Шагаа    байырлалы.

Сорулгазы:1.Тыва улустун хундулээчел, эвилен-ээлдек,        

                            сонуургак эки чанчылдарынга уругларны ооредир.

                           2.Национал оюннарнын чамдык хевирлери-биле

                           таныштырары.

                           3.Сагынгыр, тывынгыр чорукка, оюннарга даянып

                              кижизитпишаан, аас чугаазын сайзырадыры.

Дерилгези:Унуп кээп турар база тонуп турар чылдар чуруу, тос-

                         карак, артыш, аъш-чем, тевек, тыва оюннар, улегер

                         домактар.

                                          Чорудуу:

1.Айтырыг – харыы.

-Богун болза бистер Шагаа байырлалын клазывыска байырлап эрттирер дээш мында чыглып келген  бис.

-Уруглар, Шагаа деп чуу байырлал чул кым билирил?

-Кандыг чыл тонуп турарыл?

-Ам чуу чылы кээрил?

-Каш дугаар чыл тонуп турарыл?

-Ам каш дугаар чыл унуп кээрил?

2.Киирилде беседа.

-Уруглар, Шагаа болза чугле тыва чоннун эвес, а бурят, моол чоннарнын эрги чылды удеп, чаа чылды уткуп турар байырлалы-дыр.Оон-биле кады кыштын чыккылама соогунун часкы хаттар-биле солчурун ооруп уткуп алыры, кышкы берге амыдырал адакталып, ак чемнин элбек болурунун эгезин байырлаары-дыр.

-Чаа чылдын эге айын Ак ай деп адаар, ол сут-биле, уттен кылган чемнер-биле холбашкан.

-Орус чонуу-биле болзв, бис 2004 чаа чылды шагдала уткупкан бис.А бистин тыва ёзу-биле болза, ам утукуур бис.

-Шаг-шаандан бистин огбелеривис эрткен чылдын хир-чамындан, бок-кузурумунден адырлып алыр дээш оонун иштин арыглап, идик-хевин,эжик-дожээн ундуруп арыг харга кактаар, одек иштин арыглап-аштаар турган. Силер база Шагаа хунунде арыг харга идик- хевинерни кактап, андаштанып, арыгланып-аштанып боур силер.

-Шагаада тывалар чугле тыва оюннарны ойнап чораан.

-Уруглар, тыва оюннардан адап корунерем.(уруглар адаар)

-Ол оюннарны 2 кезекке чарар. Биргизи - даштыгаа ойнаар оюннар. Ийигизи – ог иштинге ойнаар оюннар. Ол оюннарны оон ойнаарбис.

-Даштыгаа ойнаар оюннарга чунгулаары хамааржыр. Ону шупту билир. Силер база шагаа хунунде барып чунгулаар силер. Оон оске хендирбе сый шанчыыры, ча адары, баг кагары база тевектээри болур.

-Хол-шыдыраа, буга шыдыраа, даалы, кажыктажыры, чинчи чажырары – ог иштинге ойнаар оюннарга хамааржыр. Ол ышкаш чечен-мерген кижилернин тывызыкка, дурген чугаага, узун тынышка моорейлежири дыка солун.

-Тоолчулар тоолун данны атсы ыдып тура хонар. Аргалыг-ла болза дыннакчылар удувазын кызыдар.

-Ыяк белеткел чокта, ылап Шагаалап алыры болдунмас. Улуг улустун чугаазындан дыннаарга, орта белеткелди чай соолзуредир эгелей бээр. Ынчан олар саржаг, чокпек, ааржы, курут, ээжегей дээн ышкаш суттен кылган чемнерин курлап алыр. А кажан кыштаанга кожуп келгеш, шээр малды олуруп, бода малды соп, оларнын эъдин уужелеп алыр.

-Шагаа хуннеринде тыва улустар бир эки чанчылдыг. Олар ону кырганнарындан, ада-иелеринден салгап, дозеп алганнар.Ол болза, бот-боттарын хундулежип, оглеринче, аал-оранынче чалажыры база мендилежири болур.

-Канчаар мендилежирил? Кым билирил?

                                           (уруглар коргузер)

-Харлыг кыштын соолгу айы тонуп турда,

 Хамык чоннун ооруп-хоглеп байырлаары

 Шагаа келди, амыр-мендээ, ажы-толум!

3.Кол кезээ.

1-ги оол:

-Шагаа, найыр будуузу боор

 Шак бо ойде магаданчыг.

 Аалдар одээн аштап-ширбиир,

 Артыш-шаанак чытталып кээр.

 Ажыл-ишчи улус-чон-даа

 Анаа шагда белеткенир,

 Аъш-чемнин дээжизин

 Ам бо хунде делгеп салыр.

