлэ±э, дьарыкка, сатабылга µірэтэр µгэстээхтэрэ.

- Айыл±а±а сыґыаны иитэллэрэ. Билгэлииргэ µірэтэллэрэ. Бэйэни харыстанар, эмтэнэр ньымалары тутталлара.

- Оонньуу суолтатын билэллэрэ. Хоту дойду тыйыс айыл±атын тулуйар эттээх-сииннээх о±ону иитэллэрэ. Кыыґы, уолу иитэр µгэстэри тутуґаллара.

       Билигин µ°³рэх са²а иккис к³л°µ³нэ стандарта алын сµґµіх оскуола±а киирдэ. О±о духуобунай сайдыытыгар, сиэр-майгы боппуруостарыгар сытыы кы´ал±алар кµ°³рэйэллэр. Онон аныгы уонна норуот педагогикатынан алтыґыннаран о±ону иитэр-µірэтэр µлэ±э киллэрии, дьиэ-кэргэн µтµі µгэстэрин сіргµтµµ - бу олох кірдібµлэ буолар.

Маныаха хас биирдии о±онон анал µ°лэ барара наада. Бу стандарт бы´ыытынан о±о оскуола±а тирэх буолар билиини ылар, оттон салгыы µ°³рэнэ барыан ба±арар буолла±ына, дьаны´ан туран эбии µ°³рэнэригэр чаастар ананаллар.

Мин билигин алын сµґµіх оскуола±а «Хочу всё знать» диэн бырайыагы иккис сылбын салайан µлэтэбин.

О±о сайдар-аґыллар кэмин - кэрдиитин, аналын таба кірµµ учуутал сµрµн сатабыла буолар. Бырайыак сµрµн идеята норуот педагогикатын араас ньыматын туґанан, саха о±отун билиІІи уларыйа турар быґыыга-майгыга, олоххо бэлэмнээн, киґилии киґини иитэр сыалтан оІоґулунна. Норуот тірµт дьарыгын сиґилии µірэтии, чинчийии о±ону олоххо бэлэмнээх киґи гына иитэргэ кыа±ы биэрэр. Тірµт дьарыгы тіґі кыах тиийэринэн кыра о±о±о билиґиннэрии, умсугутуу, кэрэхсэтии  суолтата улахан. О±о  µгµс сатабылга µірэнэр наадатын ійдµµр уонна онно дьулуґар ба±ата кµµґµрэр. Бырыйыак µс сµрµн салаалаах:

1. Билии эйгэтэ.
2. Кэрэ эйгэтэ.
3. «Мындыр ій» оонньуу эйгэтэ.

Бырайыак сµрµн сыала: Кыра кылаас о±отун билиэн-кірµін ба±атын уґугуннаран тірµт дьарыкка, сатабылга уґуйуу, толкуйдуур дьо±урун сайыннарыы.

     Бырайыак µлэтигэр ба±алаах алын сµґµіх оскуола о±олоро, учууталлара кытталлар.

Ыытыллыбыт µлэ кірµІнэрэ:

1.Тµілбэ биллиилээх дьоннорун µлэлэрин, олохторун билиґиннэрии. Ол курдук биллиилээх хомусчут Лука Турнин; учуутал, суруйааччы Вера Давыдова, учуонай, суруйааччы М.А. Черосов туґунан кэпсэтии, «Кылыґах» ансамбыл талааннаах тойуксутун, ырыаґытын, ветеран учуутал Иванова А.Е. дьоро кµммµтµгэр ыалдьыттааґынын тэрийбиппит.  Таатта улуу суруйааччылар тµілбэлээн олохсуйбут сирдэрэ буолан былырыын Алампа 125 сыллаах, Таатта улууґа тірµттэммитэ 100 сыллаах µбµлµійµн кірсі алын сµґµіх оскуола уолаттарын уус-уран аа±ыы кµрэхтэригэр орто оскуола библиотекарынаан Турнина В.И. кытта  бэлэмнээн кытыннарбыппыт.

    О±олору чинчийэр µлэ±э кытыннарыы ыытыллыбыта. О±о майгытын, дьо±урун, дьарыгын, инники идэтин µгµс іттµн тіріппµттэриттэн утумнуур. Кинилэртэн бэйэтэ да билбэтинэн µірэнэрэ, уґуйуллара µгµс буолар. Онон дакылааттарбыт тематын о±о±о бэйэтигэр сыґыаннаах, дьµірэлээх іттµн талан бэлэмнэннибит. Бырайыакпытыгар µгµс ітті уолаттар. Онон чинчийэр µлэлэрбит хайысхалара да кинилэргэ барсаллар. Былырыын барыта тµірт дакылааты бэлэмнээбиппит:

- «ОлоІхо ыалын тірµттэрэ»

- «Саха сылгыта»

- «Дьиэ тутуута»

-«Тииґи кірµµ-харайыы»

      Норуот педагогиката олус µчµгэйдик олоІхо±о кістір. ОлоІхону саха µірэ±э диэн ааттыыллар Онон аан бастаан µлэбитин олоІхону µірэтииттэн са±алаабыппыт. ОлоІхо ыалын оло±ун-дьаґа±ын, µгэстэрин, айыылары кытта сибээстэрин µірэппииппит уонна “ОлоІхо ыалын тірµттэрэ» дакылааты са±алаабыппыт.

