«Тырымнас тыллары хатылаа… (Маар-Кµ³л суруйааччылара)» 8-9 кылааска элективнэй куурус программата
методическая разработка на тему

 «Тырымнас тыллары хатылаа… (Маар-Кµ³л суруйааччылара)»

8-9 кылааска элективнэй куурус программата

Автордар:

Антонова С.В. – саха тылын, литературатын учуутала

Дорофеева С.В. – алын сµ´µ³х учуутала

Мыреева Е.Ю – саха тылын, литературатын учуутала,

Петрова О.А. – нуучча тылын, литературатын учуутала

Федорова Л.И. – нуучча тылын, литературатын учуутала

Элективнэй кууру´у Маар-Кµ³л орто оскуолатын учууталлара о²ордулар. Бу µлэ саха тылын уонна т³рµт культура учууталларыгар, 8-9 кылаас µ³рэнээччилэригэр, литератураны интэриэhиргиир аа±ааччыларга, кыраайы µ³рэтээччилэргэ к³м³ быhыытынан о²оhулунна.

Матырыйаалы кылаас таhынан µлэ±э, суруйааччыларга аналлаах тематическай тэрээhиннэргэ эмиэ туhаныахха с³п. Маар-Кµ³лтэн т³рµттээх суруйааччыларга аналлаах матырыйаал а±ыйа±ынан, оскуола библиотекатыгар  автордар кинигэлэрэ тиийбэтинэн,  бу программа электроннай сы´ыарыытыгар суруйааччылар айымньылара киирдилэр. Ону та´ынан, хаартыскалар, ахтыылар, ха´ыат ыстатыйалара, µ³рэнээччилэрбит араас та´ымнаах научнай-практическай конференцияларга бэлэмнээбит дакылааттара дьон бол±омтотун тардыахтара.

Бу кууруска дьарыктаммыт о±о т³р³³бµт дойдутунан киэн туттар, талааннаах биир дойдулаахтарын ытыктыыр-сµгµрµйэр, уус-уран тыл айымньыга суолтатын ³йдµµр, тылы таба туттар кыахтанар. диэн эрэнэбит

Бы´аарыы сурук

Быйыл би´иги дойдуга Литература сыла биллэриллэн суруйааччыларга, кинилэр айымньыларыгар бол±омто ууруллар буолла. Онон Маар-Кµ³л сириттэн т³рµттээх суруйааччылар айар µлэлэрин о±олорго сырдатар аналлаах элективнэй куурус программата о²о´улунна.

8-9 кылааска µ³рэтии элективнэй куурус программата ФГ¥£С ирдэбилинэн о²о´улунна. Бу программа маннык сыалы туруорар:

О±о т³р³³бµт дойдутунан киэн туттуутун, талааннаах биир дойдулаахтарын ытыктыырын-сµгµрµйэрин, уус-уран тыл айымньыга суолтатын ³йдµµрµн, тылы таба туттар буолуутун сити´ии.

Соруктара:

• Суруйааччы оло±ун, айар µлэтин кытта билси´ии;
• Биирдиилээн айымньыны дири²итэн µ³рэтии, ырытыы;
• Суруйааччы тылын, ойуулуур-дьµ´µннµµр ньыматын айымньытыгар оло±уран чинчийэ µ³рэнии;
• Суруйааччы ураты стилин анаан-минээн µ³рэтии.

Хас биирдии суруйааччыны билси´ии тµ³рт тµ´µмэ±инэн барыа±а:

Бастакы тµ´µмэх «Суруйааччы т³рд³-ууhа».

Иккис тµ´µмэх. «Айар µлэтэ».

¥hµс тµ´µмэх «Айымньыны ырытыы».

Куурус тµмµгэ: литературнай биэчэрдэр, суруйааччыны кытта к³рсµ´µµ, интеллектуальнай оонньуулар уо.д.а..  

Куурус 34 чаастаах, нэдиэлэ±э 1 чаас.

Киирии – 1 ч.

Э. Соколов – 7ч.

С. Спиридонова – 6 ч.

Л. Семенова – 4 ч.

Н. Сергеев – 4 ч.

Р. Дорофеев – 4 ч.

Чи²этии – 8 ч.

Куурус ис хо´ооно

Киириитэ (1 чаас). Куурус сыала, соруктара. ¥³рэнээччигэ талааннаах биир дойдулаахтарын били´иннэрии.

Э.Д.Соколов (7 чаас).

1. Эдуард Соколов (1944-1996 с.) – дэгиттэр талааннаах ки´и.

2. Бµлµµ ³рµс к³мµскэлигэр. Эдуард Соколов ки´и уонна гражданин бы´ыытынан норуотун иннигэр о²орбут µтµ³тэ. «Бµлµµ» общественнай-экологическай комитет бастакы председателэ. «Бµтэй Бµлµµ» общественнай-экологическай ха´ыат редактора.

3. Суруйааччы айар µлэтэ. Араас кэм²э суруйбут прозаическай айымньыларын били´иннэрии.

4-6. «Дьол» сэ´эн. Бы´а тардыы (3 чаас).

7. Тµмµктµµр уруок.

С. Спиридонова (6 чаас).

1. С.Спиридонова (1955 с.) – Сунтаар бастакы поэтесссата.

2-3.Олох сµрµн кµµ´э–Таптал. Анабыл хо´оонноро.  Т³р³³бµт дойдутугар, чугас дьонугар исти² иэйиини хо´уйуу.

• Т³р³³бµт дойдутугар («Маар-Кµ³лµм – мин дойдум», «Т³р³³бµт буорбар», «¥³рэммит оскуолабар», «Дойдум дьонугар»);
• Кэргэнигэр («Кэргэммэр», «Бырастыыла´ыы», «Эйигинэ суох»);
• О±олоругар уонна сиэннэригэр («Уолчааммар», «О±о сыта», «О±олордоох буоламмын, «Сиэммэр Лааныкка»);
• Дьµ³гэлэригэр, ийэтигэр («Дьµ³гэбэр», «Дьµ³гэлэрбэр», «Ийэбэр сурук», «Ийэбэр»).

4. Саргылана Спиридонова суруйар эйгэтин кистэлэ²э. Хо´ооннорун тутула. Ойуулуур-дьµ´µннµµр ньымалара.

5. “О±о ту´угар олору²”. Со±ото±ун кырдьыбыт учуутал оло±ун ту´унан кэпсээн. Ки´и олоххо анала. О±ону иитии проблемата.

6. Тырымнас тыллары хатылаа... С. Спиридонова ырыа буолбут хо´оонноро.

Сергеев Н.Е. (4 чаас)

1. Сергеев Н.Е. (1920-1978)-лирик поэт. Оло±ун кэпсээнэ. Ахтыылар.

2-4. Туналыйар ыйда²а ырыа´ыта.

• Кыайыыны туойбут поэт. Мин ырыам Кыайыыны туойбута. «Кы´ыл Армия бое´абын» (1943 с., бала±ан ыйын 5, Чита), «Ха´ыат»(1944, алтынньы 17 кµнэ), «Анда±ар» (1944. Тохсунньу. Полевая почта 28269-д), «Бинтиэпкэбэр» (1945, тохсунньу 12 к.)
• Ырыа буолбут хо´оонноро «Тугун бэрдэй кэрэтэй» (1943-1944), «Ама, ха´ан умнуомуй», «Дорообо, кµндµ Ленам!», «Алааспар» о.д.а.
• Т³р³³бµт дойду, айыл±а ту´унан хо´оонноро. «Сахам сирин кы´ына», «Саас», «Сааскы кµппµлµ³ттэр», «Кµ´µн», «Кµ´µ²²µ кµппµлµ³ттэр».

Р. Дорофеев (4 чаас)

1. Р.И. Дорофеев (1934-2010 сс.) – суруйааччы, артыыс, кыраайы µ³рэтээччи.

2. Ким до±ордоох – ол дьоллоох. «Хайы´ар тостубутуттан» (1970 с). Автор кэпсээ²²э до±ордо´уу, бэйэ-бэйэ±э к³м³л³´µµ проблематын к³т³±³р.

• 3. Ки´и дьыл±ата. «£кµлµµн уолаттара» (1978 с.). Сиэр-майгы тематыгар тэттик кэпсээннэр. «Ийэ к³±³н», «Рюкзактаах тайах».

4. Ким да умнуллубат, туох умнуллубат. Р.Дорофеев – Маар-Кµ³лтэн  А±а дойдуну к³мµскµµр сэриигэ барбыт буойуттарга аналлаах ³йд³бµнньµктэр автордара.  

Л.А. Семенова (1951 с.) (4 чаас)

1. Л.А. Семенова (1951 с.) – учуутал, журналист, суруйааччы (1ч)
2. Нуурал тэттик кэпсээннэрин уратыта.(1ч.)
3. Нуурал кэпсээннэригэр рецензиялар. (2ч)

• Таптал туһунан кэпсээннэр («Сыттык», «Таптал»).
• «Харана хос» темата («Хобордоохпун уларсыбыта», «Кэйээрин»)
• Экология иэдээнэ («Таммах хаан»)

Чи²этии (8 чаас)

1. Чинчийэр µлэни тэрийии (4 чаас).
2. Ырыа - кэ´ии кэриэтэ кµндµ… (Литературнай киэ´э. Ырыа буолбут хо´ооннор) (1 чаас).
3. Тыл хонуута (интеллектуальнай оонньуу) (1 чаас).
4. Хо´оон аа±ыытын кµрэ±э (1 чаас).
5. К³рсµ´µµ биэчэрэ (1 чаас).

 «Тырымнас тыллары хатылаа…» (Маар-Кµ³л суруйааччылара)
элективнэй кууруска µ³рэтии тµмµгэ

        ЫТЫК £ЙД£Б¥ЛЛЭРИ ¥£РЭНЭЭЧЧИГЭ И¢ЭРИИ Т¥М¥ГЭ:

1. Т³р³³бµт дойдунан, нэ´илиэгин историятынан уонна биир дойдулаахтарынан киэн туттар санаатын олохсутар.
2. ¥³рэнэр ба±аны, бэйэни сайыннарар.
3. Бодору´ууга майгы-сигили нуорматын, бэйэ эппиэтинэ´ин сайыннарар, салайынар.
4. Сиэрдээх бы´ыыны, атын дьо²²о амарах сы´ыаны олохсутар.
5. Бииргэ µлэлиир сатабылы сайыннарар.
6. ¥тµ³ сы´ыаннаах бодору´ууну и²эрэр.
7. М³ккµ³рдээх тµгэнтэн сатаан тахсар µ³рµйэ±и µ³скэтэр.
8. Айымньылаах µлэ±э ба±аны µ³скэтэр, сэрэхтээх, ч³л олох ту´унан ³йд³бµлµ, сы´ыаны олохсутар.

¥£РЭХ САТЫБЫЛЛАРЫН САЙЫННАРЫЫ Т¥М¥ГЭ:

1. Айымньыны ис хо´оонноохтук аа±ар, µчµгэйдик толкуйдаан са²арар, тылынан уонна суругунан соруда±ы о²орор.
2. Соруда±ы толорорго са²а араас к³рµ²нэрин, ньымаларын ба´ылыыр
3. Тэ²ниир, ырытар, тµмэр, тµмµктµµр, наардыыр, маарынныыры, хардарыта сибээ´и, т³рµ³тµ булар, хайа ба±арар тиэмэ±э кэпсэти´иигэ кыттар.
4. ¥³рэх дьарыгын сыалын уонна соругун ³йдµµр, с³пт³³х ньымалары булан туттар, тyhaнap.
5. ¥³рэх дьарыгын туруоруллубут соруктарга оло±уран былаанныыр, хонтуруолланар уонна сыаналанар, сити´иигэ тиэрдэр ордук к³дьµµстээх ньымалары бы´аарар.

ТУСТААХ ¥£РЭХ БИРИДИМИЭТИН ¥£РЭТИИ Т¥М¥ГЭ:

1. Уус-уран айымньыга сиэр-майгы сыаннастара харыстаныахтаахтарын, кэлэр к³лµ³нэ±э тиэрдиллиэхтээхтэрин ту´унан ³йд³бµлµ µ³скэтэр. Кинигэ — ки´и-аймах култууратын ураты сыанна´а буоларын ³йд³³н, сиэрдээх сы´ыаны олохсутар.
2. Уус-уран айымньы тыл искусствота диэн ³йдµµр, харыстабыллаахтык cы´ыаннahap.
3. Сайдыылаах, µ³рэх бары биридимиэтигэр сити´иилээх буоларга ти´иктээх аа±ыы суолтатын ³йдµµр; Сахатын сирин, т³р³³бµт нэ´илиэгин, µтµ³ уонна м³кµ сы´ыан, сиэр-майгы ту´унан бастакы ³йд³бµллээх.
4. Аа±ыы суолтатын, араас к³рµ²нээх тиэкис (били´иннэрэр, µ³рэтэр, талар, к³рдµµр, чинчийэр) уратытын уонна ис хо´оонун ³йдµµр, дьµµллэ´иитигэр кыттар, дьоруой араас бы´ыытын-майгытын сиэр-майгы ³ттµнэн ырытар, сыаналыыр.

6. Таска уонна искэ аа±ыы техникатын ба´ылаа´ын, аахпыты араастаан уларытыы, уус-уран, научнай-популярнай уонна µ³рэтэр тиэкистэри ырытарга судургу литературоведческай  ³йд³бµллэри ту´аныы салгыы аа±ааччы тылын-³´µн сайдыытыгар суолталаа±ын ³йдµµр.

7. Алпаабытынан каталогтары уонна сµбэлиир испии´эги ту´анар, бэйэ сити´иитин, кыа±ын сыаналанар, тупсарынар, эбии дьарыктанарга, информация хомуйарга ыйар – кэрдэр матырыйаалынан таба ту´анар

¥³рэтэргэ туттар матырыйаал:

1. Маар-Кµ³л суруйааччылара. Учууталга к³м³ матырыйаал.
2. Электроннай сы´ыарыы (айымньылар, презентациялар, ырыалар, сценарийдар).

Кинигэ и´инээ±итэ:

I. «Тырымнас тыллары хатылаа… (Маар-Кµ³л суруйааччылара)» 8-9 кылааска элективнэй куурус программата

II. Маар-Кµ³л суруйааччылара.

Э.Д. Соколов оло±о, айар µлэтэ.

• Дьол (сэ´энтэн бы´а тардыы).
• Библиографическай ыйынньык.

С.С. Спиридонова оло±о.

• Анабыл хо´ооннору ырытыы
• “О±о ту´угар олору²” кэпсээни ырытыы
• Библиографическай ыйынньык.

Л.А. Семенова

Л.А. Семенова (1951 с.) – учуутал, журналист, суруйааччы

• Нуурал тэттик кэпсээннэрин уратыта.
• Нуурал кэпсээннэригэр рецензиялар.

• Таптал туһунан кэпсээннэр («Сыттык», «Таптал»).
• «Харана хос» темата («Хобордоохпун уларсыбыта», «Кэйээрин»)
• Экология иэдээнэ («Таммах хаан»)

• Библиографическай ыйынньык.

Н.Е. Сергеев оло±ун кэпсээнэ, ахтыылар.

• Туналыйар ыйда²а ырыа´ыта
• Библиографическай ыйынньык.

Р.И. Дорофеев оло±о, айар µлэтэ.

• Р.Дорофеев – кэпсээн маастара

• Библиографическай ыйынньык.

III. Уус-уран айымньы сµрµн бэлиэлэрэ.

Россия суруйааччыларын сою´ун чилиэнэ

Эдуард Дмитриевич Соколов – Тулусхан (7 чаас)

Эдуард Соколов – дэгиттэр талааннаах ки´и (1 ч)

(1944 - 1996)

Эдуард Дмитриевич Соколов - Тулусхан 1944 сыл от ыйын 3 кµнµгэр Сунтаар улуу´ун Маар-Кµ³л нэ´илиэгэр колхозтаах эргэнигэр т³р³³бµтэ.

        А±ата – Соколов Дмитрий Алексеевич диэн сµрдээх сэргэх, айыл±аттан айдарыылаах, былыргы µ´µйээннэри, сэ´эннэри билэр уус тыллаах сэ´энньит. Ийэтэ - Яковлева Акулина Николаевна эриэккэс куоластаах, хомусчут µтµ³тэ, туойуу маастара.

1953 с. Аллы²а 4 кылаастаах оскуолатыгар µ³рэнэ киирэр. 1962 с. Тойбохой орто оскуолатын, онтон 1982 с. СГУ саха тылын уонна литературатын салаатын кэтэхтэн µ³рэнэн бµтэрбитэ.

1985с. С.А.Зверев аатынан норуот айымньытын музейын директорынан ананар.

Эдуард Соколов ма²найгы кэпсээннэрин Э. Мохсо±ол диэн илии баттаабыта. Ол эрээри аа±ааччыга Эдуард Соколов бы´ыытынан киэ²ник биллибитэ. Ма²найгы «Боксер» диэн кэпсээнэ 1975с. «Хотугу сулус» сурунаалга бэчээтэммитэ. Кылгас кэпсээннэртэн са±алаан «Арахсыспат аргыстарым» (1980), «Дьол» (1985), «Кэпсиэхпин ба±арабын» (1987), «Буруйдаах» (1994) сэ´эн кинигэлэрин та´аартарбыта. Онтон «Хампа» романын бастакы кинигэтэ 1992 с., иккис кинигэтэ ³лбµтµн кэннэ 1998 с. бэчээттэмиттэрэ. «Буруйдаах» сэ´энэ Тулусхан диэн псевдонимынан тахсыбыта. Эдэр к³лµ³нэ суруйааччылартан баай тылынан, бэргэн тэ²нэбиллэри дэгиттэрдик туттарын чорботон бэлиэтииллэрэ. 1991 с. Россия Суруйааччыларын Сою´ун чилиэнинэн ылыллыбыта.

Э. Д. Соколов – Тулусхан сµдµ талаанын ту´унан саха да, атын омук суруйааччыларын айымньыларын оло±ун усталаах туоратыгар аахпахтаабыт, ырыппыт, литературнай кириитикэ аксакала Н.Н. Тобуруокап кэлэ сылдьан: «Эдэрдэртэн Эдуард Соколову чорботобун. Н. Габышевы, Амма Аччыгыйын солбуйуох ки´и бу сылдьар эбит», - диэбитэ.

Эдуард Соколов ки´и уонна гражданин бы´ыытынан норуотун иннигэр о²орбут биир µтµ³тµнэн 1990 с. т³р³³бµт айыл±атын харыстыыр сыаллаах «Бµлµµ» общественнай-экологическай комитеты тэрийсибитэ буолар. Кини комитет бастакы председателинэн быыбардаммыта. Ити µлэтигэр Эдуард Дмитриевич итийэн-кутуйан µлэлээбитэ, дьон ³йµн-санаатын т³р³³бµт Бµлµµтµн сµнньµгэр тµмпµтэ. «Бµтэй Бµлµµ» диэн общественнай-экологическай ха´ыаты та´аарар буолбута.

        Эргиччи талааннаах, хайа да µлэ±э ананнар µтµ³ суол-иис хаалларар курдук µлэлии-хамсыы сылдьан Эдуард Соколов баара-суо±а 52 саастаа±ар эмискэ ыалдьан ³лбµтэ.

        2004 с. суруйааччы 60 саа´ын к³рс³ «Чыпчылыйыах тµгэннэр» диэн кинигэтэ бэчээттэммитэ. Кинигэ±э Э. Соколов – Тулусхан оло±ун, айар µлэтин ту´унан араас эйгэ±э алтыспыт биир идэлээхтэрин, табаарыстарын ахтыылара уонна урут бэчээттэммэтэх айымньылара киирбиттэрэ.