1-ги уруг:

-Ойнап-хоглеп алыр дээштин

 Оолдар, кыстар чыылган-дыр бис.

 Кажык, тевек, даалы, чинчи (коргузер)

 Хамык чуулдер четчир санныг

 Аалчылар аалдап келзе,

 Аажок-ла хундулээр бис.

А)Тывызыкчылар моорейи.

2-ги оол:

-Тывынгырлар, кайда силер?

1.Ак теве 12 бодаган торээн. (чыл, 12ай)

2.4 алышкы 4 чузун. (чылдын 4 уези)

3.Алдын холдун ортузунда

  Адыр сандан 12 будуктуг,

  Будук санында 30 кушкаш,

  Кушкаш бурузунун аксында 12 тараа. (12 ай, 30 хонук, 24 шак)

-Ам ада-иелер база уруглары аразында тывызыктажып корунерем. Кымнар эрткен хой база чаа мечи чылдарынын дугайында хой тывызыктар билир эвес.

Б)Чурукчулар моорейи.

-Ам кымнар эн-не чуруттунар эвес. Уругларындан 2, ада-иелерден 2 – 4 кижиден унуп кээр. Баштай бирээзи эгелээр, оон оскези уламчылаар. Уруглары  инекти чуруп эгелээр, ада-иелер моон соонда парны чуруур. (карактарын корбес кылдыр шарыыр)

В)Оюн «Чинчи чажырары».

2-ги уруг:

-Чинчи-шуру чажырары

 Чиге солун оюн ол-дур.

 Ону манаа ойнаалынар,

 Оолдар, кыстар, бээрленер. (чинчи чажырып ойнаар)

Г)»Тевек»

 3-ку оол:

-Тенек болбас, оолдар,

 Тевектен теп ойнаалынар.

 1, 2, 3!  Че-ве!

 Бир-даа катап дужурбээли.

 Алдан ажыр тепкеш,

 Ам-даа туруп могавас,

 Тевек теп турувуста,

 Дендии демниг толдер бис.

                      (ог-булелер аразында маргылдаа)

Д)Моорей «Дурген чугаа, узун тыныш».

4-ку оол:

-Дурген чугаа, узун тыныш чугаалаанда

 Дужуп бербес болгай силер.

 Дургеденер, келинерем

 Дурген чугаа, узун тыныш кымда барыл?

 Дурген-дурген дурген чугаа,

 Чугаалаза шуут солун,

 Солунназа соон бодаар,

 Бодаарлаза боду эрес,

 Эрестезе эвилен-даа

 Эрнин эри чораан дижир.

3-ку уруг:

-Билдим-билдим бистин класс,

 Класстаза кымны чок дээр,

 Дээрлезе дедир барба,

 Барбалаза баарын кадар

 Баштак кыстар бисте деп бил.

-Че, ам уругларывыс кончуг дурген чугаа, узун тыныш билир бе азы ада-иелер билир бе? Моорейлежиптер бис бе?

Е)Моорей «Ыры, шулук, хоомей, сыгыт».

4-ку уруг:

-Ыраажылар, хоомейжилер

 Ырын дыннап олурумда,

 Алыс чоруур уем келди.

 Чажыым чажып байырлажыйн,

 Чагыг-созум соглеп корейн.

 Эки келзе, салдынмайн

 Эдээнейден туттунунар.

 Бак келзе, базып кааптып,

 Баш удур кичээнинер.

 Оранынар оттуг чаанын

Одаа кылдыр хуулдурбанар.

 Ооредилге, ажыл-биле

Оорушку кежиктиг бооп

 Озуп, торуп чурттап чоргар.

-Ам ыры, шулук, хоомей, сыгыт моорейинден кылыптаалынар.Унуп турар азы эрттиптурар чылдар дугайында боза улам эки.

4.Туннел кезээ.

-Шагаада оон оске ойнаар оюннарны шайлаашкын уезинде ойнап-хоглээр бис.

А)Чалбарыг, йорээл.

-Шагаада йорээл, чалбарыг черле турар. Бо 2 ёзулал Шагааны огге-даа, черге-даа эрттирип турда херек.

5-ки оол:

-Адап-сурап аалдап келген

 Алдар-аттыг мечи чылы,

 Ада-чуртум ак-кок дээри

 Аяс турзун, бургетпейн кор!

 Ажы-толум, арат-чонум

 Аразында найыралдыг

 Ажыл-херээ уламчылап,

 Амырап-ла чурттазыннар.

 Чажыым чажып чалбарыыйн. (чажыын чажар)

 Оршээ, Хайыракан! Курай-курай!

Б)Шайлаашкын.

-Ам силер бугудени, шуптунарны, столдарже олуруп, шайлаарынче чаладывыс!

        (шайлаашкын уезинде оюн-тоглаа уламчылаар)