- «Саха сылгыта» теманан Литвинцев Ваня µлэлиир. Кини а±ата сылгыґыт. Кыра эрдэ±иттэн Тыараґа, БолтоІо, Кындал, Боробул сылгыґыттарын кытта алтыґан улааппыт уол. Ñûëãû èèòèèòèãýð ñàõà áûëûðãûòòàí èäýòèéáèò, îíîí êè´è êýðýõñèèð óëàõàí µ³ðµéýõòýýõ, ê³ëµ³íýòòýí ê³ëµ³íý±ý áèýðýí è´ýð îìóê. Саха сылгыта Хоту дойду – биир сурун баайа. Саха киґитигэр Дьіґігій о±ото - сылгы  олус кµндµ, ытыктанар дьиэ сµіґµтэ буолар. Саха сирин ураты тыйыс, тымныы уонна уґун кыґынын тулуйар, µіскµµр-сайдар уонна элбиир кыахтаах саха боруода сылгыта буолар. Ñàõà êè´èòý î±îòóí êûðàòûòòàí áýéýòèí êûòòà áèèðãý èëäüý ñûëäüàí èèòýð-òàêàéàð µãýñòýý±ý. Óîë î±î êûðàòûòòàí àêêà ñûñòàðà. Êýëè²²è êýì²ý àò µëýòèí àðààñ òåõíèêà ñîëáóéàí, ñûëãûãà ñûñòûû û÷÷àò ³òòµòòýí óìíóëëà áû´ûûòûéäà. Óîë î±î ûðûûíàê, äüèý êýðãýí ýêîíîìèêàòûãàð áýëýìíýýõ áóîëóóòóãàð, òîëêóéäóó µ³ðýíýðèãýð, äüèý-óîò òýðèíýðèãýð, îëîõ îëîðîðóãàð ñûëãû ìèèíýð ìè²ý, ê³ëµíýð ê³ë³ áû´ûûòûíàí îëóãó óóðàð. Ваня саха сылгытын уратыларын, туґатын, Тыараґа±а сылгы иитиитин туругун µірэтэ сылдьар.

       Онтон дьиэ тутуута ханнык ба±арар эр киґи тірµт дьарыга. Уол о±о эрдэттэн толкуйдуу, уґана µірэннэ±инэ кэлин дьиэ-уот туттарыгар туґалаах буолуо. Бу теманан µґµс кылаас µірэнээччитэ Литвинцев Петя µлэлиир. Эґэтэ, а±ата, кини бииргэ тіріібµттэрэ бары уус дьон. Эдьиийэ Аня ИТФ-га тутууга сыґыаннаах идэ±э µірэнэр. Онон «Эн эмиэ уґана µірэниэхтээххин» - диирбин ылынар. Дьиэ тутуутун сэІээрэр. Дьиэ тутуутугар туттуллар сиэри - туому, Тыараґа±а тутуу сайдыытын, дьиэ тутуутун тµґµмэхтэрин,  уус эґэтин оло±ун утумнааґыны µірэттибит. Кыра киґиэхэ олус µгµс матырыйаалы хомуйдубут.

Саха норуота эти-сиини сайыннарыыга, доруобуйатын харыстаныыга   эмиэ туспа кірµµлээх, µгэстээх. О±отун харыстанарга, чэгиэн буоларга эпчийэр. Онон билиІІи тирээн турар кыґал±аны быґаарар суолталаах «Тииґи кірµµ-харайыы»

теманан тірдµс кылаас µірэнээччитэ Можаров Женя µлэтин са±алаабыта. Киниэхэ оскуола медицинскэй µлэґиттэрэ кіміліспµттэрэ.

2.Тірµт дьарыкка, сатабылга уґуйуу.

    Бу µлэбит кірµІэр биґиэхэ тµілбэбит биир тарбахха баттанар уран тарбахтаах иистэнньэІэ Игнатьева Е.Н. кыттыґар. Кини салайыытынан алын сµґµіх кылаастарын коллективтара олус улахан, киґи кэрэхсии кірір µлэтин «ОлоІхо сэґэнэ» диэн композиция-паннону икки ый устата µлэлээн бµтэрбиттэрэ. Салгыы «Алаас кыыґа» сувениры, «Дэйбиир» оІоруутун µірэтэн о±олорго оІотторбуппут. Быйыл «Мин тµілбэм» тиэмэнэн тµірт дьыл кэмнэринэн арахсан хартыыналары оІорбуттара. Бу дьарыктарга о±олор µірэ-кіті дьарыктаналлар, оІорбут оІоґуктарыттан дуоґуйууну ылаллар.

    О±ону норуот культуратыгар уґуйуу µс кэрдиистээх:

    МаІнайгынан, о±олору уус, иистэнньэІ о. д. а. сатабылынан уґуйуу.

    Иккиґинэн, идэни таларга суолталаах.

    Ґсµґµнэн, уґуйуу чыпчаала – о±о талаанын арыйыы.

Ситиґиилэр: 

1. «ОлоІхо сэґэнэ» композиция улуустаа±ы прикладной творчество быыстапкатыгар 1,2,3 миэстэлэри ылбыта. Республиканнай «О±о айымньытын» музейыгар быыстапка±а турбута. «Дьыл кэмнэрэ» композиция улуустаа±ы прикладной творчество быыстапкатыгар «Мин тµілбэм» секция±а 3 миэстэни ылбыта уонна республиканскай быыстапка±а кыттыбыта.
2. Литвинцев Ваня «ОлоІхо ыалын тірµттэрэ» дакылаата региональнай «Тыараґа±а олоІхо тµґµлгэтэ» конференция±а 2 миэстэни ылбыта.

   О±ону кыра эрдэ±иттэн норуот култууратыгар, тірµт дьарыгар сыґыарыы, кинини ій-санаа, тыл, майгы, дьо±урун сайыннарыыга, киґи быґыыынан иитиигэµгµс µлэ эрэйиллэр