Саха поэта Наталья Харлампьева суруйбутун курдук: «Эдуард Соколов кылгас оло±у олорбута эрээри кини кимиэнигэр да маарыннаабат куола´а, бэйэтэ солообут айар ыллыга кµннэри-дьыллары н³²µ³лээн, са²аттан са²а к³лµ³нэ аа±ааччыга тиийэ туруохтун!».

Бµлµµ ³рµс к³мµскэлигэр (1 ч)

Эдуард Соколов ки´и уонна гражданин бы´ыытынан норуотун иннигэр о²орбут µтµ³тэ. «Бµлµµ» общественнай-экологическай комитет бастакы председателэ. «Бµтэй Бµлµµ» общественнай-экологическай ха´ыат редактора. /Ту´ан: «Чыпчылыйыах тµгэннэр», 2004 с./

Суруйааччы айар µлэтэ (1 ч.)

Араас кэм²э суруйбут прозаическай айымньыларын били´иннэрии, критиктэр, биир идэлээхтэрин сыанабыллара.

Айымньылара:

1975 с. - «Хотугу сулус» сурунаалга «Боксер» кэпсээнэ
1980 с. - «Арахсыспат аргыстарым»
1985 с. – «Дьол»
1987 с. – «Кэпсиэхпин ба±арабын»
1992с./1998с. – «Хампа»
1994 с. – «Буруйдаах»
2004 с. - «Чыпчылыйыах тµгэннэр»

«Эдэрдэртэн Эдуард Соколову чорботобун. Н.Габышевы, Амма Аччыгыйын солбуйуох ки´и бу сылдьар.

Н.Н.Тобуруокап, филологическай наука доктора,  профессор

«…ситтэ±инэ-хотто±уна, литературамохсо±олобуоларкыахтаахки´и
сылдьар».
                                        Софрон Данилов, саха народнай  суруйааччыта

        Журналист Иван Чагдинскай Л.А. Поповтан ылбыт интервьютыттан:
-Билигин суруйар эдэр автордартан ордук талааннаа±ынан кими ааттыа² этэй?
-Т³´³ да эдэр автор саа´ыттан та±ыстар проза±а Эдуард Соколову.
         Винокуров-Чагдинскай И.С., Эскулап кµ³л кытылыгар. - Дьокуускай, 2001                

«Эдуард литература±а хойутуу  киирбитэ. Ол эрээри кини айымньыларын аахпыт ки´и аатын бэлиэтии к³р³р ураты буочардаах, ураты талааннаах этэ. Ол уратыта – Э.Соколов оло±у дири²ник билэригэр, сырдык, хара²а ³рµттэри мындырдык аттарарыгар уонна саамай сµрµнэ кини кырдьыксыт этэ.»
                                        Наталья Харлампьева,  саха народнай поэта

Эдуард Дмитриевич Соколов – Тулусхан

«Дьол» сэ´энтэн бы´а тардыы (3 ч)

Тµмµктµµр уруок (1 ч)

Дьарыкка ылбыт, эбии аа±ан билбит билиитин тургутар, сыаналыыр соруда±ы толоруу.

Кинигэлэрэ

Арахсыпат аргыстарым: сэ´эн/Тулусхан. – Дьокуускай: Кинигэ изд-вота, 1980. – 191с.

Дьол: сэ´эн/Тулусхан.– Дьокуускай: Кинигэ изд-вота, 1985. – 174 с.

Кэпсиэхпин ба±рабын: сэ´эннэр/Тулусхан. – Дьокуускай: Кинигэ изд-вота, 1987. – 95 с.

Хампа: роман/Тулусхан. – Дьокуускай: Кинигэ изд-вота, 1992 – 1998.

1-кы кинигэтэ – 1992. – 216 с.

2 –с кинигэтэ – 1998. – 196 с.

Буруйдаах: сэ´эннэр/Тулусхан. – Дьокуускай: Бичик, 1994. – 176 с.

Чыпчылыах тµгэннэр: ахтыылар, кэпсээннэр, трагедия, пьеса/хомуйан о²ордо У.В. Селляхова; киирии тылы суруйда Н.И. Харлампьева. – Дьокуускай: Бичик, 2004.  160 с.

Кини ту´унан

Обиды матушки Вилюя. Хотун Бµлµµ хомолтото/ авт - сост: Н.Д. Архипов, И.С. Бурцев. – Якутск: Сайдам, 2005. – 304 с. На с. 273 – 276.

Бурцев И.С. Туруула´ыы/ И.С. Бурцев; /аан тыл авт. М.М. Яковлев/. – Дьокуускай: Сайдам, 2010. – 349 с. На стр 276- 278, 288 – 290.

Мекумянов В. Ытыс буор оннугар… /суруйааччы Э. Соколовка кэриэстэбил/ В. Мекумянов// Саха сирэ. – 1996. – Бала±ан ыйын 14 к. – С. 4.

Урсун /Суруйааччы Э.Д. Соколов – Тулусхан/ Урсун// Чолбон. – 1997. №2 – С. 9.

Э.Д. Соколов – Тулусхан: (суруйааччы, 1944 – 1996: некролог)// Чолбон. – 1996. - №8. – С.192.

Копырин, Н.Э.Соколов «Хампатын» ту´унан: романы ырытыы/Н. Копырин/Чолбон. – 1997. - №7. – С.92 – 93.

Э.Д. Соколов – Тулусхан: (Атырдьах ыйын 5 к. 1996 с. Россия сою´ун суруйааччыларын сою´ун чилиэнэ, прозаик олохтон барда) //Саха сирэ. – 1996. – Атырдьах ыйын 7 к. – С.4.

Михайлов, В. Тулусхан тула – т³бµрµ³н тµ´µлгэ/В. Михайлов//Саха сирэ. – 2008. – Бэс ыйын 19 к. – С.15.

***

Писатели земли Олонхо: биобиблиогр. Справ./сост.: Д.В. Кириллин, В.Н. Павлова, С.Д. Шевков; Союз писателей Якутии, Союз писателей Респ. Саха (якутия), Якут. нац. б-ка.- Якутск, 2000. – 445, (1) с.: фот. – С.353- 354.

Трудовая слава Якутии: почет. граждане и заслуженные работники Респ. Саха (Якутия) городов и улусов: в 2 т./ (авт. - сост: М.П. Габышев, К.Е. Павлов; редкол: Н.В. Шадринов (рук) и др.). – Якутск, 2003. Т. -1. – С.337.

Саргылана Семеновна Спиридонова (6 чаас)

1. С.Спиридонова (1955 с.)– Сунтаар бастакы поэтесссата (1 чаас).

Саргылаана Семеновна Спиридонова 1955 сыллаахха кулун тутар 13 кµнµгэр Сунтаар улуу´ун Маар-Кµ³л нэ´илиэгэр Спиридоновтар диэн ыалга иккис о±онон кµн сирин к³рбµтэ. Ийэтэ Наталья Прокопьевна Потапова, а±ата Семен Гаврильевич Спиридонов нэ´илиэк биир ытыктанар ыала этилэр. Иккиэн айыл±аттан артыыс талааннаах дьон. Семен Гаврильевич саха фольклорун ба´ылаабыт ки´и. Кини тойуга, о´уохайа Саха радиотын фондатыгар ууруллан, хараллан сытар. “Хочо куола´а” о´уокайдьыттар тµмсµµлэрин салайааччыта, ыччаты о´уокайга у´уйбут ки´инэн биллэр. Ийэтэ биэкэр этэ. Уутун бэйэтэ та´ан, ма´ын мастаан, о´оҕун оттунан, тиэстэтин эт илиитинэн мэ´ийэн килиэптиирэ. Абытай µлэ дьахтар доруобуйатыгар охсуулаа±а чахчы. Ол да и´ин олус эрдэ, биэс уонун эрэ туолаат, кµн сириттэн барбыта.  

Саргылаана саа´а ситэн 1962 сыллаахха Маар-Кµ³л а±ыс кылаастаах оскуолатыгар  киирбитэ. 7-8 кылааска µ³рэнэ сылдьан дьµ³гэлэринээн хардарыта хо´оонунан суруйсаллара. Соччоттон хо´ооно табыллыбыт, к³рµдьµ³с-кµлµµлээх буолара. Онон кини хо´оонньут буолуо±а оччолортон биллэрэ. 9-10 кылааска Арыылаах орто оскуолатыгар µ³рэммитэ. 1971 сыллаахтан ма²найгы хо´оонноро оройуон ха´ыатыгар тахсыбыттара.

Оскуоланы бµтэрэн “школа – производство – ВУЗ” диэн деви´инэн дойдутугар Маар-Кµ³лгэ ферма±а, кулуупка µлэлээбитэ.

Сунтаарга культура отделыгар µлэлии сылдьан “Ньургу´ун” диэн литературнай тµмсµµ чилиэнэ буолбута. Тµмсµµгэ эдэр поэттар Анатолий Данилов, Альберт Бµлµµйµскэй, Луиза Михайлова, кµннэригэр сылдьар Иван Иванов – Уйбаан Нуолур, Аким Кондратьев уо.д.а.. ”Бастакы айымньыларын ба´ыйар µгµстэрэ манна бэчээттэммиттэрэ, мантан куорсун анньан к³ппµттэрэ,” – диэн “Ньургу´ун” тµмсµµ салайааччыта, “Сунтаар сонуннара” ха´ыат редактора Александр Павлов суруйбута.  

Саргылаана хо´оонноро оройуон, “Эдэр коммунист”, “Бэлэм буол” ха´ыаттарга бэчээттэнэр, Дьокуускай радиотыгар ааҕыллар. Айар дьо±ура ³сс³ а´ыллан ЯГУ саха тылын салаатыгар туттарсар баҕалаах куораттыыр. Кыайан конкурсу ааспакка “Эдэр коммунист” ха´ыакка машинистканан µлэлээбитэ. ¥лэлии сылдьан биллэр-к³ст³р суруйааччылар Семен Руфов, Петр Тобуруокап µрдµк сыанабылларын ылар. Семен Руфов хо´оонноругар подстрочник оҥорбутун Москва±а Горькай аатынан литературнай институт конкурсугар ыытар. Конкурсу этэ²²э аа´ан Семен Данилов, Моисей Ефимов алгыстарын ылан Москва±а µ³рэнэ барар. Поэзия жанрыгар нуучча биллэр поэттара Е.Долматовскай, С.Смирнов, Е.Исаев салайар семинардарыгар дьарыктаммыта. Дьи² талаан чочуллар кы´ата Саргылаана±а элбэ±и биэрбитэ. Бу сылларга Саргылаана ма²найгы кинигэтэ “Аптаах таптал” эдэр суруйааччылар “Чэчир” диэн кассеталарыгар тахсан µ³рµµ буолбута. Кинигэ±э ма²найгы таптал абыла²ар ылларыы, т³р³³бµт дойдуга таптал, кµн кµбэй ийэтигэр махтал, до±отторго эрэл барыта хо´оо²²о хо´уллан о±уруо курдук ойууланан-дьар±аланан ти´иллибиттэрэ.

1976 с. аан бастаан “Аптаах аартык” диэн ма²найгы хомуурунньуга тахсар.

Кэбээйигэ олорор кэмигэр Саргылаана Семеновна айар ба±алаах, талааннаах дьону тµмэн литературнай куру´уок салайааччытынан сылдьыбыта. Элбэх талаан арыллан биллэ-к³ст³ суруйар дьону та´аарбыта.

2002-2004 сс. С.Спиридонова “Кыым” ха´ыакка µлэли´итинэн киирбитэ. Манна µлэлээбит кэмигэр элбэх суруйуулара бэчээттэммиттэрэ, дьон-сэргэ би´ирэбилин ылбыттара. Онтон 2004-2006 сс. «Саха сирэ» ха´ыатыгар µлэтин сал±аабыта.

Саргылаана Семеновна иккис “Тырымнас тыллары хатылаа” диэн хо´ооннорун хомуурунньуга 2003 сыллаахха тахсыбыта. Кинигэ±э поэтесса кэли²²и кэмнэрдээ±и ийэлии и´ирэх, дьахтардыы  сайа±ас уус-уран хо´уйуулара аа±ааччы дьµµлµгэр тахсыбыттара.

¥´µс хомуурунньуга 2011 с. бэчээттэнэн тахсан аа±ааччыларын µ³рдµбµтэ. Манна суруйааччы хо´ооннорун та´ынан кэпсээннэрэ киирбиттэрэ. Хомуурунньукка “эдэр эрдэ±инээ±итинии килбик нарыннарын сµтэрбэтэхтэринэн, кири сы´ыарбат кэрэлэринэн, хайаан да эрэли са±ар, кыламныыр да буоллар, сырдыгы к³рдµµллэринэн уратылаахтар”.

Суруйааччы Н.И.Харитонов – Чуор “Айар талаан имэ²эр ылларбыт бастакы поэтесса Варвара Потапова кэнниттэн, би´иги кыыспыт Саргылаана Спиридонова буолар,” – диэн бэлиэтээн ааспыттаах.  

Олох сµрµн кµµ´э–Таптал. Анабыл хо´оонноро.  Т³р³³бµт дойдутугар, чугас дьонугар исти² иэйиини хо´уйуу (2 чаас).

Саргылана Спиридонова суруйар эйгэтин кистэлэ²э. Хо´ооннорун тутула. Ойуулуур-дьµ´µннµµр ньымалара (1 чаас).

Саргылана Спиридонова анабыл хо´оонноро.

Маар-Кµ³л 11 кылаас µ³рэнээччитэ Потапова Аида ырытыытыттан.

Кэргэнигэр

Саргылаана Спиридонова поэзиятыгар олус элбэх хо´ооно о±олоругар уонна кэргэнигэр анаммыттара. Ол курдук, 2003 сыллаахха тахсыбыт «Тырымнас тылларгын хатылаа» диэн кэнники хо´ооннорун хомуурунньугун «эркинкурдукэрэллээх тойон эрин»сырдык кэриэ´игэр анаабыта.

Кини хо´ооннорун сµрµн уратыта диэн олус боростуой гынан баран, киһи ³йµгэр-санаатыгар с³±µмэр элбэх санааны угар, толкуйдатар кµµстээхтэр. Саргылаана Спиридонова оло±ун аргы´ыгар Вячеслав Асамовичка махтана саныыр:

Махтана саныыбын эйиэхэ

Биэс о±о ийэтэ буолар

Би´ирэм дьолу амсаппыккар

Биирдэ кэлбит дьыл±абар,

Эрэллээх до±ор буолбуккар.

        Кэргэнэ суох буолбутугар о±олорун кытта  тура тулаайах хаалбыт курдук санаммыта, аймаммыта. Бу кутур±анын хо´оон гынан халлаа²²а кµ³рэппитэ, ахтыл±анын та´аарбыта.

О±олоргун уонна миигин

О²очонон туората²²ын,

У²уор тыа±а сирдээ²²ин

Отоннотор буолары².

Билигин Эбэбэр киирэммин,

Бµк тµ´эн со±отох олоробун,

Дири² далай бэйэтин

Дьиксинэ одуулуубун.

Эйигинниин куттал диэни билбэтим,-

Эн эти², эрэллээхэр дии´итим.

Бу хо´оонугар сүрэ±ин долгутар куру´ун суруйбут. Символ бэлиэлэри туттубута хо´оону бэрт ыраас, дири² кутур±аннаах к³ст³р, аа±ыллар. Ол курдук, «о²очонон» Саргылаана Спиридонова кэргэнин кытта оло±ун, исти² сы´ыанын, у±араабат тапталын бэлиэтээн суруйбут. Манан кинилэр бэйэ бэйэлэригэр к³м³л³сµ´эн, ³й³нс³н олох ыарахаттарын туорууллара. «Тыанан» бу кµн сирин бэлиэтээбит, олох киэн аартыгар иккиэн бииргэ сылдьаллара... Ол эрээри, олох ыар т³лк³т³ саамай чугас ки´итин ылар, а±алара суон дурдалара, халы² хаххалара суох буолар: «Дири² далай бэйэтин, дьиксинэ одуулуубун».

О±олоругар уонна сиэннэригэр

Ыалы ыал гынар, кини оло±ункиэргэтэр, ситимниир, олоххо тарды´ыннараро±обуолар. О±ото суох ыалиннигэр кэскилэ суо±ун кэриэтэ. О±ото суох ыал – оло±о курус. Ки´и о±о ту´угар олорор. О±о – таптал та²арата:

Т³рµччµ² утумун сал±аары

Т³р³³бµт сиэн о±о² барахсан,

Бу сиргэ эн суолгун ал±аары

Бэбээрбит сµрэххин долгутан.

Саргылаана Спиридонова о±олорун араастаан таптаан ааттыыр: «к³мµсчээним», «сµрэх чопчута о±олорум», «мурун бµ³тэ уолчааным», «бэдиктэрим», «мойморуйар кырабыт», «сµрэх чопчута о±олорум», уо. д. а.

Ийэ – ытык ³йд³бµл, кини ыал тэбэр сµрэ±э, уйан дуу´атын уйата, саамай сырдык, кµндµ ³йд³бµл. Кини сылаас, сымна±асилиитигэр бµ³бэйдэнэн, уйан дуу´атын сырдыгар сы´ыарыллан о±о ки´и буолар, ийэ уу´ун тэнитэр. О±о – олох сарсыардатын, кµн тахсыытын кэриэтэ буолар. Кини баар буолан ки´и б³±³рг³³н, олох сал±анан барар. Ийэ о±олуун сы´ыана бу сиргэ баар саамай исти² сы´ыан. Ол курдук Саргылана Спиридоновна о±отун к³т³±³н олорор ийэ би´ик ырыата нарын-намчы:

Мип-минньигэс бэйэтэ,

Мунчаарбыты саататар,

Сылайбыты²-элэйбити²

Сай±аммыкка дылы буолар.

(«О±осыта»).

О±о -  хайа ба±арар ки´и кэскилэ, инникигэ эрэлэ, ол и´ин Саргылаана Спиридонова «О±олордоох буоламмын» диэн хо´оонугар:

Кэскиллээ±и эрэ санаан

Кэрэтик олоро сатыыбын,

Миигин кµн курдук к³р³р

О±олордоох буоламмын, – диэн этэр.

Поэтесса айар хо´оонноро – кини баайа буолаллар. Ол эрээри, кини бииртэн долгуйар:

Саарбахтыы, арай биирдэ мунчаарабын

Сыаналыахтара дуо о±олорумолкылааппын.

(«Сааскы бастакы ардах сонуна»).

Ол аата кини о±олоробуоло±орсµрµноруолуоонньуулларынк³рд³р³р.

Саргылаана Спиридонова элбэх о±оалама±айэбээтэбуоларчиэскэтиксибитэ. Маннакиниолохсал±анан, барани´эрин³сс³эбиикµµскэ³йд³³бµтэ, билбитэ. Олоххотарды´ыытаулаапыта:

Сиэн диэн баар эбит ки´иэхэ

Сирдээ±иоло±унсуолтата,

Сып-сырдык аанньаллыы бэйэтэ-

Са²аттанэнкµнµ²тахсыыта.

Дьµ³гэлэригэр

Ки´и оло±ун устун со±ото±ун айаннаабат. Аргыстаах, чугас до±ордоох ки´и олох ыарахаттарын туоруур, бэйэтигэр эрэллээх буолар. Кыратыттан оонньоон-тапсан, кэпсэтэн улааппыт до±орун ки´и ордук исти²ник саныыр-ахтар.

