исследовательская работа "Минии хугшэн эжы"
творческая работа учащихся (4 класс)

Муниципальна hуралсалай таhаг

Хяагтын аймаг

Алтайн дунда hургуули

Шэнжэлэлгын хүдэлмэри

Тоонто нютагайм алдар суутай хүнэй нэгэн – Лидия Доржиевна.

(Тоонто нютагайм түүхэhээ )

8-хи ангиин hурагша Чагдуров Бимбы шэнжэлhэн хүдэлмэри

Хүтэлбэрилэгшэ: эхин классай багша Чагдурова О.Н.

Дунгын Адаг

Тоонто нютагайм алдар суутай хүнэй нэгэн – Лидия Доржиевна.

Оролто үгэ

Би мүнөө 8-хи ангида   hуранаб. Хүн бүхэндэ түрэл нютаг, түрэhэн газар гэжэ байдаг. Минии тоонтомни Алтай hайхан нютаг юм. Хабтагай  үргэн нютагни ямаршье сагта баян байгааляараа, аршаан булагуудаараа, хада малаараа, нуга сабшалангаараа нэмжыжэ харагдадаг юм. Yльгэр домогто Алтаймни зонууд буришье дүтөөр hанагдадаг. Нютагтамни суута хүнүүд олон. Тэдэнэй нэгэн минии хүгшэн эжы болоно. Мүнөө байгаа hаа 65-тай болохо hэн. Энэ хүн минии алтан дэлхэй дээрэ мүндэлжэ, мэдээ ороhонhоомни хойшо хажуудамни байhан, намда элдэб урданай онтохонуудые, үльгэрнүүдые, нээрээшье болоhон ушарнуудые хөөрэжэ, минии зүрхэ сэдьхэл худэлгэдэг, намдаа хододоо hайнаар, зөөлэхэнөр хандадаг hэн. Би мүнөө хүгшэн эжы тухайгаа бэшэхэ гэжэ шиидээб. Тиигээд лэ түрэл саданарhаа, нютагай наhатай зонhоо, гэр бүлынгөө фотозурагай альбом шэнжэлжэ, хүгшэн эжынгээ ямар хүн байhан тухай мэдэхэ гэжэ бодобоб.

Энэ ажалаа хүгшэн эжынгээ 65 наhанайнь ойн баярта зорюулнаб.

Шэнжэлэлгын зорилго: хүгшэн эжы тухайгаа материал суглуулха, тэрэ материалаа согсолхо болбосоруулха

Шэнжэлэлгын обьект: Минии хүгшэн эжы – ажалай Герой.

Шэнжэлэлгын предмет: Нютагай hаалишад ба хүгшэн эжын намтар.

Шэнжэлэлгын арга:  гэр бүлын фотозурагай альбом, түрэл саданар ба нютагай наhатай зоной хөөрөөн.

Шэнжэлэлгын метод: hонин мэдээсэлнүүдые суглуулалга, согсолол, бүридхэлгэ.

1.Гол хуби.

1.1. Ямар бэ минии  хүгшэн эжы?

Минии хүгшэн эжы Чагдурова Лидия Доржиевна1948 ондо Дунгын-Адаг гэжэ нютагта түрэhэн юм. Долоон аха дүүнэрээ эгээ ехэнь байhан. Хүгшэн эжымни эжынгээ харгыгаар харгылhан түүхэтэй. Хүгшэн эжымни эжы Мидыгма Раднаевна бүхы Республика соогоо мэдээжэ hаалишан-Ленинэй орденто кавалер ба үшөөшье олон орден медальнуудтай хүн байhан.

Хүгшэн эжымни эжытэеэ бүри зааханhаа ажалдань хамhалсадаг байгаа. Найман класс дүүргээд, нэгэдэхи багшанарай училищи орожо, үзэжэ байтараа орхеод, гэртээ бусажа  дүүнэрээ бодхоолсохо ба hургалсаха баатай болоо hэн. Тиигээд лэ совхоздоо hаалишанаар ажаллажа эхилhэн намтартай.

2. Ажал хүдэлмэри – ажабайдалай дүрэ.

2.1. Ажалай зам

1967 онhоо ажалайнь намтар эхилhэн. Гушан жэл соо hаалишанаар ажаллаhан юм. Хэды тонно hү hаагааб гэжэ тооложо болохо. Жэл соо нэгэ үхэрhөө гурбан мянган литр, хорин үхэрhөө 60 тонно гу,али хорин молоковоз, 30 жэл соо мянга найман зуун тонно hү hааhан. Алтайн фермын арбан нэгэн hаалишад аймаг соогоо эгээ түрүүшүүлэй зэргэдэ ороhон, минии хүгшэн эжы гурбадахи hуурида гараад,1858 кг hү hааhан гэжэ 1980 оной октябриин 9-эй шарлашаhан аймагай газетэ соо бэшээтэй байна.1982 оной февралиин 11-эй газетэ соо hарын түгэсхэлөөр Лидия ДоржиевнаЧагдурова 36 ц hү hааhан гэжэ бэшээтэй байна.1987 ондо Хяагта хотын талмай дээрэ хүндэлжэ Ажалай алдар суугай туг намилзуулhан байна. Алтай нютагай hаалишад аймаг соогоо түрүү эргэдэ ходо бүри ябаhан намтартай. Эдэ hаалишадые минии хүгшэн эжы хүтэлбэрилhэн. Түсэбhөө үлүүлэн дүүргэжэ, ходо бүри мүнгэн шанда хүртэдэг байгаа.1988ондо фермын hаалишад 550 ц hү hааха түсэбтээ байгаа, харин үлүүлэн дүүргэжэ,640 ц hү гүрэндөө тушааhан юм. Нэрэнь «1000 именитых кяхтинцев» гэжэ ном соо ороhон.