«Дьµ³гэлэрбэр» диэн хо´оону Саргылаана Спиридонова бииргэ улааппыт, чугас дьµ³гэлэлэригэр анаабыт. Мин санаабар, хо´оон о±о саас дьикти кэмнэрин ахтыл±анынан, ыраас санаанан, ча±ылхай кэмнэринэн ти´иллэн суруллубут:

Тыыммат буолбут чыычаахпыт

Тиллэн кэлиэ±эр эрэнэрбит,

Тостубут умна´ы”чартааммыт”

Та²ас сыы´ынан эрийэрбит.

Урут-уруккуттан до±ордуулар к³рсµстэхтэрин аайы ааспыт кэми санаан-ахтан аа´аллар. Ол ааспыт кэмнэри Саргылаана Спиридонова сылаас, нарын тылларынан хо´уйан,  хо´оон гынан кµн сарда²атыныы сандаарытан, сµрэ±ин µ³лµтэ суруйбут. Ки´иэхэ о±о саас – саамай кэрэ саас.  О±о ийэ-а±а сылаа´ыгар сылдьан, олох ыараханын билбэт µ³рµµтэ:

Оо, ол сахха, о±очоос эрдэххэ,

Олох умулларын билбэт µчµгэйэ.

«Билигин бары ыал далбар ийэлэрэ, Быыкаайык сиэннэр кµнд эбээлэрэ» у´ун оло±у олорон, элбэ±и-билэн к³р³н, о±о-сиэн тапталын билэн санаалыын-³йдµµн чэлгийбиттэр, ыраа´ырбыттар:

Сайыммыт у´уна, санаабыт ыраа´а,

Сандаарар ол кэммит сылаа´а

Сµрэ±и-быары сымнатыахтын,

Сааспыт тухары арыллыахтын!

        Саргылаана Спиридонова бу хо´оонунан дьµ³гэлэригэр эрэ ту´аайан эппэккэ, ки´и-аймахха барытыгар тыыннаа±ын тухары олох

сал±анан бара турар диэн этэр:

Кµндµ дьµ³гэлэрим барахсаттар,

Кµн-дьыл ха´ы²ын аахайбакка,

Эдэркээн эрдэххэ кµлэр-салар

Эриэккэс кэммитин саныахха.

Т³р³³бµт дойдутугар

Сунтаары оло²хо дойдута, хо´оон тµ´µлгэтэ дииллэр. Хо´оонньут дьонноох  дойду диэх курдук. Сунтаар хо´оонньут кыргыттара дойдуларын ту´унан туойаллар, истибиттэрэ, саатар биирдэ Сунтаары к³рµ³н ба±арар. Сайа: «Тµµ²²µ Сунтаар сулус буолан суолбар тыгар», Сандаарыйа: «Сунтаартан – алыптаах дойдуттан Эйиэхэ бэлэхпин а±аллым, мин дойдум кµн уоттаах сылаа´ын О´уордаах чороо²²о бу µµннµм» диэбиттэрин кэннэ ханна да суох дьикти дойдуну ³йг³ ойуулаан к³р³р буолла±ын. Онтон Саргылаана Спиридонова Сунтаар кыргыттарыттан аан ма²найгынан т³р³³бµт тµ³лбэтин хо´уйа туойбута, аан айыл±атын, бар дьонун айхаллаан айбыта:

Кутум-сµрµм туохха´ыйан

Кµндµ сирбин ахтабын

О±о сааспар холбуутутан

Дойдум дьонун саныыбын.

Кыра сылдьан тилийэ к³ппµт алаастардаах сирин, т³р³³бµт нэ´илиэгин Маар-Кµ³лµ эмиэ хо´оон суруйан хо´уйбута, ырыа±а ыпсарбыта. Биир оннук хо´оонунан – «Маар-Кµ³лµм – мин дойдум» буолар. Ханнык ба±арар ки´иэхэ т³р³³бµт сирэ, ийэ к³ст³р:

Дуу´алыын тартаран

Дойдубун таптыыбын,

¥лэ´ит дьоммунан

Киэн туттан ыллыыбын.

Ордук т³р³³бµт дойдуга айыл±аны хо´уйан кэрэхсииллэр, ыллыыллар:

К³й чыычаах к³рµлµµр

Кµ³х солко тыаллардаах,

Кµн уота сыламныыр

Кµлµмнэс кµ³ллэрдээх.

Кырдьык, т³р³³бµт сир айыл±ата ханнык да сирдээ±эр кэрэ, чугас, бэл, тыынар салгыммыт атын, ыраас, арамаат сыттаах.

Маар-Кµ³лбµт элбэх араас эйгэ±э биллибит-к³стµбµт дьоннордоох. Кинилэр тапталлаах Маар-Кµ³ллэригэр ³рµµ «кыргыттар к³хт³³хт³р», «уолаттар к³рд³³хт³р» буолан хаалбыттар.

Бу хо´оону аа±ан баран, Маар-Кµ³лбµт олохтоо±о ³сс³ эбии кµµскэ т³р³³бµт сирэ кэрэтигэр итэ±эйэр, атын сир дьоно аа±ан баран, остуоруйа±а хо´уйуллубут кэрэ дойду курдук к³р³р, саныыр.

III.        Хо´ооннорун тутула

        Саргылаана Спиридонова уйан-нарын, и´ирэх хо´ооннорун чочуйуллубут формата, кээмэйдээх, чопчу строфиката, айымньы композициятын эбии киэргэтэр.

        Саха поэзиятыгар силлабическай хо´оон формата нуучча литературатыттан киирбитэ. Ону олохтообут поэттарынан А.И.Софронов, П.А.Ойуунускай буоллар. Бу форма били²²и саха поэзиятыгар бигэ тиккиирдэ, аллитерационнай хо´оону кытта холбо´он олус киэркэйдэ. Саргылаана Спиридонова хо´оонноро бу форманы бигэтик туту´аллар. Ол да и´ин, кини хо´оонноругар элбэх ырыа матыыптанан та±ыста. Бу манна ааттыахха с³п: «Тырымнас тыллары хатылаа» Г. Шахурдина, «Эрэл», «Маар-Кµ³лµм», «Уолчааммар», «Т³р³³бµт кµ²нµнэн», «Санаабар, мин хомуспун» А. Егоров уо. д.а.

Симэх оттору µ³рэ к³рд³ххµнэ

Силэллиэхтэрэ дуу´абын арыйа,

Онно, аар хаты²²а ³й³нн³ххµнэ,

Оло²хо тойугун истиэ² манньыйа.

        Бу тµ³рт строка±а туруору уонна сытыары, а´а±ас уонна бµтэй дор±оонор дьµ³рэлэ´иилэрэ к³ст³р. Строкалар уон биирдии тэ² сµ´µ³хтээхтэрэ хо´оон ритмин µ³скэтэр. Оттон кэлин сµ´µ³х тэрин кириэстии дьµ³рэлэ´иитэ - рифманы.

        Ону та´ынан Саргылаана Спиридонова акростих форматыгар холонон к³рбµтэ. Холобур, кэргэнигэр анаабыт хо´оонун ма²найгы дор±ооннорун аахтахха «Сылааба таптыыбын» диэн икки тыл тахсар.

Туттар ойуулуур-дьµ´µннµµр ньымалара:

        Саргылаана Семеновна метафораны киэ²ник туттар: «сµрэхпэр чочуллубут нарын тыллар», «дьол сытын», «кµн-дьыл ха´ы²а», «µрдэ суох µ³рµµ», «мурун бµ³тэ», «дьол кыымнара», «иэйии ыйылыыр» уо.д.а. Маннык метафоралар поэтесса ис туругун арыйаллар уонна поэзия эйгэтин кэ²этэллэр. Кини метафора кэрэ уобара´ы айары, дири² иэйиини аа±ааччыга тиэрдэри сити´эр.

        Тэ²нэ биллэри элбэх хо´оонугар туттар: «сайын курдук кэрэ ки´иэхэ», «хом санаам хаар курдук уулунна», «хо´оон дьэдьэн курдук сµмэлэнэр», «салгын курдук кµндµ», «эркин курдук эрэнэр тойон эрбин», «миигин кµн курдук к³р³р о±олордоох буоламмын», ол и´ин хо´оонноро ордук ³йд³нµмтµ³, тиийимтиэ буолаллар.

«Сµрэхпэр чочуллубут нарын тыллар», «симэх оттор», «³ксµ³ ардах», «арамааттаах ачаалар», «нµ³лµйэр сµрэх», «эриэккэс кэм», «кµ³х солко тыалардаах», «кµлµмнэс кµ³ллэрдээх», «сииги кэ´эр намчы хаты²», «ыраас таммах» диэн  нарын эпитеттэр поэтесса ис дуу´атын, эйгэтинордукча±ылхайдыкаа±ааччыгатириэрдэллэр.  

Саргылаана Семеновна хо´оонноругар элбэхтик туттар тылларын атын дьµ³рэтылларынанханарытан этэр, атыннык эттэххэ, перифра´ы туттар. Холобур, о±ону - «айыы чыычаа±а», «к³мµсчээн», «к³мµсчыычаах», «биэс кыра бэдиктэр» диэн тылларынан солбуйар.

“О±о ту´угар олору²”.

Со±ото±ун кырдьыбыт учуутал оло±ун ту´унан кэпсээн. Ки´и олоххо анала. О±ону иитии проблемата.

О±о ту´угар олору²...

Маар-Кµ³л 11 кылаас µ³рэнээччитэ Иванова Ксения ырытыытыттан.

Мин С.С.Спиридонова “О±о ту´угар олору²...” кэпсээнин аа±ан баран: “Суруйааччылар диэн норуот, нация ³й³, суоба´а, чиэ´э буолар дьон. Хас биирдии суруйааччы бµгµ²²µ кµннээ±и соругунан ыччаты, общественна´ы кут-сµр, сиэр-майгы боппуруостарыгар иитии µлэтигэр бэйэтин айымньыларынан, тылынан-³´µнэн актыыбынайдык кыттыыта буолуохтаах,” – диэн ССРС суруйааччыларын сою´ун чилиэнэ Василий Назарович Егоров–Тумарча эппит тылларын санаан кэллим.

С.С.Спиридонова кэпсээнигэр о±ону иитии проблематын таарыйыбыт. Кэпсээн сµрµн геройа – Агния Даниловна. Учуутал идэлээх, µлэтигэр бары кµµ´µн ууран туран µлэлиир. ¥³рэнээччилэриттэн бэрээдэктээхтик тутта-хапта сылдьалларын ирдиирэ. Олорбут оло±ун устата Агния о±о минньигэс мичээрин, ыал буолар кэрэтин билбэтэ±э. Со±отох буолан сайы²²ы сынньала²ар араас куруортарга баран кэлэрэ. Кини со±отох дьµ³гэтэ – Мария. Мария эрдэ огдообо хаалбыт дьахтар. Кини т³´³ да±аны, бэйэтэ о±ото суох буоллар, аймахтарын о±олорун ылан иитэн кимнээ±эр да дьоллоох улахан дьиэ кэргэн курдук, ньир–бааччы олороллоро. Сыл–хонук тµргэнник аа´ан испитэ...

“О±о - дьол, о±о–µ³рµµ... Ки´и бу олоххо о±о т³р³т³³рµ, ыал буолаары кэлэр,” – диэн дьµ³гэтин сµбэтинэн Агния о±о ылан иитэргэ сананар. Кини ону иитии судургу-боростуой диэн саныыра. Иитэ ылбыт кыы´ыгарРита±а та²ас араа´ын иистэнньэ²нэргэ тиктэрэн кэтэрдэрэ, хайдах олорору-турары µ³рэтэрэ. Ол эрээри, о±ону ки´и сµрэ±инэн с³бµлээн, уураан-сыллаан, таптаан ардыгар кыратыкм³±³н иитиэхтээх диэн саныыбын.

Агния “тэрпиэнньэтэ бµтэн” а±ыйах ыйынан кыы´ы т³тт³рµ а±атыгар биэрбитэ. Ританы кэлин Мария бэйэтэ ылан иитэр. Кыыс улаатан, µтµ³ µлэ´ит ки´и буолар.

Агния Даниловна о±оломмокко–урууламмакка оло±ун чоро² со±ото±ун олорон тµмµктµµр. Кырдьан олорон кэмсинэ эрэ саныыра... Ол эрээри билигин кэлэн тугу да±аны уларытар кыа±а суох..

Били²²и кэм²э маннык проблема син биир баар. Олохторун µлэ±э анаабыт дьон а±ыйа±а суох. Т³´³ да±аны умсугуйан µлэлээтэрбит, ки´и бу олоххо анала – бэйэтин кэнниттэн к³лµ³нэ хаалларыахтаа±ын умнуо суохтаахпыт.

“О±о ту´угар олору²...” кэпсээн прототиптара

Ийэм “бу кэпсээн геройдара Маар – Күөл олохтоохторо буолаллар,” – диэн эппититтэн сиэттэрэн, сэргээн ханнык герой ким буоларын билэргэ сананным.

Ол курдук, ыйытала´аммын:

Агния Даниловна – Ефремова Анисия Гаврильевна

Мария Алексеевна – Мохова Марфа Ивановна

Рита – Яковлева Августина Ивановна буолалларын биллим.

Прототип, литературнай терминнэр тылдьыттарыгар бы´аарыллыбытынан, айымньы уобара´ын айарга тирэх буолбут дьи²нээх олоххо баар ки´и. Суруйааччы айар уобара´а хайаанда прототиптаныах тустаах диэн литература±а ирдэниллибэт.

Саргылаана Семеновна уобара´ыайарыгар биирдиилээн дьон олохторун-дьа´ахтарын уларыппакка, киэргэппэккэ, дьи² ааттарын эрэ уларытан кэпсээнигэр киллэрбит.

Ефремова Анисия Гаврильевна – 1947 сыллаахха 9-с кылаа´ы бµтэрэн баран, Сунтаарга ый курстанан баран, сэриигэ Ийэ дойдуну к³мµскµµ барбыт учууталлар оннуларыгар Тойбохой оскуолатыгар начальнай кылаас учууталынан буолбута. Биэс сыл µлэлээн баран Бµлµµ педучилищетыгар биир кы´ын баран µ³рэнэн, госэкзаменнары сити´иилээхтик туттаран 1952 сыллаахха алын кылаас учуутала буолар дьи²нээх быраабы ылбыта. Онтон 1955-56 сылларга Маар–Кµ³л начальнай оскуолатыгар  µлэлии кэлбитэ. Анисия Гаврильевна би´иги оскуолабытыгар 18 сыл µлэлээбитэ. Кинини кытта бииргэ µлэлээбит учууталлара ахталларынан, эдэр, опыта суох учууталлары к³р³н-истэн, сµбэлээн-амалаан бэркэ к³м³л³´³р³, инники үлэлэригэр кµµс–кµдэх эбэрэ. Ол курдук кэккэ сылларга нэ´илиэккэ дьахтар советын председателинэн, онтон кэлин чилиэнинэн, 10-ча сыл лекторынан, нэ´илиэк депутатынан µлэлээбитэ.

Мохова Марфа Ивановна – ³р кэм²э бородуукта ма±а´ыыныгар атыы´ытынан µлэлээбитэ. “¥лэтигэр сµрдээх эппиэтинэстээ±э, ирдэбиллээ±э. Мэлдьитин сµбэ-ама, күүс-к³м³ буолара. Дьо²²о мэлдьитин µтµ³нµ эрэ ба±арар этэ,” – диэн ахтар бииргэ µлэлээбит дьµ³гэтэ Петрова Ксения Петровна.

Яковлева Августина Ивановна – о±о саадыгар поварынан µлэлээбитэ. Маар-Кµ³л олохтоо±ор кэргэн тахсан биэс о±ону кµн сиригэр к³рд³рбµтэ, элбэх сиэн эйэ±эс эбээтэ. Марфа Ивановна дьиэтин та´ыгар улахан дьиэ туттан олорбуттара. БилигинКэмпэндээйигэ улахан кыы´ыгар олорор.

          Анисия Гаврильевна олорбут оскуолатын уопсайыгар олорон кырдьыбыта. Кэлин ыарыы буулаан хара±ынан к³рб³т буолбута. Дьиэтин-уотун дьахтар сэбиэтэ, оскуола µлэ´иттэрэ к³р³лл³р³-истэллэрэ. Оттон Марфа Ивановна ииппит о±олорун тапталларыгар угуттанан дьоллоох оло±у олорбут диэн эттэхпинэ сыыспатым буолуо.  

Биоблиографическай ыйынньык:

1. Аптаах аартык: хо´ооннор. — Якутскай: Саха сиринээ±и кинигэ изд-вота, 1976. — 30,  

2. Тырымнас тыллары хатылаа (хо´ооннор) Саргылаана Спиридонова- Дьокуускай Саха сиринээ±и кинигэ издательствота, 1976.

3. У²а суол (хо´ооннор уонна кэпсээннэр)/Саргылаана Спиридонова.- Дьокуускай: ОАО “Медиа-холдинг “Якутия”,- 84с., 2011.

4. Этигэн иэйиилээх ырыаларым Саргылаана Спиридонова биобиблиографическай ыйынньык Сунтаар кииннэммит библиотечнай ситимэ Маар-Кµ³л сельскэй библиотеката хомуйан о²ордо З.В.Харитонова библиогр. ред. о²ордо Л.В.Чирикова.- Сунтаар, 2007.

Поэтесса оло±о, айар µлэтэ

5. Афанасьев, М. «Ньургу´ун» тµмсµµ - Сиэйэ±э/М. Афанасьев//Ильич уотгара. — 1972. — От ыйын 11 к.

6. Птицын, М. Поэзия аптаах аартыгар/М. Птицын//Эдэр коммунист. — 1977. — Кулун тутар 8 к.

7. Саввинов, Н. Эдэрдэр хо´ооннорун аахтахха/Н. Саввинов//Ильич уотгара. — 1980. — Ыам ыйын 8 к.

8. Чуор, Н. Таптал ырыата: литературнай бэлиэтээ´ин/Н. Харитонов//Ильич уотгара. — 1990. — Бала±ан ыйын 25 к.

9. Семенова, Л. Саргылаана са²а хо´оонноро/Л.Семенова//Сунтаар сонуннара. — 1994. — Сэтинньи 12 к.

10. Семенова, Л. Улуус ха´ыаттан куорсун анньынан: бэлиэгээ´иннэр/Л. Семенова//Сунтаар сонуннара. — 1998. — Ахсынньы 26 к.

11. «К³н³ сµнньµнэн, кыраттан да µ³рэн, дьоллонон сырыттарбын...»: [поэтесса С.С. Спиридонованы кытта интервью/кэпсэттэ Т. Маркова]//Саха сирэ. — 2003. — Алтынньы 18 к.

12. Петрова, В. Сунтаар ма²найгы поэтессата/В. Петрова//Далбар хотун. - 2005. - № 3-4. - С. 49-50; Сунтаар сонуннара. - 2005. - Кулун тутар 31 к.

13. Нуурал. Саха талааннаах поэтессата/Л. Семенова//Сунтаар сонуннара. — 2007. — Тохсунньу 25 к.        

Л.А. Семенова – Нуурал (1951 с.) (4 чаас)

Л.А. Семенова (1951 с.) – учуутал, журналист, суруйааччы (1ч)

Нуурал тэттик кэпсээннэрин уратыта.(1ч.)

Нуурал кэпсээннэригэр рецензиялар. (2ч)

• Таптал туһунан кэпсээннэр («Сыттык», «Таптал»).
• «Харана хос» темата («Хобордоохпун уларсыбыта», «Кэйээрин»)
• Экология иэдээнэ («Таммах хаан»)

Л.А. Семенова (1951 с.) – учуутал, журналист, суруйааччы (1ч)

         Семенова Лариса Алексеевна (20.10.1951) СР культуратын µтµ³лээх µлэ´итэ, РФ суруналыыстарын Сойуу´ун чилиэнэ.  

       Сунтаар улуу´ун Маар-Кµ³л нэ´илиэгэр т³р³³бµтэ. Бµлµµтээ±и педучилище кэнниттэн Маар-Кµ³л а±ыс кылаастаах оскуолатыгар алын сµ´µ³х кылаас учууталынан µлэлээбитэ. Кэлин М.И. Калинин аатынан Благовещенскайдаа±ы пединститукка µ³рэммитэ.   Институту бµтэрэн баран Лариса Алексеевна  «Ильич уоттара» хаһыат редакциятыгар µлэлии кэлбитэ. Онтон ыла отуттан тахса сыл журналист идэтинэн үлэлии сылдьар. Билигин «Сунтаар сонуннара» ха´ыат эппиэттиир сэкэрэтээринэн µлэлиир.

         Лариса Алексеевна ³р кэм²э Сунтаар улуу´ун «Ньургу´ун»  диэн айар б³л³х салайааччытынан µлэлээбитэ.  Айар үлэнэн утумнаахтык дьарыктанар. Журналист бары жанрга дэгиттэр дьо±урдаах. Кини Россия суруналыыстарын Сойуу´ун чилиэнэ. Лариса Алексеевна биир идэлээ±э Александра Григорьева «Үрү² хопто» диэн ыстатыйа±а маннык суруйар: «Кини дьо²²о мэлдьи учугэйи о²оро, учугэйи ыралыы, кимиэхэ эрэ к³м³л³һ³ сылдьар үгэстээх. Биһиги суруксут дьү³гэлэр, бары да ма²най Лариса эрэлиттэн кыым са±ыллан, кини исти² сыһыаныттан куорсун анньынан кынаттанан к³ппүппүт. Ол курдук, Саргылана Спиридонова, Ксения Соколова-Таммах ³ксүү, Наталья Михалева- Сайа, Венера Петрова, Ангелина Шадринова- Cyohааны, мин ма²найгы айымньыларбытын бастакынан уруйдуу к³рс³³ччү, бэчээккэ бэлэмнээччи мэлдьи Лариса буолара, оттон санаа туһэр, мунар-тэнэр ыарахан кэмнэрбитигэр Лариса дьарамай санныта тирэх буолан күүс-уох эбэр элбэх түгэннэрэ хас биирдиибитигэр үтү³ эрэ ³йд³бүл буолан дууһабыт сылаанньытар сылааһыгар бүктэ±э…»

         Лариса Алексеевна Россия суруналыыстарын Сойууһун Бочуотунай грамотатынан икки т³гүл,  «Саха полиграфиздат», СР Культуратын уонна Духуобуна´ын министерствотын уонна  культура µлэ´иттэрин  профсою´ун  Рескомун  дипломнарынан на±араадаламмыта.

      2001 сыллаахха республикатаа±ы «Кыһыл к³мүс б³рү³» суруналыыстар бириэмийэлэрин  лауреата буолбута.

        Нуурал тэттик кэпсээннэрин уратыта.(1ч.)

2005 сыллаахха «Т³р³³бүт дойдум» диэн кинигэтэ бэчээккэ тахсыбыта. Бу кинигэ±э Нуурал кэпсээннэрэ, пьесата киирбиттэр. Кэпсээннэргэ сүрүннээн тыа сирин эдэр ыччатын күннээ±и оло±о-дьаһа±а, ү³рүүтэ-хомолтото, до±ордоһуута, санаа±а ылларыыта ойууланар. Хомойуох иһин, Лариса Алексеевна айымньыларыгар биир да ырытыы суох.

 Нуурал кэпсээннэрэ аа±ааччыны кэрэхсэтэр, тардар күүстээхтэр. Кылгас кээмэйдээхтэр, дьикти сонун сэһэргээһиннэрэ соһуччу түмүктэнэллэр. Бу бэлиэлэр суруйааччы кэпсээннэрин новелла форматынан суруйар эбит диэн түмүккэ а±алар. Ол курдук кини ордук с³бүлээн ситэтэ суох этиилэри туттар, кэпсээннэрин түмүгэ aha±ac, аа±ааччыны толкуйдатар, м³ккүһүннэрэр да диэххэ с³п. Риторическай ыйытыылар, са²а аллайыылар киһи дууһатын таарыйаллар, кэпсээ²²э турбут проблемалары дьэ²кэтик ³йдүүргэ к³м³л³һ³лл³р. Нуурал кэпсээн тутулун табан аттарар. Сюжет элеменнарын булкуйан инверсия ньыматын туһанар. Холобур, «Таммах хаан» диэн кэпсээн событиета т³рү³ттэн буолбакка с³ллүүттэн са±аланар. Ол курдук айымньы сүрүн геройун мэтириэтин ойуулааһына кылабыыһа±а баар хаартыскатыттан са±аланар.

Сорох кэпсээн геройдара аа±ааччыны кытта сэһэргэһэр, санаа уллэстэр, исти² до±ор курдуктар. Автор маннык сыһыаны этиилэригэр бастакы сирэйи, ыйытыы-хоруй форматын туттан ситиһэр. Кини кэпсээннэригэр бэргэн холооһуннары, метафоралары ( «адьыр±а ыарыы», «таммах хаан», «сыттык-оло±ум лоскуйа»), эпитеттары («ма²ан сүүмэхтэр түспуттэрэ», («ыраас таптал сырдык туоһута», «күн к³мүс аалыы кыырпахтара»), антитезаны, инверсияны о.д.а.ньымалары туттар.

Нуурал кэпсээннэрин темата сүрүннээн тыа сирин оло±о- дьаһа±а, таптал, до±ордоһуу, экология иэдээнэ, «хара²а хос» о.д.а. Сүрүн геройдар тыа сирин эдэр дьоно олох араас уустуктарыгар эмискэччи тубэһэллэр, ол иэдээнтэн ³йд³р³-сүрэхтэрэ тугу этэринэн тахса сатыыллар, олоххо тардыһыыларын күүһэ кэрэхсэтэр. Бу бэлиэлэр ³сс³ т³гул Нуурал кэпсээннэрэ новелла форматынан суруллубуттарын дакаастыыллар.

          Саха сиригэр 80-с сыллартан бэттэх «уларыта тутуу» кэмэ са±аланар. Саха норуота бэйэтин итэ±элин, үгэстэрин с³ргµтэн иччини, абааһыны итэ±эйэр, дьикти к³стµµлэри сэргиир буолан барбыта. Нуурал кэпсээннэригэр ойуун к³рµµлэнэрэ, иччи, куһа±ан тыын, дьикти тугэн эмиэ баар. Бу кэпсээннэр аа±ааччыны сиэргэ-туом²а µ³рэтэр суолталаныахтаахтара саба±аланар.

         Автор кэпсээннэригэр маннык проблемалары к³т³±³р: cµ³hy к³рµµтµн курдук ыарахан улэ±э эдэркээн µ³рµйэ±э суох о±олор улэлииллэрэ, оччотоо±у совхоз салалтатын ³ттүттэн с³пт³³х дьаһал, бол±омто суо±а улахан иэдээ²²э тириэрдээһинэ, дьон дьыл±атын айгыратааһына; экология содулуттан эдэркээн дьон оло±о та²нары т³лк³л³нµµтэ, атом, радиация иэдээнин утары oxcyhapгa дьон санаатын салайыы; саха киһитэ сиэри-туому тутуһуута итэ±элин билэриттэн тутулуктаах буолуута о.д.а.

Нуурал кэпсээннэригэр рецензиялар.

Таптал туһунан кэпсээннэр («Сыттык», «Таптал»).

«Сыттык» кэпсээ²²э автор аа±ааччы эрэ хараастыах курдук сурун персонаһын курус дьыл±атын        кытта билиһиннэрэр. Лэгиэнтэй ту³рт уончалаах кэргэн, о±о диэни билбэтэх со±отох киһи. Кини Ванялаах Сеня диэн уолаттардыын Сиэгэннээх µрэ±эр тутуу маһын кэрдиитигэр улэлии сылдьар. Эдэр дьон Лэгиэнтэй кыһыл тастаах кыракый сыттыгы куруук илдьэ сылдьарын бэлиэтии к³р³н, м³±µллµ³хпут диэн саарыы-саарыы ыйыталаһарга соруналлар. Сэрэйбиттэрин курдук, Лэгиэнтэй сыттыгы «оло±ум биир лоскуйа» диэн быhaapap. Суурбэччэ сыллаа±ыта кини биир алааска µ³скээбит £ксүү диэн уон а±ыстаах кыыһы таптаабытын туһунан олус иһирэхтик ахтан кэпсиир. Лэгиэнтэй тапталлаа±ар ыраах Баара±ай ферматыттан тµ³рт к³ст³³х Бµ³р диэн алааска кэлэрэ. Кинилэр киэһээ²²и ыам кэнниттэн Сиинэкэлиир а²ыла±ар кµµлэйдииллэрэ, адьаһын  кыра о±о курдук cacыha оонньууллара, мурукулаан оту-маһы барыыллара били²²и аа±ааччыны кэрэхсэтэр. Икки таптаһар сурэх ыал буолан, аал уот оттунан, aлaha дьиэ тэриниэхтээхтэрэ эмискэччи «былыта суох ыраас халлаанна дуолан эти² эппитинии» таннары эргийбитэ. £ксүүнү улэлии сырытта±ына со±урууттан а±алыллыбыт боруода о±ус т³кунутэ сылдьан хаста да кэйэн, тэпсэн улаханнык эчэппитэ. Кыыс эрэйдээх уһаабата±а, ³л³р ³луу ыйыллыбыт быалыы ыксары ылбыт этэ.

Кэпсээн чыпчаала-Лэгиэнтэй до±оро оһоллонуо±уттан суох буолуор диэри аттыгар баара, чанчыктарыгар ма²ан сµµмэхтэр тµһµµлэрэ буолар. С³ллүүтэ-³ксүү ³л³ругэр сыттаммыт кыһыл тастаах сыттыгын кэриэс гынан илдьэ хаалыыта. Кэпсээн бутуутугэр автор «aha±ac тµмµк» ньыматын туттар. Уолаттар Лэгиэнтэй кэпсээнин кэнниттэн са²ата суох чуумпуран олороллор. «Ким билиэй, хас биирдиилэрэ туох туһунан санаабытын...» диэн этииннэн тµмµктµµрэ аа±ааччыны толкуйдатар. Кыһыл сыттык ыраас таптал туоһута, истин сыһыан умнуллубат кэриэһэ дуу, эбэтэр со±отохсуйуу, сорсуйуу курус бэлиэтэ буоларын быһааралларын ситиһэ сатыыр. £лбүтү кытта ³л³н хаалыы, айыл±аны утаран со±отох сылдьыы, кун сиригэр кэлбит иэһи толорбокко барыы с³б³ cyo±a ³йд³н³р.

Нуурал ити курдук маннык бэргэн холооһуннар к³м³л³рµнэн «туура тардыллан, кумахха быра±ыллыбыт сибэккилии», «ыраас халлаа²²а дуолан эти² эппитинии», «онон-манан соппукка дылы, ма²ан сµµмэхтэр тµспµттэрэ» уонна ситэтэ суох этиилэринэн Лэгиэнтэй курус дьыл±атын аа±ааччылар харахтарыгар илэ к³ст³р гына ойуулаан к³рд³р³р уонна кини уйан, исти² дууһалаа±ын бигэргэтэр.

«Таптал» кэпсээ²²э ты²атынан ыараханнык ыалдьан балыыһа±а сытар Саргы кыыс санаата ойууланар. Ыарыһах киһи саныыр санаата, ба±ата барыта дьиэтин-уотун, до±отторун, т³р³ппµттэрин эрэ туһунан. Кини ыалдьыан иннинэ ферма±а дьµ³гэтинээн Сардааналыын µлэлии-хамсыы сылдьарын, «к³п тµгэх кµµгэннээх бадьыырга µµт суккуллар тыaha биир күдьүс кµрµлµµрµн» олус ахта саныырын автор маннык тыллар н³²µ³ тириэрдэр «сарсыарда...хотон аанын астахха, ураты сылаас ил гыныа», «онтон-мантан ынахтара утуу-субуу туран... минньигэстик ы²ырана тоһуйуохтара». Ол са±ана тыа сирин олохтоохторо саас ca²a т³рµ³х кµргµһµн кэмигэр бука бары тµµ²²µ дьуһуурустубаннан хабыллаллара били²²и аа±ааччыны с³хт³р³р. Ол курдук нуучча тылын учууталынан ca²a кэлбит Ира µ³руйэ±э да суох буоллар, кимнээ±эр сыста±ас буолан биэрэр.

Дьонун санаан Саргы тµ³´µн иһигэр «сылаас, тургэн сµµрээннэр кутулуннулар». Устунан хара±ын уута тохтоло суох саба халыйда. Харыаннаах эдэр саас кэмнэрин балыыһа тµ³рт истиэнэтигэр хаайбыт ыарахан ыарыыны кытта туруулаһарыгар сµрµн геройбутугар дьи²нээх ыраас таптал к³м³л³һ³р. До±оро Игорь армия±а сырытта±ына ыар ыарыыга ылларан бэйэтиттэн тэйитэ сатыыр суруктары суруйбута. Онуоха уол ³с киирбэх арахсан хаалбата±а, суруйбутун курдук суруйар. Ис дууһаттан тахсыбыт уол исти² тыллара Саргыга кµµ´µгэр күүс, инникигэ эрэл буолан дууһатын кынаттыыллар, санаатын б³±³рг³т³лл³р.

Кэпсээн Саргы сарсын операцияланыахтаах, ону тулуйуо дуо диэн ыйытыыннан тµмµктэнэр. Автор ыйытыы-хоруй форматын туттан аа±ааччыга кыыс быһаарыылаах кµнµн булгу этэ²²э туоруо диэн эрэл санааны са±ар.

«Хара²а хос» темата («Хобордоохпун уларсыбыта», «Кэйээрин»).

Саха сиригэр 80-с сыллартан бэттэх «уларыта тутуу» диэн ааттаммыт кэм кэлэр. Бу кэм²э коммунистическай идея, утопия буолара биллибитэ. Ону саха дьоно бэйэтэ эмиэ урукку µгэстэрин, итэ±эли с³ргµтэн барбыта. Ол курдук бу булкуурдаах-тэккиирдээх кэмнэргэ аны иччини, абааһыны итэ±эйии, дьикти к³стµµлэри ойуулааһын баар буолбуттара. Нуурал кэпсээннэригэр «хара²а хос» темата а±ыйа±а суох. Ол курдук «Хобордоохпун уларсыбыта», «Тыастаах дьиэ», «Булларбатах мас», «Кэйээрин» кэпсээннэргэ ылбычча киһи быһаарбат тµгэннэрэ ойууланар.

«Хобордоохпун уларсыбыта» бэрт кылгас кээмэйдээх кэпсээн, 2003 сыллаахха суруллубут. Айымньы геройа «саха киһитин сиэринэн алаадьы астанаары» тэринэн хобордоо±ун к³рдµµр да булбат. «Кµн бэ±эһээ ³й³нн³рүллэн турбут» сириттэн сµтэн хаалбыт. µс, тµ³рт хонук к³рдµµрµн кубулуппат. Арай т³рдус эрэ кµнµгэр эбиэт буһараары ыскаабын арыйбыта хобордоо±о субу «ыы муннуга анньан турар» эбит. Кэпсээн куолутунан ситэтэ суох этииннэн тµмµктэнэр («Эппиэти оччо±о да, бачча±а да булбаппын...»). Автор аа±ааччыга туһаайан туттубут риторическэй ыйытыыта, са²а аллайыыта хобордоох сµтэн баран к³стµбµтµттэн герой олус соһуйбутун, с³хпµтµн, дьиктиргээбитин бэлиэтииллэр. Бу маннык киһи сатаан быһаарбат дьиибэ к³стµµлэр олоххо баалларын туһунан кэпсэнэр.

 «Кэйээрин» кэпсээ²²э ойууланар тубэлтэ аччык дьыл са±ана буолбут. Саха ыала кыһал±а кыһарыйан кумалаа²²а барарга тиийбит. Ыал ийэтэ о±олорун аһатар туһуттан улахан аньыыга киирэр, ыал сµ³һµтµн уоран сииргэ кµһэллэр. А±алара «илээт-молоот, хаартыһыт киһи» онно эрэ наадыйбат, илэчиискэ барар. Сµтµктээхтэр Ыпсыы ойуу²²а тиийэн к³рµµлэнэригэр к³рд³һ³лл³р. Автор сµрµн бол±омтотун ойуун хайдах уоруйахтары булаары «этитэн-кутуран, сири дойдуну сиксигинэн сµµрбµтµн» ойуулааһы²²а уурар. А²ардас тас к³ру²э киһи кутун-сµрµн баттыыр. «£т³рүнэн суумматах сирэйэ салба±ыран, арбайбыт батта±а саннын байаатыгар тµһэн, сэ²ийэтин иккилээх харчы са±а харыйа µ³нэ илибирээн» к³рµµлэнэ сылдьарыттан киһи эрэ дьулайыах курдук. Кини буруйдаахтары бµлµµскэлээх ууга илэ-бодо а±алтаабыта олус дьикти. Кэпсээн чыпчаала сµтµктээх Суптуку Ньукулай тµ³куттэр кимнээхтэрин билээт ойуу²²а «тыыллар харыс уһуннаах быһа±ы» ууммутугар - «Кэбис!» диэн ты²аабыт чуумпуну урэйэн, дьахтар кыланыыта буолар. С³ллүүтэ — Ыпсыы соболо²ун, аатын-суолун санаат, быһа±ынан күлүгү супту тµһµµтэ буолар.

Кэпсээн Татыйыына ха²ас бµ³рµн убахтатан, соһуччу ³лµµтµнэн, уола Кылай Кынаачай ³йµнэн моһуогуран, кистээбит этин тµ³рэтин ыт ыһыа±а о²орбутунан тµмµктэнэр.

Хомойуох иһин кэпсээ²²э биир да µтµ³ быһыы ойууламмат. Биир да киһи Татыйыынаны то±о маннык быһыыламмытын быhaapa барбат. Суптуку Ньукулай уоруйахтар «бобуонньуктуу бааммыт былааттаах дьахтар уонна хачаайы уол» буолалларын билээт хара±а уоттанар, хаана оргуйар. Оттон Ыпсыы ойууну дьахтар кыланыыта да тохтоппот. Кини ымсыы санаата баһыйан кэйээрин диэн ынырык ньыманнан киһи тыыныгар турбута сиэмэх ойуун буоларын бэлиэтиир.

Экология иэдээнэ.