Хуушан газетэнүүдые харахадам аймаг соогоо Алтайн фермын hаалишад эгээ  hайн фермэ гэжэ тоологдодог байhан байна.

Минии хүгшэн эжы залуухан Татьяна Пурбаевна Даиндароватай мүрысэдэг байhан байна. Энэ басаган баhа амжалтатай ажалладаг болоо, аймаг соогоо суутай болоhон гэжэ бэшэгдэнэ. Иимэ суутай хүнүүдэй ашаар Алтаймнай совхоз  республикэ соогоо мэдээжэ болоhон. Хүгшэн эжымни «Алтай Донгын гол нуурта» гэжэ дуу дуулаха дуратай hэн гэжэ Татьяна Пурбаевна хөөрөө.

Минии хүгшэн эжы ехэ hайн хүн, ажалдаа ехэ эрмэлзэдэг. Тэрэ сагта үдэрэй гурба дахин үхэрөө hаадаг, hаалгынгаа дундуур үбhэ хуряалсадаг байгаа. Ажалжа байхадаа нэгэшье хүн ажалдаа хожомдодоггүй,  журамынь ехэ шанга байhань. Зунай сагта ажаллажа байхадаа, үдэшэнь түүдэгэй хажууда элдэбын наада эмхидхэдэг, дуу дууладаг, домино наададаг, урилдаанай мүрысөөн үнгэргэжэ амардаг байгаабди гэжэ Очиртарова Мария Балдановна хөөрөө.

Иимэ ехэ үндэр амжалта туйлахадаа, фермэ дээрэхи ажалые хуу гараараа хэдэг байгаа. Эгээ hайн юумэн хадаа табан түхэригөөр шагнагдадаг байгаа гэжэ Даиндарова Антонида Дугаровна хөөрэбэ. Энэ хүн гурбадахи шатын ажалай тэмдэгээр  шагнагдаhан, нэрэнь баһал «1000 именитых кяхтинцев» гэжэ ном соо ороhон байна.

Тэрэ үе сагта хүн бүхэн ажалтай, урагшаа hанаатай, ажалгүй хүн гэжэ  үгы байгаа. Гэмтэ хэрэг үсөөхэн байhан гэжэ Очиров Пётр Дулмажапович hанана.

2.2 Ажалай габьяа.

Бүхы ажалшадай  ба нютагай хүнүүдэй ажабайдал hайжаржа эхилhэн, шэнэ гэрнүүд баригдажа, хүнгэн машина, мотоцикл, телевизор ба холодильнигуудые худалдажа абажа эхилбэ. Парти правительствомнай ажалшадайнгаа ажалые үндэрөөр сэгнэжэ, олон хүнүүд орден медальнуудта хүртэжэ, тэдэнэй дунда минии хүгшэн эжышье  байна.

1973 , 1979, 1982  онуудта «Аймагай эрхим hаалишан».

1981 ондо «Буряадай АССР габьяата малшан»

«Габьяата ажал» гэhэн медаляар шагнагдаhан.

1985 ондо «Аймагай чемпион»

1987 ондо «РСФСР – эй хүдөө ажахын габьяата ажалшан» гэhэн нэрэ зэргэнүүдтэ хүртэhэн юм.

Тобшолол

Хорёод жэлэй урда тээ Алтайн совхоз hү hаалгаар аймаг ба республикэ соогоо ехэ суурхажа байhан юм. Совхозой hаалишадай үндэр ехэ туйлалтанууд тухай газетэнууд соо бэшэгдэhэн, радиогоор дамжуулагдадаг байгаа. Тэдэнэрые бүхы hайндэрнүүдтэ хүндэдхэн ёhолдог, шан барюулдаг hэн. Мүнөө үедэ хүн бүхэн досоогоо hанажа, нютагайнгаа музей соо нэрэнүүдыень мүнхэлhэн юм.

Хүгшэн эжымни иимэ ехэ хүндэ ажал хээшье hаа, эхэнэр  хүнэй эдлэхэ жаргалые дүүрэн эдлээ гэжэ би hананаб. Ажалай жолоо ямаршье сагта алдаагүй, бэеэ хүсэжэ хүнэй хүбүүнэй нүхэр болоо,  дүрбэн үхибүүдэй энэрхы зөөлэн сэдьхэлтэй эжы боложо, тэдэнэрээ эрхим hайнаар хүмүүжүүлээ, зургаан аша зээнэрээ хараhан, айл аймагтаа хүндэтэй ажаhууhан юм. Би хүгшэн эжыгээрээ омогорхоноб.

Хэрэглэгдэhэн литература:

1. А. Б. Гендунов «1000 именитых кяхтинцев».
2. Газетэ «Ленинское знамя», 1980 г., 1982г.,1983г., 1987 г.,1988 г.
3. Музейн дансанууд
4. Нютагай зоной ба түрэлхидэй хөөрөөнүүд.
5. Гэр бүлын фотоальбом.

Оршол

Оролто үгэ………………………………………………………..  1

I. Гол хуби.

1.1. Ямар бэ минии  хүгшэн эжы?....................................................... 2

2. Ажал хүдэлмэри – ажабайдалай дүрэ

2.1. Ажалай зам………………………………………………………. 3

2.2 Ажалай габьяа……………………………………………………. 5

Тобшолол …………………………………………………………….. 6