«Таммах хаан» кэпсээн тутулугар автор инверсия ньыматын туттар. Ол курдук айымньы сюжет с³ллµµтµттэн са±аланар. Кэпсээн геройа Саргычча кылабыыһа±а дьµ³гэтин у²уо±ар кэлэн хаартысканы одуулаһа турар. Хаартыска±а ³рµµлээх суһуо±ун кыыстыы томто±ор тµ³һµгэр намылыппыт, уоһугар сырдык мичээр туспут эдэркээн бэйэтэ бэйэтинэн дьµ³гэтэ олорор. Кэпсээн бастакы сирэй аатыттан кэпсээннэрэ аа±ааччыны кытта сэһэргэһэр, санаа µллэстэр, µ³рµµну-хомолтону, кыһыыны этэр ураты суолталанар. Кэпсээ²²э Сунтаар сэлиэнньэтигэр улааппыт Мария Толбонова уон сэттэлээх сылдьан бэйэтин саастыыта µрэх баһыгар улааппыт то²куруун, симмиттэ±эс кыыстыын до±ордоспутун туһунан олус сылаас, исти² тылларынан ойууланар. Автор антитеза ньыматынан дьµ³гэлиилэр атын-атын характердаахтарын, иитиилээхтэрин бэлиэтиир. Ол курдук «Эн Сунтаар сэлиэнньэтигэр улааппыт буолан, дьону кытта уопсай тылы булары². Мин урэх баһыгар µ³скээммин-то²куруунум. Симиттэ±эһим». «Биирбит радио, биирбит культура кыыһа буолан, ³й³һ³н сылдьарбыт». Дьуегэлиилэр исти² сыһыаннара маннык тугэннэргэ к³ст³р: «Ырыа±а тартаран, тугу да этэр кыа±а суох буоларым. Оччо±уна эн (Маша): «До±оччугуом о±отоо, уйан да дууһалааххын. Ырыа-куус-уох угар аргыһым»,-диэн т³б³бµн имэрийэрин». «Мин а±ам ³л³н,  куһэллибитим. Сопхуоска ньирэй к³р³рµм. Ферматтан ордубатым. Дьµ³гэм суруга быыстала суох кэлэрэ». Маша ССКП чилиэнигэр кандидатынан киирбитин туһунан, эһиил сиэтиспитинэн µ³рэнэ барыахтарын туһунан суруйара.

         Кэпсээн т³рµ³тэ Маша хаан ыарыыта буолбутун туһунан сура±ы дьµ³гэтигэр Саргычча±а этэллэриттэн са±аланар. «Атом дьайыытыттан сибээстээх» ыарыы µhµ диэн быһаараллар. Бу ынырык ыарыы хантан да кэлбитэ биллибэт курдук. Балыыһа±а дьµ³гэтин к³рс³ кэлбит Саргычча к³рµдµ³р устун иһэр хаты²ыр дьахтары аты²ырыы к³р³р. Онтуката кини Машата буолбутуттан олус соһуйар да, хараастар да. Маша дьµ³гэтигэр кэриэһин этиитэ кэпсээн сайдыыта буолар. Кини Саргыччаны айар талааннааххын, хоһооннорун кистээбэккэ, бэчээккэ таһааран иһэригэр сµбэлиир. Аналын к³рс³н ыал буоларыгар, кµн кµбэй ийэ буоларыгар ба±арар.

Кэпсээн чыпчаала-Саргычча лаборатория±а дьµ³гэтигэр хаан биэрэ кэлбитигэр, а±амсыйбыт сиэстэрэ: «То±ойуом, к³дьµµ´э суох. Арба±астаах да абыраабат адьыр±а ыарыыта тµбµлээбит. Хаан куппут иһин, сии турар»,-диэн аккаастааһына буолар. Кыатаммакка ытыы- ытыы Саргычча киниттэн хаан ылалларын ситиһэн, харытыгар укуол и²нэтин µµтµнэн кылбайар, кыһыл о±уруо курдук, хаан тамма±ын к³р³н туран: «Атом, радиация... т³һ³л³³х оло±у сарбыйда, тµ²нэри т³лк³л³³т³, кэбилээтэ, кэрбии туруо±ай?» диэн ынырык санаа±а ылларар.

«Таммах хаан» тµмµгэ риторическай ыйытыы. «...Эн, Маша, суоххун. Сибэкки силиһэ быстарыныы, баара эрэ Сир µрдµгэр уон а±ыс сыл олорбуту². Оо, аана, иэнэ биллибэт алдьархайга ким буруйдаа±ый?!» Кэпсээн проблемата-экология содулун к³рд³р³н, бу иэдээни утары oxcyhapгa дьон санаатын салайыы.

Биобиблиографическай ыйынньык.

Кинигэлэрэ

1. Т³р³³бµт дойдум : [кэпсээннэр, пьеса] /Нуурал; [киирии тылы суруйда А.Григорьева-Сандаарыйа].-Сунтаар: МОУО, 2005.-86,[1]с.
2. Кустук : кэпсээннэр/Семенова Л.А.-Нуурал; [В.К.Семенов уру´уйа].-Сунтаар: Сунтарская улусная типография, 2006.-15с.:ил.-(О±олорго аналлаах кинигэ серията).
3. К³рсµ³ххэ диэри : кэпсээннэр / Нуурал. – Сунтаар: Сунтарская улусная типография, 2008.-39 с.
4. Ньургу´ун: (хо´ооннор, кэпсээннэр хомуурунньуктара) / «Сунтаар сонуннара» ха´ыат ред.; [хомуйан о²ордо, киирии тылы суруйда Александр Павлов]. - Бµлµµ : Бµлµµ оройуонун типографията, 1992. – с. 153-161.
5. ***
6. Сунтаардаа±ы музыкальнай оскуола 25 сыла /Саха АССР культуратын уонна искусствотын µ³рэх заведениеларыгар респ. метод. каб.; [хомуйан онордулар: А.И.Лукина, Л.А. Семенова, С.М.Исаев].- Сунтаар: [и.с.], 1991.-1л.(слож. в 10 с.): ил.
7. «¥лэ- µ³рµµ, µлэ- дьол, µлэ - µрдµк ³р³г³й » /«Сунтаар сонуннара» ха´ыат ред. [хомуйан о²ордо журналист Л.А.Семенова].-Сунтаар: [и.с.], 1994. – 21с.: ил.- Библиогр.: с.18.
8. Махтал эйиэхэ, µлэ ки´итэ: документальнай сэ´эн/ Л.Семенова-Нуурал; В.И.Уаров уру´уйа. – Сунтаар, 2005. – 104 с.
9. ¥рµ² хопто: [ыстатыйалар хомуурунньуктара] / Л.Семенова-Нуурал. – Сунтаар : Сунтарская улусная типография, 2009.- 328 с.
10. Сунтаартан аатырбыт снайпер-пулеметчик Егор Константинович Петров: (А±а дойдуну к³мµскµµр Улуу сэриигэ номох буолбут снайпер Е.К.Петров ту´унан сэ´эн) / Л.Семенова-Нуурал – Дьокуускай : изд-во «Маар Кµ³л», 2010. – 63 с.
11. Кини ту´унан
12. Птицына З. Дьон ту´а диэн: [«Сунтаар сонуннара» журнали´а Л.А.Семенова] // Саха сирэ. – 2002.- Олунньу 19 к.- С.3.
13. Лариса Алексеевна Семенова±а – «Кы´ыл К³мµс Б³рµ³»: [э±эрдэ сурук]/ [Сунтаар сонуннара  ха´ыат редакциятын коллектива] // Сунтаар сонуннара.-2002. – Тохсунньу 12 к.- С.1.
14. Николаева, М. ¥тµ³ µлэ´ит, муударай сµбэ´ит;  Оло±ун кэрчиктэрэ; Айар µлэ µрдµк чыпчаалыгар: [РФ суруналыыстарын Сойуу´ун чилиэнэ, «Сунтаар сонуннара» ха´ыат эппиэттиир секр. Л.А.Семенова – Нуурал ту´унан] / Марта Николаева // Сунтаар сонуннара.-2006. – Алтынньы 19 к.
15. Туттуллубут литература
16. Григорьева, А. Үрүҥ хопто /А.М. Григорьева//Саха сирэ.- 2002.-Олунньу 2к.
17. Кириллин, Д.В. Литература эйгэтигэр-үйэ аҥара (Рецензиялар. Ыстатыйалар. Ахтыыл ар.) /Д. В. Кириллин. - Дьокуускай: Бичик, 2002.-208с.
18. Осипов И. Ис сүрэхтэн айыллыбыт кэпсээннэр. Рецензия /И. Осипов//Чолбон .-2002.-№2.
19. Осипов И. Умуллан хаалбакка./ И. Осипов// Чолбон.-2002.- №8.
20. Окорокова, В.Б. Литература теорията./В.Б. Окорокова.- Дьокуускай, 2004.
21. Литература кэрэһиттэрэ: 10-11: хрестоматия /хомуйан оҥордо У.М. Флегонтова./- Дьокуускай: Бичик, 2006.-248с.
22. Лариса Алексеевна Семеноваҕа — «Кыһыл кѳмүс бѳрүѳ // Сунтаар сонуннара.-2002.-Тохсунньу 12к.
23. Семенова Л.А. Тѳрѳѳбүт дойдум: кэпсээннэр, пьеса. /Л.А. Семенова.- Сунтаар, 2005.- 88с.

Н.Е.Сергеев  (1920 - 1978) (4 чаас)

1. Сергеев Н.Е. (1920-1978)-лирик поэт. Оло±ун кэпсээнэ. Ахтыылар. (1 чаас)

    2-4. Туналыйар ыйда²а ырыа´ыта.

• Кыайыыны туойбут поэт. Мин ырыам Кыайыыны туойбута. «Кы´ыл Армия бое´абын» (1943 с., бала±ан ыйын 5, Чита), «Ха´ыат»(1944, алтынньы 17 кµнэ), «Анда±ар» (1944. Тохсунньу. Полевая почта 28269-д), «Бинтиэпкэбэр» (1945, тохсунньу 12 к.)
• Ырыа буолбут хо´оонноро «Тугун бэрдэй кэрэтэй» (1943-1944), «Ама, ха´ан умнуомуй», «Дорообо, кµндµ Ленам!», «Алааспар» о.д.а.
• Т³р³³бµт дойду, айыл±а ту´унан хо´оонноро. «Сахам сирин кы´ына», «Саас», «Сааскы кµппµлµ³ттэр», «Кµ´µн», «Кµ´µ²²µ кµппµлµ³ттэр».

Сергеев Николай Егорович оло±ун кэпсээнэ.

Сергеев Николай Егорович 1920 с. ыам ыйын 15 к. Хочо улуу´угар  Маар-Кµ³л нэ´илиэгэр т³р³³бµтэ. А±ата Чоролло Дь³гу³р бастакы кэргэниттэн икки уоллаа±а: С³дµ³т, Кынаачай, онтон иккис кэргэнинээн Кэтэринэлиин эмиэ икки уол о±оломмуттарыттан кыралара Ньукулай этэ. Т³р³ппµттэрэ сэниэ ыал эбиттэр. Уолаттар ситэн-хотон улаатан «Чоролло уолаттара дуо» дэтэр буолбуттар. Бары да±аны талбыт курдук, оло±у кытта тэ²²э хардыыыла´ан и´эр дьон гиэнэ сытыылара эбиттэр. С³дµ³т - кы´ыл дуру´ууна байыа´а, µ³рэ±э кыра да буоллар, нэ´илиэк биир бас- к³с ки´итэ этэ. Ньукулай кыра убайа Дь³гµ³р бэйэтин кэмигэр киэ²ник биллэр спортсмен этэ, «сµµрµµк Сэргиэйэп» диэн аатырбыта. Оттон Коля Сергеев «Бырахтым, мин бырахтым» диэн бастакы хо´ооно 1937 с. «Бэлэм буол» ха´ыакка бэчээттэммитэ. Бу кэмтэн ыла сыыйа-баайа эдэр поэт айымньылара оройуон, республика аа±аачыларын сэ²ээритин ылан барбыта.

1941с. А±а дойду Улуу сэриитэ са±аламмыта. Тµ³рт убайдыы-бырааттыы Сергеевтэр – Федот, Игнатий, Егор, Николай – саа - саадах тутан Ийэ дойдуларын к³мµскµµ фро²²а аттаммыттара. Николай Егорович Сергеев Забайкальскай фро²²а сулууспалаабыта. Буур±а – буулдьа ортотугар сылдьан суруйарын бырахпата±а, т³тт³рµтµн, сахатын норуотун патриотическай тыы²²а угуйар хо´ооннору хо´уйталаабыта µксэ ырыа буолан норуот уо´уттан тµ´эрбэккэ ыллыыр ырыалара буолбуттара. Ол курдук ханнык саха ки´итэ билбэтий «Тугун бэрдэй, кэрэтэй», «Ама, ха´ан умнуомуй», «Дорообо, кµндµ Ленам» уо.д.а. ырыа буолбут хо´ооннорун.

Армияттан эргиллэн кэлэн баран, хас да сыл аа±ар бала±а²²а библиотекарынан µлэлээбитэ. Лирическай хо´ооноро оройуон да, республика да ха´ыаттарыгар, сурунаалларыгар бэчээттэнэллэрэ. 1948 сыллаахха поэт Николай Сергеев саха суруйаачыларын иккис съе´игэр кыттыбыта. Элбэх суруйар, айар талааннаах дьонй кытта билсиспитэ, кинилэрдиин чугастык алстыспыта, до±ордоспута. Хомо±ой тыллаах хо´ооннору хо´уйан, айар талаана ча±ылхайдык арыллан испитэ баара…Поэт ол кэминээ±и оло±ун кэрчигин ту´унан сырдатар уустук курдук. Бу кини эдэр саа´ын саамай кµ³гэйэр кµннэригэр, арыгы и´эр дьаллыкка ылларан, айар талаанын кэ±иннэрэ сыспытын кытта сибээстээх. Кэлин и´эрин быра±ан, кэргэннэнэн, Матрена Егоровналыын уол о±оломммуттара. Оло±ун ити очурдаах – чочурдаах, б³рµкµтэ суох кэмнэрин санаата±ына, олус кэмсинэрэ, хараастара. Биир дойдулаахтарыгар, ордук эдэр ыччакка, ку´а±ан дьаллыкка ылларбаттарын курдук сµбэлии – амалыы сатыыр этэ. Арыгы, табаах буортутун саралыыр элбэх сатирическай айымньылардаа±а. Кэлин ха´ыат редакциятыгар, сберкасса±а µлэлии сылдьыбыта, общественнай корреспондент бы´ыытынан оройуон оло±уттан ти´игин быспакка араас ыстатыйалары, заметкалары, очеркалары бэчээттэппитэ. Улуус ха´ыатын «дьуруу´унай» поэта этэ, хас быра´ынньык, бэлиэ кµн ахсын кини хо´оонноро бэчээттэнэллэрэ. «Ньургу´ун» литературнай тµмсµµ биир актыыбынай кыттыылаа±а этэ.

Николай Сергеев айыл±аттан бэриллибит дьо±урун атын ча±ылхай ³рµтµнэн кини народнай театр атыы´ын бы´ыытынан µгµс элбэх пьесаларга, спектаклларга араас оруолларга оонньоон к³р³³ччµгэ би´ирэниитэ буолар. Кини кулууп сценатыгар сэттис кылааска µ³рэнэ сылдьан тахсыа±ыттан, оло±ун бµтэ´ик кµннэригэр дылы художественнай самодеятельность актыыбынай кыттыылаа±а этэ. Ордук табыллан комическай оруоллары оонньуура. Концертарга кыттан к³рд³³х – нардаах, кµлµµлээх хо´ооннору, сатирическай айымньылары, чабыр±ахтары, частушкалары олус бэрткэ табыллан толороро. Олох омсолоох к³стµµлэрин тута хо´уйа охсон, истээччилэри, к³р³³ччµлэри сэргэхситэрэ.

Ки´и бы´ыытынан элэккэй, а´а±ас майгылаах, сµрдээх кэпсэтинньэ², дьону бэйэтигэр тардар дьо±урдаах ки´и этэ диэн саастыылаахтара ахталлар. Николай Егорович на´аа алама±ай а±а этэ, уолун Коляны наар баты´ыннара сылдьар буолара.

Николай Егорович оло±ун тухары биир дьикти, эриэккэс дьарыктаах этэ. Ол – кини дьаны´ан туран былыргы, сэдэх хаартыскалары хомуйуута буолар. Бу баай, хас да уонунан сылларга сырала´ан мунньуллубут коллекция±а оройуон, республика историята хаартыскаларынан к³рд³рµллэр. Ол курдук араас темаларынан элбэх альбому о²орон оройуон олохтоохторугар тар±аппыта. Холобур, «Сунтаар киэн туттар дьоно», «Саха суруйааччылара», «Кинилэр советскай былаа´ы олохтоспуттара», «£рд³³±µлэр, ³бµгэлэр», «Саха бастакы µ³рэхтээхтэрэ» уо.д.а. Ону та´ынан бэрт µгµс ха´ыаттан, сурунаалтан кырыйан о²ортообут паапкалардаах этэ, эмиэ араас элбэх теманан наардаан. Ити µлµгэр хаартысканы, суругу – бичиги наардыахха диэтэххэ ба´аам элбэх бириэмэ, сµрэх – бэлэс, улахан тулуур, дьаныар наада, ону та´ынан µгµс µбµ - харчыны эрэйэр ороскуоттаах дьарык. Бэйэтин кэмигэр бу сыралаах µлэ с³пт³³х сыанабылы ылбата±а.

Оло±ун ти´эх сылларыгар Николай Егорович Сергеев Сунтаар 1 №-дээх оскуолатын кыраайы µ³рэтэр музейыгар оло±уран Бойобуой уонна ¥лэ албан аат музейын тэрийбитэ. Кыраайы µ³рэтэр куру´уокка 6 «а» кылаас о±олорун ылан дьарыктаабыта (кылаас сал. Чикачева Зарема Федоровна). Бу куру´уок чилиэннэрэ музейга экспонат хомуйалларын та´ынан нэдиэлэ±э хаста да музей кыара±ас, тымныы хо´угар кэлэн Николай Егорович кэпсээнин умсугуйа истэллэрэ, ол курдук о±олорго кинилэр ханнык да уруокка истибэтэх интэриэ´инэй историческай чахчыларын кэпсиирэ, былыргы хаартыскалары к³рд³ттµµрэ. Онно бааллара бандьыыт ба´ылыктара, а±абыттар, кулубалар, атыы´ыттар, баайдар, та²ара дьиэлэрэ уо.д.а. Ааспыт олох а²ардас µрµ² - хара этэ эрэ диэн µ³рэтэр кэрэгэйин, баай эрэ барыта ку´а±ан, батталлаах буолбата±ын кэпсиирэ. Бу 70-с сылларга сэбиэскэй былаас му²утаан бµрµµкээн турда±ына, оччотоо±у µрдµкµ салалта т³р³³бµт норуотун т³рµт культуратын ахсарбат кэмигэр, историяны атын ³ттµттэн к³рд³рµµ сэрэхтээх со±ус да буолуо. Саха чулуу дьоно оруна суох национализм²а буруйданан сойуола´ыллар кутталлаах кэмнэрэ соччо ыраата иликтэрэ. Онтон саллыбакка, улуус историятын чинчийэр, µйэтитэр ураты дьарыгын бырахпакка, кэнэ±эски к³лµ³нэ±э ³йд³бµл гынан хаалларда±а. 1975 сыллаахха Улуу Кыайыы 30 сылын к³рс³ куру´уок о±олоро Николай Егорович салататынан сэрии ветераннарыттан ахтыылары, хаартыскалары хомуйбуттара. Ыччаты патриотическай тыы²²а иитиигэ ураты суолталаах элбэх, баай матырыйаал мунньуллубута. Сунтаар нэ´илиэгин дьа´алтатын ба´ылыгын солбуйааччы В.Догойдонов 114 №-дээх дьа´алынан сэтинньи 23 к. 1994 сыллаахха  музейга Н.Е.Сергеев аатын и²эрбиттэрэ.

Николай Сергеев барыта сµµстэн тахса хо´ооннордоох. Ба±арар ба±ата диэн - хо´ооннорун кинигэтин бэчээттэтии этэ. Хомойуох и´ин, тыыннаа±ар ол ба´а санаата туолбата±а. Ол ыра санаатын толорон, 2005 с. Сунтаардаа±ы киин библиотека µлэ´иттэрэ Н.Н.Алексеева, Н.К.Кузьмина «Туналыйар ыйда²а ырыа´ыта» диэн  Николай Сергеев хо´ооннорун хомуурунньугун бэчээттээн та´аарбыттара.

Олорбут оло±ум омоонноро

Ончу бµтэй хаалбата±ына,

Кичэйэн о²орбут хо´ооннорум

Кинигэ буолан та±ыста±ына-

                            ол буолуо

                            мин э´иэхэ махталым.

Николай Егорович 1978 сыллаахха от ыйын 19 кµнµгэр ыарахан ыарыыттан Дьокуускайга ³лбµтэ.

А±а дойду Улуу сэриитин кыттыылаа±а, саха суруйааччыларын иккис к³лµ³нэтин бэрэстэбиитэлэ, уран лирикалаах поэт, художественнай самодеятельность талааннаах артыы´а, сыты б³рµ³лээх журалист Николай Егорович Сергеев аатын биир дойдулаахтара умнубаппыт, кининэн киэн туттабыт.

Ахтыылар.

        Николай Егорович т³рдµн - уу´ун били´иннэрэр буоллахха маннык: Таала±а Мэйии диэн ки´и у²уо±а кооператив буолатыгар турар. Манна Ала Кырсын уола Тэлэ²ээнтэн т³р³³бµт ки´и харалла сытар.

        Тэлэ²ээни кыргыс сэриитигэр ³лбµтэ дииллэр эбит удьуордара. Мэйии эбэтигэр иитиллибит. 1680 сыллаахха т³р³³бµт, 1799 сыллаахха 110 саа´ыгар ³лбµт. Биэс кыыстаа±а µ´µ. Биир кырдьан баран сµрэхтэммит Сэргэй диэн уоллаах. Сэргэй 1819 сыллаахха т³р³³бµт, 1889 сыллаахха 69 саастаа±ар ыалдьын ³лбµт. Кини эмиэ биир уоллаа±а. Онто Ньукулай диэн ааттаа±а. Тµ³рт кыыстаа±а т³рµ³н Дьэлиэнэ диэн ааттаахтар эбит. Бу эмиэ дьикти, биир ыалга кыргыттара бары Дьэлиэнэлэр. Онон буолуо бары хос ааттаахтар эбит.

        Ньукулай 1810 с. т³р³³бµт, 1908 с. 98 саа´ыгар ³лбµт. Кини дьонун курдук биир Чоролло Дь³гµ³р диэн уоллаах, биэс кыыстаах. Чоролло Дь³гµ³р 1870 сыллаахха т³р³³бµт, 1948 сыллаахха ³лбµт. Эмээхсинэ Екатерина 1892  сыллаахха т³р³³бµт, 1963 сыллаахха 71 саа´ыгар ыалдьан ³лбµт.

        Улахан уоллара Федот Егорович Ар±аа Калининскай фро²²а сэриилэ´э сылдьан хорсуннар ³лµµлэринэн ³лбµтэ.

        Егор Егорович - Сµµрµк Сэргиэйэп IУкраинскай фро²²а сылдьыбыта. 1946 . Кы´ыл Сулус орденнаах, хас да бойобуой медаллаах эргиллибитэ.

        Игнатий Егорович эмиэ сэриигэ баран ыалдьан т³нн³н кэлбитэ. Онтон хоту балык булдугар баран кэлбитэ. Оттон Николай Егорович Забайкальскай фро²²а сулууспалаабыта. Ити курдук тµ³рт ини – биилэр т³рдµ³н сулууспалаабыттара.

Маар - Кµ³л олохтоо±о Ион Иванович Петров.

        Сергеев Николай Егорович 1920 с. муус устар 19 кµнµгэр Маар - Кµ³лгэ Таала олохтоохторо Сергеев Егор Николаевич – Чоролло уонна Сергеева Екатерина Никитична дьиэ кэргэннэригэр т³р³³бµтэ.

        Кини поэт, журналист бы´ыытынан биллибитэ, ону тэ²э айыл±аттан талааннаах артыыс этэ. Араас к³рд³³х сценкалары толороро, бэйэтин тылыгар бая²²а оонньуу – оонньуу частушкалары кутара – симэрэ.

        Николай биир уол о±олоох.

        Талааннаах ки´и 1978. Якутскайга сынньанар дьиэ±э эмискэ сµрэ±инэн ыалдьан ³лбµтэ.

Маар - Кµ³л олохтоо±о Мария Афанасьевна Егорова.

Туналыйар ыйда²а ырыа´ыта

                                 Бырахтым!

Oxcyhyyнaн тии´эммин,

О±олору кырбыырбын,

Кыайааччыга киирсэммин

Кыайтараммын ытыырбын...

Ити са²ардыы тахсан, республика µ³рэнээччилэрин олус сэргэхситэн, µ³pдэн эрэр «Бэлэм буолга» 1937 сыл саас Николай Сергеев бастакы хо´ооно бэчээттэммитэ. Дьэ, итинтэн са±алаан, кини поэзия умсул±аннаах суолун µйэтин тухары тутуспута. Онтон ыла оройуон да, республика да ха´ыаттарыгар, сурунаалларыгар Николай Сергеев диэн эдэр поэт аата-суола улам-улам биллэн-к³ст³н барбыта.

Аралыйар Ленабын

Ама, ха´ан умнуомуй,

Саба ы´ар долгунун

Санаабаттаах буолуомуй.

Ити ырыаны оччотоо±уга эдэр поэт айбытын композитор Захар Винокуров ырыа гынан к³тµппµтэ. Ити курдук Николай Сергеев «Тугун бэрдэй, кэрэтэй», «Ама, ха´ан умнуомуй?», «Дорообо, кµндµ Ленам», «Алааспар» о.д.а. Хо´оонноро норуот уо´уттан тµспэт ырыа буолбуттара. Поэт уратыта диэн буолар этэ - хо´оону эрэ буолбакка, µксµгэр тута кэриэтэ ылланан барыах ырыалары, к³рд³³х частушкалары айбыта.

A±a дойду сэриитин ытыл±аннаах сылларыгар Николай Сергеев Забайкальскай фро²²а сулууспалаабыта. «Кыргыс толоонугар муза ах барар»,- дииллэрэ былыргы римляннар. Бэйэтин кэмигэр ити ³йд³³х этиини ааспыт А±а дойдуну к³мµскµµр Улуу  сэриигэ патриотизм модун кµµ´µнэн сэбилэммит би´иги поэттарбыт умса уурбуттара. Поэзия алаа´ын са±атыгар са²ардыы µктэнэн да эрэр саа´ыгар Николай Сергеев кинилэртэн хаалсыбата±а. Ырыа-ча±аан поэзия буорах сытын ылаатын, сµгэ-балта тылламмыта, син-биир сэрии тэргэнин кэриэтэ ыар-нµ´эр буола тµспµтэ.

Биэстэ эстэр

Бинтиэпкэ саабын

Уруккуттан чэрдээх

У²а ытыспынан

Туруктаахтык

Тутан тураммын,

А±а дойдум иннигэр

Анда±айда±ым буоллун! -

диэбитэ саха µгэ´инэн оччолорго олох эдэркээн ки´и. Кини аламай ма²ан кµннээх аан ийэ дойдутугар маннык анда±айбыт.

£´µ³ннээх санаанан

£рг³с кылы´ы

£р³ уунан тураммын

£л³рбµн кэрэйбэккэ,

£р³г³йд³³хтµк

£л³рсµ³м диэн;

К³л³´µннээх т³б³м быстан

К³т³р кума±ынан

К³мµллµ³р диэритин

Кырыктаахтык кыргы´ыам диэн...

Николай Егорович сэриигэ µс сылтан ордук сылдьыбыта. Кыргыс толоонугар ырыатынан да±аны, ыстыыгынан да±аны тэ²²э кыргыспытын туо´улуур хас да медаллаах дойдутугар эргиллэн кэлбитэ. Кэлэн да баран, айар улэтин тохтоппото±о.

Николай Сергеев хо´оонноругар т³р³³бµт сирин-уотун, тыа сирин айыл±атын таптаан ойуулуур. Тыа дьонун оло±ун-дьа´а±ын, µлэтин-хамна´ын ис сµрэ±иттэн туойарга кы´аллар.

Саха ки´и µгэ´э баар:

Салаа оту хаалларымаар.

Салаа окко и²мит эбит

Са´архай арыы, эт сыата.

Салаа окко килбэчийбит

Са²а та²ас кырааската,

Сайа тыынар сааскы кэммит

Сарсыардаа²ы сарда²ата.

Николай Егорович хо´ооннорун хос-хос чочуйан, строкаларын тэ²нээн ордук музыкальнай о²ороору буолла±а, олус кы´анан-мµ´энэн улэлиирэ. Ити курдук µлэлээн барыта сµµстэн тахса хо´оону суруйан хаалларбыта. Онтон µксµн бэчээттэппитэ. 1972с. тахсыбыт «Сибэккилэр» диэн хомуурунньукка Николай Сергеев араас кэм²э суруйбут хо´оонноруттан 26 айымньы ырыалар-хо´ооннор диэн ааттанан киллэриллибитэ. Поэт «Бу орто дойдуга т³р³³бµт аакка, саатар, биир хо´оон кинигэтин бэчээттэтэн баран т³ннµбµт ки´и» диэн ба±а санаалаа±а. Хомойуох и´ин, ол ба±а санаата кини тыынна±ар кыайан туолбата±а.

Николай Сергеев ол ба±а санаатын толороругар туох мэ´эй- харгыс буолбутай?! Арыгы... Уйан поэтическай дуу´а, хомус тылын курдук этигэн талаан, олоххо бµдµрµйµµ уода´ыннаах ха´ы²ыгар хаарыйтаран, ситэ тыллыбакка симэлийэ сыспыта. Кэлин ³рµттэн, Николай Сергеев ку´а±ан дьаллыгы быра±ан, айар эйгэтигэр ылсыспыта. Кини ити самна-кэхтэ сыспыт сахтарыттан олус кэмсинэрэ. Ол ту´унан кэлин маннык суруйбута: «...Чиэ´и эдэр эрдэхтэн харыстыахха, арыгы алдьата илигинэ киниттэн арахсыахха диэн а±алыы сµбэлиэхпин ба±арабын. Арыгылыырга ким да кµ´эйбэт. Бэйэм хойутаан ³йд³ммµппµттэн ahapы улаханнык хомойобун. Арыгыны испэтэ±иттэн ³лбµт ки´и суох. Ол оннугар арыгыттан алдьаммыт, µйэтин кылгатыммыт, тапталын, дьолун-соргутун мµччµ туппут, ³лбµт-сµппµт µгµс...»

 Николай Сергеев хо´оон айарын та´ынан общественнай корреспондент бы´ыытынан биллэрэ. Республика µгµс ха´ыаттарыгар µгµстµк бэчээттэнэрэ. Ону сэргэ улахан актерскай талааннаах эбит. Ордук табыллан сатирическай, к³рд³³х-кµлµµлээх хо´ооннору аа±ара. Кини Сунтаардаа±ы народнай театрга ордук кыайа-хото тутан комическай хабааннаах оруоллары оонньотолуура. Холобур, «Кµкµр Ууска» Най, Хара Мааска, «К³мµс туорахха» Тыыраахы, «Т³нн³р т³рµ³ххэ» Сµ³´µкээн, «Кµ³х K³пп³±³» Кµ³х К³пп³, «Тиэтэйбиккэ» Омуннаах Уйбаан о.д.а. Оттон аатырбыт «Кы´ыл Ойуу²²а» оонньууругар Оруос Баай нµ´эр, ыар уобара´ын таба толорон, к³р³³ччµлэри астыннарбыта. Бы´ата, Николай Сергеев к³р³³ччµлэр киэ² би´ирэбиллэрин ылбыта.

Ону та´ынан Николай Егорович µµнэр к³лµ³нэ±э ³сс³ биир дьо´уннаах бэлэ±и онорбута. Кини эмиэ убайын курдук ³р сылларга дьарыгыран былыргы да, аныгы да биллиилээх, бэлиэ дьон хаартыскаларын мунньан, ону кытта ³рд³³±µ сэдэх экспонаттары, дэ²²э к³ст³р араас оно´уктары мунньара. Ону та´ынан бэрт µгµс ха´ыаттан, сурунаалтан кырыйан, араас темаларынан наардаан о²ортообут паапкалардаах этэ.

(Маар - Кµ³л орто оскуолатын µ³рэнээччитэ Петрова А. дакылаатыттан)

БИБЛИОГРАФИЧЕСКАЙ ЫЙЫННЬЫК

Айымньылара

Хомуурунньуктарга

1. Биллибэккэ сыл ааспыт…; Кыргы´арга бэлэммин; Тугун бэрдэй, кэрэтэй; Куобах бэргэ´э; Саха уола мин…; Окуопа±а; Санаа; Ар±аа барбыт; Дорообо, кµндµ Ленам; Кэмпэндээйи; Бµлµµ ылыыр;Сахам сирин кы´ына; Сатарбыттыы тымныйбата…; Эрбэ´ин саппыт эргэ ³т³±µн…; Сандаарда, быы´ын арыйан…; ³рµкµйбэппин таптаан та²ныын…; Киэ´э дьукаах эмээхсиммэр…; Олорбуппут биир паарта±а…; Лена биэрэгэр; Эйэ саа´а кэллэ; О±ом-дьолум; Туохтаах нарын сибэккиний?...; Колхоэ б³´µ³лэгэр; Быыбар ырыата; Эйэлэ´иэх эрэ, хо´оонй айа…; Хо´ооннор// Сибэккилэр: Ыраылар, хо´ооннор, поэмалар.- Якутскай: Киниг. Изд-вота, 1972.-С.137-152.

2. Саха уола мин…; Хара далай, ыраах, кый…; Мин то±о санаар±ыыбыный…; Хо´ооннор//Ньургу´ун: Хо´ооннор уонна кэпсээннэр хомуурунньуктара.-Бµлµµ, 1992.-С.162-165.

3. Лена биэрэгэр//З.Винокуров мел.; Тугун бэрдэй, кэрэтэй//Ырыанньык.-Якутскай, 1979.-С.33; 142;// Остуол ырыалара.-Якутскай, 1990.-С.51; 47.

Ха´ыаттарга, сурунаалларга

4. Кµ³х тыа: Хо´оон// Кы´ыл ыллык.-1932. -№5-6. С.45-50.

5. Таптыыбын: Хо´оон// Кы´ыл ыллык.-1933. -№1. С. 66-68.

6.Кыргы´арга бэлэммит; Ар±аа барабыт Хо´ооннор// Хотугу сулус. – 1943.- №6. – С.99.

7. Кэтэ´эбин сурук кэлэрин: Хо´ооннор// Сталин суола. – 1944. – Алтынньы 21 к.

8. Окуопа±а: Хо´оон // Хотугу сулус. – 1944.- №4. – С.20.

9. µ³рµµлээх сурук; Ырыа: Хо´ооннор// Сталин суола. – 1944. – Бала±ан ыйын  29 к.

10. Ырыа: Хо´оон // Хотугу сулус. – 1944.- №1. – С.26.

11. Куобах бэргэ´э ту´унан; Алааспар: Хо´ооннор // Хотугу сулус. – 1947.- №5. – С. 84-86.

12. Бырахтым, мин бырахтым: Хо´оон // Хотугу сулус. – 1948.- №2. – С.59.

13. Дорообо, кµндµ Ленам; Амурскай биэрэгэр; Таптаатым кµµрµµлээх ырыаны: Хо´ооннор // Хотугу сулус. – 1948.- № 1. – С.60-62.

14. Куоска тµµлэ: Хо´оон // Хотугу сулус. – 1948.- № 2. – С.60.

15.Кэмпэндээйи; К³р³- к³р³ µ³рэбин; Сонуокка; Сэлиэ´инэйдээх толоо²²о; Ойуурга туулааччы: Хо´ооннор // Хотугу сулус. – 1948.- № 4. – С.61-65.

16. К³мµс долгун µ³´µгэр; ыыба частушкалара: Хо´ооннор // Хотугу сулус. – 1951.- № 2. – С. 46-47.

17. К³ст³н аа´ааччы; Дьи²нээх эриэн µрµмэчч; Аатыгар кусчут: Сатирическай куплеттар // Ленинскэй знамя. 1959. – Сэтинньи 17 к.

18. Сэрии: Хо´ооннор б³л³хт³р³ // Ильич уоттара. – 1961. – Ыам ыйын 9 к.

19. Октябрь сырдаппы уотунан: Хо´оон // Ильич уоттара. – 1965. – Сэтинньи  7 к.

20. К³р³-к³р³ µ³рэбин: Ырыа // Ильич уоттара. – 1966. – Бэс ыйын 4  к.

21. Манныктар кэм да бааллар: Сатирическай частушкалар // Ильич уоттара. – 1966. – Ахсынньы 27  к.

22. Кытыа´ыннын Октябрь знамята: Хо´оон // Ильич уоттара. – 1967. – Сэтинньи  7 к.

23. Чурапчы кыргыттара; Мирнэй тµµ²²µтэ: Хо´ооннор // Ильич уоттара. – 1968. – Атырдьах ыйын 31 к.

24. Партия±а э±эрдэ; Кµ´µ²²µ кµппµлµ³ттэр: Хо´ооннор // Ильич уоттара. – 1969. – Бала±ан ыйын 18 к.

25. Са²а дьыллаа±ы хо´ооннор: Хо´оон // Ильич уоттара. – 1969. – Тохсунньу 1 к.

26. Саха сирин кы´ына: Хо´оон // Ильич уоттара. –1969. –Бала±ан ыйын 23 к.

27. Алааспар; Кэмпэндээйи; Кµндэйэм; Иирэлээх; Салаа от; Таба±а:

Хо´ооннор // Хотугу сулус. – 1970.- № 12. – С. 8-10.

28. Ар±аа барабыт; Вокзалга; Окопа±а; Анда±ар; Кыргы´ыыга бэлэммин; Кµµрµµлээх ырыанан: Хо´ооннор // Ильич уоттара. – 1970. – Кулун тутар 5 к.

29. Комсомолец, эн: Хо´оон // Ильич уоттара. – 1970. – Алтынньы 29 к.

30. Кµндэйэм/ И.Иванов мел. // Ильич уоттара. – 1970. – Ыам ыйын 30 к.

31. Кэмпэндээйи; Тµµл; Герой Попов; Дорообо, кµндµ Ленам; Ийэ ырыата; И´ээччигэ; Алааспар // Ильич уоттара. – 1970. – Кулун тутар 26 к.

32. Невскэй проспекка; Мавзолейга; Хоспор Ленин портрета; Эйэ саа´а кэллэ; Кэтэриинэ эмээхсин; Сэрии: Хо´ооннор // Ильич уоттара. –  Муус устар 9 к.

33. Отчуттар ыраылара: Хо´оон // Ильич уоттара. – 1970. – От ыйын 16 к.

34. Сааскы кµппµлµ³ттэр:  Хо´ооннор // Ильич уоттара. –1970.–Бэс ыйын 6 к.

35. Таба±а: Хо´оон // Ильич уоттара. – 1970. – Бала±ан ыйын 1 к.

36. Ходу´а±а: Хо´оон // Ильич уоттара. – 1970. – Атырдьах ыйын 8 к.

37. Дорофеев Р., Сергеев Н. Былатыан уонна кыыллар (Са²а дьыллаа±ы сценка) // Ильич уоттара. – 1970. – Ахсынньы 26 к.

38. Мин махталым; А´ыны² а±ата суох о±ону; Эдэри иити´иэн кэриэтэ:

Хо´ооннор // Ильич уоттара. – 1971. – Олунньу 27 к.

39. Тугун бэрдэй, кэрэтэй  // Ильич уоттара. – 1972. – Ыам ыйын 9 к.

40. Бµлµµ ыллыыр; О±ом – дьолум; Кµ´µн: Хо´ооннор // Ильич уоттара. – 1973. – Кулун тутар 10 к.

41. Партия±а бар±а ба´ыыба:Хо´оон // Ильич уоттара.- 1977.- Ахсынньы 24  к.

42. Са²а дьылга; Партия±а бар±а махтал: Хо´оон // Ильич уоттара. – 1977. – Тохсунньу 1 к.; Ахсынньы 24 к.

43. Кµндэ: Хо´оон // Ильич уоттара. – 1978. – Тохсунньу 14 к.

44. Саллаат до±орбор: Хо´оон // Ильич уоттара. – 1978. – Олунньу 23 к.

45. Са²а дьыллаа±ы санаалар: Хо´оон // Ильич уоттара.–1978 –Тохсунньу 1 к.

46. Эйэ туругурдун: Хо´оон // Ильич уоттара. – 1978. – Ыам ыйын 9 к.

47. Саха ки´итигэр µгэс баар… Эрбэ´ин саппыт эргэ ³т³±µн…; Хонуу уута холбо´он…: Хо´ооннор // Ильич уоттара. – 1993. – Муус устар 9 к.

Оло±ун, айар µлэтин ту´унан.

48. Алексеев И. Дьон сµрэ±эр кыым са±ан…// Ильич уоттара. – 1970. – Кулун тутар 26 к.

49. Борисов Г.. «Тугун бэрдэй кэрэтэй!» // Саха сирэ. – 1993. – Муус устар 9 к.

50. Гурьев Ю. Николай Сергеевкэ: Хо´оон // Ильич уоттара. – 1971. – От ыйын 22 к.

51. Дмитриев Г.Р. «Ага кумах истиэбэр» // Сунтаар сонуннара. – 1999. – Ыам ыйын 8 к.

52. Иванов И. Николай Сергеев «иккис таптала» // Ильич уоттара. – 1973. – Атырдьах ыйын 4 к.

53. Кардашевскай Г. Быраттыы Сергеевтэр // Бэлэм буол. – 1979. – Сэтинньи 29 к.

54. Кондратьев А. Николай Сергеевкэ: Хо´оон // Ильич уоттара. – 1970. – Муус устар 9 к.

55. Кондратьев А. «Тугун бэрдэй, кэрэтэй» // Ильич уоттара. – 1973. – Ахсынньы 29 к.

56. Ксенофонтов В. Бµдµрµйбµт да к³н³р // Эдэр саас. – 2004. – Олунньу 4 к.

57. Николаев Н. Айар µлэ сулунан // Эдэр коммунист. – 1965. – Ыам ыйын 5 к.

58. Обулахова Т. ¥тµ³ да олорон ааспыттар…// Саха сирэ. – 1993. – Муус устар  9 к.

59. Потапов А. Олох суолтата // Сунтаар сулу´а. – 1998. – Ыам  ыйын 15 к.

60. Саввинов Н. Айар µлэ±эр са²а сити´иилэри! // Ильич уоттара. – 1970. – Муус устар 9 к. // Ильич уоттара. – 1973. – Ахсынньы 29 к.

61. Семенов И. Чоролло уолаттара: Ахтыы а²ардаах эссе // Сунтаар сонуннара. – 1993. – Тохсунньу 21 к.; Чолбон.- 2001- № 9. – С. 12-15.

62. Семенова Л. Талааннаах ки´и этэ. // Сунтаар сонуннара. – 2000. – Муус устар 5 к. // Ильич уоттара. – 1973. – Ахсынньы 29 к.

63. Федотов С. Туналыйар ыйда²а ырыа´ыта // Кыым. – 1970. – Муус устар 26 к.

64. Бережнов Н. Непроходящая любовь // Социалистическая Якутия. – 1972. – 9 сент. О старейшем участнике художественной самодеятеьности Н.Е.Сергееве

Р. И. Дорофеев биографията

    Рудольф Иннокентьевич Дорофеев 1934 сыл бэс ыйын 19 күнүгэр Маар- Күөл нэһилиэгэр кэрэ көстүүлээх Төбүрүөн алааска аҕыс оҕолоох дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. Аҕата Иннокентий Александрович Дорофеев Бүлүү педучилищетын бүтэрбит, гражданскай сэрии кыттыылааҕа этэ. ЧОН этэрээтигэр киирэн, Канин, Куонаан Никифоров сэриитин утары кыргыспыт. Тойбохойго УИК (улусный исполнительный комитет) председателинэн Якутскайга нарсудка үлэлээбитэ. Ол сырыттаҕына дойдутугар баран колхоһу, оскуоланы тэрийис диэн ыыппытгара. Ол кэннэ 1932 с. саҕалаан Бордуолаах оскуолатын, Төбүрүөн колхоһун тэрийбитэ. Ийэтэ Надежда Васильевна Кутана диэкиттэн төрүттээх. Аҕалара 1938 с экспедицияҕа баран иһэн coһумардык өлөн, элбэх оҕо аҥардас ийэ иитиитигэр хаалбыттара.

     Рудольф оҕо эрдэҕиттэн сүрэҕинэн, тыҥатынан ыалдьан аҕыс кылааһынан уурайарга күһэллибитэ. 1954 с. туббалыыһаҕа, онтон Элгээйи санаторийыгар эмтэнэн баран, Сунтаардааҕы райсоюзка рабочайынан үлэтин саҕалаабыта. Онтон 1956-1958 сыл га Аллыҥаҕа кулууп сэбиэдиссэйинэн, 1958- 1962 сылларга комсомол путевкатынан төрөөбүт- үөскээбит Маар-Күөлүн учаастагар колхоз производствотыгар үлэлээбитэ. 1962-1967 сылга сельпоҕа продавеһынан, 1967-1973 сылга лесхозка леснигинэн, 1973-1983 сылга райсоюзка ыскылаат сэбиэдиссэйинэн, 1983-1987 сылга промкомбинакка ыскылаат сэбиэдиссэйинэн, 1987-1998 сылга промкомбинакка эмиэ ыскылаат сэбиэдиссэйинэн пенсияҕа тахсыар диэри үлэлээбит.

     Кэргэнэ Николаева Зоя Егоровна диэн эмиэ Маар-Күөл сиригэр төрөөбүт. Кинилэр икки оҕолоохтор. Улаханнара Егор икки оҕо амарах аҕата, кыра кыыстара Туйаара эмиэ икки о5о иһирэх ийэтэ.

    Рудольф Иннокентьевич айылҕаттан айыллыбыт самодеятельнай артыыс, 1961 с. Сунтаардааҕы народнай театр аһьтлларыгар «Лоокуут уонна Ньургуһун» драмаҕа массовкаҕа  оруолу толорбута. Онтон ыла өлүөр диэри народнай театр солбуллубат артыыһа этэ. 1967 с. «Төлөн Ньукуус» драмаҕа - тыла суох саллаат, 1968 с. «Хотойдор үөһэ көтөллөр» (Л.Попов) - Коротенко саллаат. 1970 с. «Атын киһи ,оҕото» (Т.Сметанин) - Юшков нуучча, 1973 с. «Ийэ дойду» (Амма Аччыгыйа) — Румын саллаата буолан республикаҕа баран телефестивальга кыттыбыта. 1980 с. «Күкүр Уус», (Суорун Омоллоон) — Най кытай, 1993 с. «Олох оонньуура». (Алампа) — Доропуун кулут. 1998 с. «Буор кутум» (С.Ермолаев) — ветеран Хоҥкулдьуор оруолун ситиһиилээхтик оонньотолообута.

    Оройуоҥҥа биллэр артыыс буолан, ханна үлэлээбит сирин ахсын: Кириэстээххэ, Маар-Күөлгэ, Кэмпэндээйигэ сырса сылдьан режиссердаа диэн көрдөһөллөрө.

     2004 с. «Бастыҥ эр киһи оруола» номинация хаһаайына буолбута.

     Бордуолаахха үлэлии сылдьан, ферма үлэһиттэриниии пьеса туруоран, кулуупка кэлэн оонньуура. Оонньууга активнайдык кыттар ыччаттарын Федора Деласкивоны, Василий Наумовы, Прасковья Наумованы ааҕара. Бордуолаахха  ыччаттардыын баҕана бэлэмнээн, телефон туруоран, дизель уотун холбоон  бөһүөлэки  эстиэр дылы үлэлээбитэ.

    Рудольф Иннокентьевич иллэҥ кэмигэр дуобаттыыр, улуус хаһыатын селькора, талааннаах суруйааччы, быһата,олоххо активнай позициялаах киһи этэ.

Айар үлэтэ

     Айар улэнэн хоһоону, үгэни, кэпсээни суруйуунан оҕо эрдэҕиттэн сөбүлээн дьарык гыммыта. Оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан эркин хаһыатыгар анаан үгүс хоһоону суруйбута. Бастакы «Ыһыыга» диэн хоһооно 1953 с, «Сталин суола» хаһыакка бэчээттэммитэ. Ити кэмтэн ыла хоһоонноро, кэпсээннэрэ утум-ситим оройуон хаһыатыгар, «Кыымҥа», «Бэлэм буолга» тахсыталаан барбыттара, Кыра формалаах пьесалары, кэпсээннэри, хоһооннору, үгэлэри табан суруйара. Ону таһынан нуучча норуоднай ырыаларын тылбаастаабыта.

1996 с. «Дойдубун, дьоммун санаан», 2004 с. «Айылҕаны таптаан» диэн кинигэлэрэ кун сирин көрбүттэрэ. Кэлинҥҥи өттүгэр «Чолбон» сурунаалга, «Саха сирэ», «Кыым», «Орто дойду», «Кэскил» хаһыаттарга үгүс кэпсээнэ, хоһооно, үгэтэ бэчээттэммитэ.

    1965 с. Сергей Зверев ансамбла Рудольф Дорофеев «Холтуураһыт» диэн чабырҕаҕын улуу Москва куоракка ситиһиилээхтик толорбута. 1967 с. Республиканскай фестивальга. Сунтаар делегацията «Съездкэ эҕэрдэ» тойугунан  лауреат аатын ылбыта. Уонча хоһоонугар Сунтаар мелодиһа Валерий Платонов мелодия суруйан уостан түспэт ырыа айбыта

    «Дойдубун, дьоммун санаан» диэн 1996 с. Сунтаар типографиятыгар бэчээттэнэн тахсыбыт кинигэтигэр барыта 10 кэпсээнэ, 22 xohooнo, 4 драматическай айымнььгга киирбитэ. Хоһоонуиан айымньылара үксэ үгэлэр, ону  таһынан сатирическай ис хоһоонноох кэпсээннэр. Мантан көстөрүнэн, олоххо тахсар итэҕэһи-быһаҕаһы күлүүгэ таһаарар. Саҥа олох сардаҥата» икки көстүүлээх историческай драмаҕа гражданскай сэрии кэмигэр Хочо улууһугар буолбут быһыы-майгы ойууланар. Итини тэҥэ «Ый билиэнигэр», «Былатыан уонна кыыллар», «Математик» диэн тыа кулуубугар туруорарга сөптөөх аччыгый сценкалара кинигэни байыталлар, суруйааччьшы араас өттүттэн арыйаллар.

      2004 с. тахсыбыт «Айыл5аны таптааҥ» кинигэтигэр суруйааччы xohooннopo уонна кэпсээннэрэ киирбиттэрэ. Манна суруйааччы ааҕааччыга саҥа сонун ис хоһоонпоох айымньылара киирбиттэр. Дойду уларыйар быһык кэмигэр суруллубут буоланнар саха итэҕэлигэр сыһыаннаах «Ойуун итэҕэлэ», «Куба барахсан» кэпсээннэрэ кэрэхсэтэллэр.

Рудольф Иннокентьевич кэпсээннэрин ырытыы

Рудольф Иннокентьевич Дорофеев барыта сүүрбэччэ кэпсээннээх. Кэпсээннэрэ сүрүннээн айылҕа, кыыл-көтөр боростуой тыа дьонун олоҕун- дьаһаҕын, күннээҕи кыһалҕаларын көрдөрөр. Кини кэпсээннэрин геройдара биһиги аттыбытыгар сылдьар оҕо-аймах, саастаах да, кырдьаҕас да дьон буолаллар. Хоһоонноругар курдук күннээҕи олох көрдөөх көрүдьүөс тугэннэрин хоһуйар сатирическай ис хоһоонноох прозаическай айымньылара ордук чорбойоллор.

«Рюкзактаах тайах» тэттик кэпсээнигэр сатамньыта суох булчуттары күлүү гынан ойуулуур. Доҕордуулар Таскаан уонна Бардаан айаннаан иһэн тайаҕы көрсөллөр. Таскаан саатын хостоон таһааран ытан куһуурдар. Онуоха тайахтара сууллан түһэр. Бултуйбут дьон быһыытынан, сонун кэпсии охсоору дьонноругар тэбинэллэр, Тиийэн барытьн кэпсээн, киһиргээн биэрэллэр. Төннөн, бултарын ылаары гыммыттара — мэлигир. Онуоха Көөчөөн Көстөкүүн «Ойуурга рюкзактаах, сүүһүгэр бэрэбээскилээх тайах сылдьара үһү» диэн күлүү оҥостор. Булчуттар тайахтарын муоһун ортотунан ытан баран  дөйөн түспүтүгэр өлбүт дии санаан үөрбүттэр-көппүттэр.

Онтон «Ыт, ыт» диэн кэпсээнигэр эмиэ сатабыла суох булчуттар саха тылын араас этэр дэгэтин өйдөөмүнэ, «күөрт өҥнөөх, моойторуктаах» ыты «идэһэлэнэллэр». Кэпсээҥҥэ «ыт» диэн омоним туттуллан сааһыттар ортолоругар буккууру таһаарбыт.

Саха суруйааччылара литература хайа үөскүөҕүттэн оҕо уонна төрөппүт сыһыаннаһыыларын көрдөрөр ис хоһоонноох айымньылара аҕыйаҕа суохтар. Рудольф Дорофеев эмиэ ити проблематтан туора турбатаҕа. «Өкүлүүн уолаттара» диэн кэпсээҥҥэ кырдьаҕас эмээхсин олоҕо көстөр. Кини үйэтин тухары ыанньыксыттаабыт. Онтун харчытыгар улэтэ суох уолун иитэн олорор. Онно эбии сэриигэ баран өлбүт уолугар пенсия ылар. Кини «Өлбүт уолум харайан олорор, тыыннааҕым айах адаҕата буолан сылдьар» диэхтиир. Ол курдук, бу кэпсээҥҥэ оҕо уонна төрөппүт проблемата күүскэ көтөҕүллүбүт. Эмээхсин этэр: «Эдэр дьон оҕолоргутун бука диэн бэрээдэккэ, үлэҕэ иитиҥ».

Кырдьык даҕаны, кыра сылдьан атаахтык, хара үлэҕэ миккиллибэккэ улааппыт оҕо олоххо миэстэтин булара уустуктардаах буоларын итэҕэйэҕин.

Сатирическай кэпсээннэри суруйарын таһынан, Рудольф Дорофеев хамсыыр-харамайы,  көтөрү-сүүрэри киһилии сүрдээн - киэптээн хоһуйара сатабыллаах дии саныыбын. Ол кэпсээннэрэ ааҕааччыга айылҕаҕа харыстабыллаах сыһыаны көүтэринэн, айылҕа кэрэтин өйдүүргэ, сыаналыырга үөрэтэр, «Куба барахсан», «Туруйа хаһыыта», «Ийэ кеҕөн» кэпсээннэрэ ити санаабын толору арыйаллар. Холобур, «Ийэ көҕөн» айымньыга көтөр сымыытын дьон тыыппытын билэн, атын сиргэ көһөрөн муҥнана сылдьан икки сымыытын алдьатан кэбиһэр. Ийэ барахсан оҕолорун хараһыйан икки xoнноҕор сымыыттарын уктан сүүрүүнэн таһap эбит. Итини  киниэхэ үөмэн испит булчут түбэһэ көрөн, кыбыстан, саатын сүгэн кэбиһэр. Ити курдук, ханнык баҕарар ийэ оҕотун туһугар тыынын да биэрэргэ бэлэм буоларын итэҕэйэбит.

Рудольф Иннокентьевич Дорофеев прозаическай тэттик айымньылара иитэр-үөрэтэр суолталара улахан. Кини кэпсээннэриттэн ааҕааччы эмиэ да күлэр, сонньуйар, эмиэ да хараастар, мунчаарар.

                                                         10 кылаас  үөрэнээччитэ Петрова К.

                                           «Р.Дорофеев-кэпсээн маастара» дакылаатыттан.

БИБЛИОГРАФИЧЕСКАЙ ЫЙЫННЬЫК

Дойдубун дьоммун санаан : кэпсээннэр, хоһооннор / Р.И. Дорофеев. - Дьокуускай. 1996-64с.

Айылҕаны таптаан: [кэпсээннэр, хоһооннор] / Р.И. Дорофеев. - Дьокуускай : Триада, 2004-21, [2] с.

Ньургуһун : (хоһооннор уонна кэпсээннэр хомуурунньуктара) / «Сунтаар сонуннара| хаһыат ред. ; [хомуйан онордо, киирии тылы суруйда Александр Павлов]. - Бүлүү : Бүлүү оройуонун типографията, 1992. - С. 52-59.

Филиппова, Г. Бар дьонугар үөрүүнү бэлэхтээри: [саҥа кинигэ презентацията, 70 сааһыгар аналлаах дьоро киэһэ] / Галина Филиппова // Сэһэн тоҕой. - 2004. - От ыйын 9 к. - С. 6.

Дорофеев Е. Суруйааччы, артыыс, фокусник, дуобатчыт: [Сунтаардааҕы народнай  театр төрүттэммитэ 50 сыла] / Егор Дорофеев // Сунтаар сонуннара. - 2012. - Олунньу 21 к.

Уус-уран айымньы сүрүн бэлиэлэрэ.

Айымньы темата диэн манна туох туһунан суруллара, олох ханнык к³стµµлэрэ сырдатыллара. Литература±а олохсуйбут анал темалар бааллар: революция темата, дьахтар темата, холбо´уктааһын темата, тыа оло±ун, промышленность темалара уо.д.а. Тус т³р³³бµт литература±а сыһыаннаах национальнай тема баар буолар, ол норуот оло±ун уратыттан тахсар. Холобур, нуучча литературата ордук 19-с µйэттэн са±алаан кылаастар охсуһууларын к³рд³р³рµн бэлиэтииллэр. Оттон саха литературата хайа са±аланыа±ыттан саха уолун-кыыһын, киһитин-дьахтарын оло±ун тыктаран к³рд³рµµттэн са±аламмыта. Ол а±ыйах ахсааннаах норуот тыын боппуруоһун туһунан толкуйдааһынын кытта сибээстээх. £йд³³н кэлиэ±и² £кс³күлээх £л³кс³й, Алампа, Неустроев айымньыларын. Ону кытта µйэлээх философскай темалар баар буолаллар, олор аан дойду литературатын историятыгар мэлдьи хатылана тураллар: таптал уонна до±ордоһуу, олох уонна ³лүү, дьол уонна сор, oxcyhyy уонна киһи анала уо.д.а.

Айымньы проблемата диэн общество оло±угар тирээн турар боппуруоһу к³т³±үү. Холобур, А.И.Софронов «Куораччыт» кэпсээнигэр темата — саха киһитин оло±ор цивилизация (улахан норуот сайдыылаах оло±ун сабыдыала) а±алар охсуутун (хаарты) к³рд³рµµ. Проблемата — хаарты иэдээнин к³рд³р³н, бу кыдьыгы утары oxcyhapra дьон санаатын салайыы. Проблематика диэн проблемалар б³л³хт³р³, µгэс курдук, б³д³² айымньыларга суруйааччылар элбэх проблеманы к³т³±³лл³р. Холобур, £кс³кµлээх £л³кс³й «Ойуун тµµлэ» поэматын проблематиката: экология, демография, сэрии, норуот дьыл±ата уо.д.а.

Идея — айымньы сµрµн санаата, суруйааччы айымньытын туох сыалга-сорукка аныыра. Холобур, £кс³кµµлээх £л³кс³й «Ойуун тµµлэ» поэматыгар улахан суолталаах, µгµс проблемалары к³т³±³р сыала-соруга - маннык дьалхааннаах µйэ±э саха норуота тыыннаах хаалар суолун к³рд³³´µн. Ойуунускай «Кыһыл Ойуун» диэн айымньытын идеята - oxcyhyy. Идеяны соро±ор идейноһы кытта буккуйаллар: били²²и литература айымньыта идеята суох буолуохтаах диэн этэллэр.

         Ол сыыһа ³йд³бµл. Идеята, сµрµн санаата суох айымньы суруллубат, идея диэн айымньы суруйааччы айан таһаарыыта, «о±ото» буоларын к³рд³р³р биир сµрµн бэлиэтэ. Оттон били²²и кэм²э литература идейностан — соцреализм ирдэбилиттэн босхолонуута к³ст³р. Автор идеята уонна айымньы идеята диэн араарыы баар. Холобур, Л. Толстой к³рµµлэрэ христианство±а оло±урар этилэр, кини «непротивление ко злу» диэн µ³рэ±и тутуһара уонна «у²а иэдэскин о±устахтарына, ха²аскын тоһуйан биэр» диэн санааны ³йµµрэ. Ол эрээри Ленин кинини « зеркало русской революции» диэн ааттаабыта. Бу т³´³ да oxcyhyyra ы²ырбатах суруйааччы буоллар, улахан  реалист буолан Россия±а революционнай быһыы-майгы µ³скээн эрэрин к³рд³рбµтэ ( 5, с. 15).

Айымньы ис хоһооно диэн ³йд³бµл элбэх араастаах. Ис хоһооно диэн µксµгэр айымньы ис номо±ун, туох кэпсэнэрин: геройдар олохторун-дьаһахтарын, дьайыыларын, событиелары — этэллэр. Ырытыыга айымньы ис хоһоонун (туох буолбутун барытын) кэпсээн биэрэри наадата суо±унан аа±аллар. Ырытааччы дакаастааһыннарыгар эрэ тайаныахтаах. Ис хоһоон диэ²²э ³сс³ айымньы µ³скэтэр санааларын этэллэр. Холобур, океа²²а айсберг т³б³т³ эрэ быгарын, оттон бэйэтэ бµµс - бµтµннµµ уу анныгар баарын курдук, айымньы барыта ытыска ууран биэрбит курдук дьэ²кэ буолбатах. Кинигэни аа±ан баран, кини ис дьи²ин (контекст) ³йдµµ сатаныллыахтаах, айымньы аа±ааччыны дири² санааларга сирдиир. Ол иһин суруйааччы ³й³-санаата, мировоззренията (художественный мир писателя) диэн анаан чинчийиилэр бааллар. Айымньы сюжетыгар эрэ умсутуйан аа±ан баран, кинигэни сабаат, тута умнар буоллахха, ол чычаас айымньы эбэтэр аа±ааччы бэйэтин таһыма намыһах диэн этэбит.

Сюжет — айымньыга герой характерын арыйар, дьи² оло±у к³рд³р³рг³ автор сµµмэрдээбит событиеларын ситимнэрэ. Событиелар кэми батыһа утумнаахтык сайдар буоллахтарына, сюжет хроникальнай диэн ааттанар. Маннык сюжет ордук саха прозата са²а сайдар кэмигэр — 20-40 сс. баһылаабыта. Холобур, «Марба» кэпсээн бастаан эдэр дьон билсиитинэн са±аланар, онтон кэргэннии буолан олорууларынан сал±анар уонна ыал ыһыллыытынан, кини трагедиятынан тµмµктэнэр. Б³д³² айымньыларга сюжет событиелара хас да хроникальнай тµһµмэхтэринэн сайдар, (параллельнай) сюжет эбэтэр сюжетнай линиялар диэн ааттыыллар. Били²²ини к³рд³р³р айымньыларга урукку кэм хатыһыытын ретроспекция дииллэр. Тµмµллµбµт (концентрическай) сюжет уһуннук-киэ²ник кэминэн-иэнинэн (время-пространство) тэнийбэт. ¥ксµгэр биир тµбэлтэ н³²µ³ характер ³рµтэ арыллар. Ол ордук кэпсээ²²э кестер. Литература сайдыбыт таһымыгар айымньы сюжета уустугурар: киниэхэ сюжет бары тииптэрэ хатыһыахтарын с³п.

Сюжет герой уонна олох хайа ³рµттэрин талан ылан к³рд³р³рµттэн кини араастара µ³скµµллэр: олох-дьаһах, авантюрнай, романтическай, историческай детективнэй, мµччµргэннээх айымньылара уо. д. а. Ол эрээри суруйааччылар киһи бала±ан иһигэр кµннээ±и оло±ун к³рд³рµµнэн му²урдамматтар. Кинилэр дьахтар кыһал±атын к³рд³р³н, оло±у-бэрээдэги, буола турар быһыыны-майгыны буруйдууллар. Онон кэпсээннэр дири², бµтµн норуот таһымыгар тахсар суолталаналлар, ол иһин кинилэр ³сс³ сиһилэнэн, социальнай-бытовой диэн ааттаналлар. Саха литературатыгар сюжет маастарынан Н.Якутскайы ааттыыллар. Суруйааччы интэриэһинэй, умсул±аннаах сюжеты айан, аа±ааччыны абылыыр: «К³мµстээх µрµйэ», «Т³лк³», «Сµтµк», «Ада±а».

   Сюжет элеменнэрэ (³сс³ сюжет композицията диэн ааттыыллар): киириитэ, т³рµтэ, сайдыыта, чыпчаала, с³ллµµтэ, тµмµгэ — событиелары характеры арыйар суолталарынан та²ыы буолар.

           Сюжекка сыһыаннаах фабула диэн ³йд³бµл баар. Бу сюжет событиеларын дьаарыстаан, сааһылаан кэпсиир дьо±ур. Саамай боростуой сюжеты кэрэхсэбиллээх фабуланан биэриэххэ с³п.

           Айымньыга конфликт (м³ккµ³р) диэн геройдар утарыта турууларынан, киирсиилэринэн дьи² олох утарсыыларын к³рд³рµµ буолар. Конфликт apaaha оло±у батыһа эмиэ уларыйан иһэр. 20-30- с. сс. кылаастар - баай уонна дьада²ы охсуһуулара ты²аан турда±ына, литература±а социальнай-кылаассабай конфликт сµрµн, актуальнай этэ. Онтон кэли²²и айымньыларга социальнай кµµстэр охсуһуулара литератураа малтаччы буолбакка уустук о²оһуулаах уус-уран конфликка арыллар. Литература±а дьоннор сыһыаннаһыыларыгар куруук кылаассабай иирсээни к³рд³³һµнµ, киһи характерын кини кылаассабай т³рµтµнэн быһаарыыны (баай- куһа±ан, дьада²ы-µчµгэй) «вульгарнай социолизм» диэн ааттаабыттара. Оннук к³стµµ 30-50-с. сс. литература±а кµµстээх этэ.

          Куруук «герой уонна ³ст³³х» конфлигын к³рд³³бµт литература сэрии кэнниттэн ыараханнары к³рсµбµтэ. Эйэлээх олоххо oxcyhyy ким икки ардыгар барарый? Конфликт олоххо суох, онон айымньыга эмиэ суох буолуохтаах, эбэтэр конфликт «олус µчµгэй» уонна «µчµгэй» икки ардыгар тахсыахтаах диэн этэллэрэ. Оннук к³стµµнµ литература±а «теория бесконфликтности» диэн ааттаабыттара. Конфлига суох айымньылар уус-уран таһымнара м³лт³³бµтэ.

         Коммунизм²а айанныыр общество сайдыытын харгыстыыр кµµстэри литература±а «олох хаалынньа²нара» диэн ааттаан, «консерватор» уонна «новатор» конфлигын к³рд³рµµ кµµһµрбµтэ.

         70-с сылларга сиэр-майгы (нравственный) конфлига кµ³рэйэ сылдьыбыта. «Общество±а бэйэтин оло±ун аныыр герой-романтик» уонна «олохтон ыларын-туһанарын эрэ сыал о²остор практическай ³йд³³х-санаалаах геройдар» икки ардыларыгар м³ккµ³р турбута. Конфлигы айымньы «тэбэр сурэ±э» диэн ааттыыллар. То5о диэтэххэ, конфлига суох айымньы ты²ааһына суох буолар, кини тула геройдар икки б³л³хх³ хайдаллар, наарданаллар, кининнэн сюжет тыыннанар, сайдар. Конфликка эбэһээт ³ст³³х кµµстэр охсуһаллар диэн буолбатах, кинилэр ортолоругар кыайан миэстэтин булбатах герой баар буолла±ына, конфликт уустук психологическай тыыннанар. Конфликт драма айымньыларыгар булгуччулаах, эпос айымньыларыгар эмиэ баар буолуохтаах, оттон лирика±а суох да буолуон с³п. Ол эрээри лирика±а «диалектика мыслей» - сана харсыһыыта, санаа-оноо сµµрµµтэ баар буолла±ына, ону конфликт к³рµ²э диэххэ сеп. Айымньы конфлига со±отох герой дууһатын иһигэр барар утарсыыларга оло±уруон эмиэ с³п.

        Айымньы геройа — айымньыга киһи обра´а. Киһини ойуулаа´ы²²а суруйааччы µтµ³ эстетическэй ³рµттэри биһирэбиллээх герой обраһынан бигэргэтэр. Оттон омсолоох герой н³²µ³ суруйаачы олох уонна киһи характерын омсолоох ³рµттэрин, итэ±эстэрин арыйар сыалы туруорар. Литература±а киһи обраһыгар туттуллар терминнэр элбэхтэрэ эмиэ бутууру µ³скэтэр: герой, образ, персонаж, характер, тиип уо. д. а. Айымньыга киһи  обра´ын герой, персонаж дииллэр. Тип диэн биир индивидуальнай киһи обраһыгар кини к³лµ³нэтин дуу, идэтин дуу бэлиэ ³рµттэрэ тµмµллэн к³рд³рµллµбµтµн этэллэр. Характер диэн кыара±ас ³йд³бµл, герой эрэ барыта характердаах буолбатах, бу µксµгэр сµрµн герой. Ол курдук суруйааччы сµрµн геройун дьайыыларын, ис дууһатын, майгытын-сигилитин араас ³ттµттэн ымпыктаан- чымпыктаан к³рд³р³р. Маны таһынан уустук характер, кµµстээх герой, са²а герой, «кыра» киһи диэн терминнэр к³ст³лл³р. Са²а герой диэн олох уларыйыытын кэмигэр µ³скµµр образ: Кыра Хабырыыс, Бассабыык, Дьуур. «Кыра» киһи диэн олох ыарахаттарыгар баттаппыт, общество±а утары туруоруллан к³рд³рµллэр, ата±астаммыт-баттаммыт образ: Кэтэриис, у´ун Ыстапаан, Быргый уо.д.а. Уустук герой - би´ирэбиллээх да, омсолоох да буолбакка, дьи² олоххо баар ки´иэхэ чуга´ытыллыбыт образ, µгµстµк мунар-тэнэр, санаата буккуллар- оонньуур.

Суруйааччы геройун характерын арыйар ньымалара араастар. Герой характеристиката аатыттан са±аланар. Холобур, Сэбирдэх Уйбаан, Уулаах Уйбаан диэн кимнээхтэрий? Ааттара онуоха тугу этэрий? Уулаах Уйбаан ³й³-санаата «утуйа» сылдьар киһи, кини кылаастар охсуһууларыгар кыттар санаата суох, ол эрээри автор кини «у´уктарын» к³рд³р³р. Итинник ааттары «са²арар» ааттар дэнэр.

Герой характеристикатыгар мэтириэт сµрµн миэстэни ылар. Мэтириэт — герой сирэйэ-хара±а, дьµһµнэ-бодото, та²аһа-саба, тас к³стµµтэ. Психолог суруйааччылар «Ки´и тас к³стµµтэ — киһи дуу´атын сиэркилэтэ» диэн принциби с³бµлээн тутталлар.

Суруйааччы геройун айарыгар кини дьайыыларын, тылын-³´үн уратыларын айымньыга си´илии к³рд³р³р. Герой тылынан бэйэтин бэйэтэ характеристикаланар, ол курдук кини ким-туох буолара биллэн-к³ст³н кэлэр. Атын персонажтар тылларыгар-³ст³рµгэр сµрµн герой характеристиката эмиэ бэриллэр. Герой дьайыылара кини характерын арыйарга биир сµрµн ньыма буолаллар. Характеры арыйыыга к³м³ ньымалар бы´ыытынан суруйааччы айыл±аны ойуулаа´ыны, уус –уран бытархайдары туттар. Бастакынан, кэрэни к³рд³р³р быһыытынан. Икки´инэн, норуот олорор сирин уратытын, кини айыл±а±а сы´ыанын арыйыы национальнай характер уратытын бы´ыытынан. ¥сµ´µнэн, айыл±аны ойуулаа´ын уус-уран ньыма бы´ыытынан - герой ис туругун арыйыы, автор тус сы´ыанын, иэйиитин к³рд³рµµ бы´ыытынан. Холобур, Марба эриттэн ата±астана ытыы-ытыы та´ырдьа тахсыытыгар «боро² халлаан ардаан ибирдии» туруута кини туругун ситэрэн-хоторон биэрэр.                                                            

Композиция - айымньы тутула, тус-туспа чаастарын бэйэ - бэйэлэригэр дьµ³рэ гына сатабыллаахтык ыпсаран, кэпсэнэр событиелары, герой тылын-³һүн, диалогу, монологу - ис са²аны, автор тылын, сюжет та´ынан киллэһиктэри уо.д.а. — барыларын наардаан, сааһылаан биэрэр уус-уран ньыма. Проза айымньытыгар композиция автор сэ´эргээ´инин эбэтэр сюжет сайдыытын баты´а сайдар. Ону та´ынан, айымньыга сюжет та´ынан киллэ´иктэр: лирическэй герой эбэтэр автор тыла-³h³, ыра²алаа´ына, патетиката, публицистиката-барыта киирэн та²ыллыахтарын сеп. Ордук кыра жанрга — кэпсээ²²э сюжет элеменнара уонна композиция компоненнара с³п тµбэ´иэхтэрин с³п. Композиция±а «киирии» уонна «тµмµк» ордук суолталаналлар, айымньы сиппит-хоппут, тµмµктэммит, тупса±ай буолуутун кэрэ´илииллэр.

         Айымньы тµмµктээх буолла±ына эрэ чочуллубут, сиппит-хоппут дэнэр. Ол эрээри тµмµктэр эмиэ араастаахтар. «Aha±ac тµмµк» диэн ньыманы суруйааччылар с³бµлээн тутталлар. Холобур, Софрон Данилов «От µрэххэ» кэпсээнин сµрµн геройа Тытыгынаайап Ньургу²²а а±атын ту´унан кырдьыгы этэрэ дуу, эппэтэ дуу биллибэккэ хаалар. Эбэтэр суруйааччы ханнык эмит биричиинэннэн айымньытын тµмµгµн о²орбото±уна, ситэрибиллибэтэх айымньы диэн ааттанар.

Айымньы тыла-³h³ айымньыны сыаналыырга сµрµн ³йд³бµл.

        Айымньы тылын-³hµн ырытыы, литература тылынан искусство буоларын бы´ыытынан, айымньыны сыаналыырга сµрµн ³йд³бµл буолар. Суруйааччы санаатын тылынан тириэрдэр, обра´ын тылынан айар, тыла суох - айымньы суох, тыл кини оло±у ойуулуур материала уонна к³рд³р³р ньымата. Айымньы тыла араас дьаптал±аттан турара кини геройун араас бы´ыыга-майгыга к³рд³р³рµттэн µ³скµµр: дьиэтигэр, µлэтигэр, oxcyhyyгa, дьо²²о сы´ыаныгар, тапталга, до±ордо´ууга уо.д.а.

       Литература к³рµ²нэринэн тыла-³h³ эмиэ туспала´ар: драма±а автор тыла бэрт кэмчи, бы´аарыы эрэ суолталаах; эпоска автор уонна персонажтар тыллара хаты´ар; лирика±а автор уонна лирическэй герой тыла с³п тµбэ´эр.

         Троптар диэн тыл к³спµт суолтатынан эбэтэр тэ²нээн хоһуйан, уус-уран обра´ы айар ньымалар. Манна киирэллэр: тэ²нэбил, метафора, эпитет, метонимия, синекдоха, гипербола, тыыннаа±ымсытыы уо.д.а.

Эпитет — предмеккэ, к³стµµгэ ³²-дьµ´µн, бэлиэ, хаачыстыба биэрэр, характеристикалыыр, бы´аарар тыл.

Метафора — айымньыга биир к³стµµнµ эбэтэр предмети атын к³стµµгэ эбэтэр предмеккэ тэ²нээн, холуйан хо´уйуу уус- уран обра´ы айар ньыма бы´ыытынан. Тылы к³спµт суолтатыгар туттуу, биир предмет бэлиэтин атын предмеккэ к³´³р³н холуйан этии.

Метонимия — метафора к³рµ²э, хо´уйан, кубулутан этии. Холобур, сахалар сµ³´µнµ «µрµ² сµµрµµк», сылгыны «хара сµµрµµк» диэн ааттыылларын £кс³кµлээх £л³кс³й «Ойуун тµµлэ» поэматыгар этэр. П.А. Ойуунускай «Икки атахтаах тилиннэ!»- диэн тылларыгар ки´и ту´унан этэрин ³йдµµбµт.

Тыыннаа±ымсытыы – хамныыр-харамайы, айыл±а к³стµµлэрин, хамсаабат эйгэни ки´илии бы´ыылаан, майгылаан, сирэйдээн к³рд³рµµ уус-уран oбра´ы айар ньыма бы´ыытынан.

Инверсия — этиигэ тыллар бэрээдэктэрин уларытыы, хо´оо²²о µгµстµк туттуллар ньыма.

Новелла - кэпсээн форматын apaaha. Сµрµн бэлиэлэрэ: дьикти, сонун сэ´эргээ´ин со´уччу тµмµктэниитэ, кылгас кээмэйдээх.