Открываем тайны нашей речи.
проект по чтению (4 класс) на тему

МББО «Татарстан Республикасы Буа районы Кайбыч топ гомуми белеем биру мэктэбе»

Проект эше.

Серле туган телебез.

 (Открываем тайны нашей речи)

 Музаффарова Розинэ Мансур кызы,

Беренче квалификацион категорияле башлангыч

Сыйныфлар укытучысы.

2016

Эчтэлек:

1)Кереш өлеш.“Туган телем - иркә гөлем”

2)Төп өлеш.“Серле туган телебез”

3)Йомгаклау.“Үз телем үземэ кадерле”

4)Кулланылган әдәбият.

                                                 Кереш өлеш.

Туган телем – иркә гөлем.

Һәр кешенен куңел түрендә, йөрәгендә, күңелендә, уенда бик кадерле әйбере буладыр, мөгаен.Бу – әти-әни, туган йорт, туган авыл. Ә менә шушы байлыктан да зуррак байлык ул – туган телебез.Нинди генә миллэт вәкиле булуына карамастан, һәркемгә уз туган теле, ана теле бик кадерле, бик якын.Чөнки ул кешенең яңа туган вакытыннан алып, соңгы сулышына кадәр янәшә. «Туган тел» төшенчәсе « әти-әни», «туган ил» төшенчәләре белән һәрвакытта да янәшә, бергә йөри.Безнең Бөек Тукаебыз да юкка гына узенең иң кадерле  кешеләре – әти-әнилэренә рәхмәт сүзләрен, алар рухына багышлаган догаларын туган телендә әйтмәгән :

И Туган тел! Синдәбулган

Иңэлеккыйлган догам:

Ярлыкагыл, дип, үземһәм

Әткәм – әнкәмне , Ходам!

Төпөлеш.

                                                     Серле туган телебез.

Туган телебез тарихның төрле җазалау, кимсетүләренә дә дучар булган.Ләкин:

Чукындырганчагында да,

Чукынмаган Татар теле! (Н.Нэжми)

Мондыйкимсетүләрне хәзер дәдаимикузәтеп торабыз. Бер–беребезнең сөйләмендә , урамнардаочраганәлмәтакталарда , колаккаятышсыз тәрҗемәләрдәбу күренешәле дәбикешочрый.

Хәзер без барыбыз да бик теләп концерт, театрларга йөрибез. Зәңгәр экраннар аша да җырлар тыңларга, рәхәтләнеп концерт карап утырырга бик яратабыз.  Концертлар тәмамлануга  безгә «тәмле итеп» «Киләсе очрашуларга кадәр сау булыгыз» диеп куялар. Узеннэн-узе сорау туа «Ә аннары улсәк тә ярыймы?» Каян килеп кергән ул, татар кешесенең татарга килэсе очрашуга кадэр генэ исэнлек-саулык телэве?...Каян керсен, русчаны татарчасыннан  артыграк белгэн татардан.Рус: «До свидания!До встречи!» дип, тагын очрашуны телэп кала,э татарчага тэржемэсе менэ шулайрак килеп чыга. Туган телебезнен матурлыгын  «бетеру» дигэн сузне урынсыз кулланып та бетерэбез.Бикямьсезитеп «Университет бетердем», «мэктэпнебетердем» дипсойлибез. Ягъни «уничтожил» килепчыга бит инде. «Укыпчыктым, тэмамладым, укыдым» гынадисэкниндиматур да, дорес тэ була ,югыйсэ.

Тагынберкызыксузгэтукталыпутикэле. Ул – «малай» сузе. «Ул», «улы»дипэйтэсеурынга, 70-80 дэгебабайларнын, 40-50 яшьлек «малай»ларынискэалабыз. Руста бит, «мальчик» белэн «сын»нынбервакытта да буталганнарыюк. Буикесузненаларда уз урыннары бар. Э бездэбарысы да «мальчик»лар, малай-шалайлар…

Кубексузлэрдэнбиктанышбермисал. «Белэн» сузебелэн ярым-ярты «котлаулар». «Бэйрэмбелэн!», «Яна ел белэн!». Жансыз, ямьсез, гарипжомлэ.Мэгънэсезэйтелешнен дэ мэгънэсезе! Бу – тугантелебезтугел.Бу-сузсойлэргэ дэ иренгэн саран  ялкаулар теле. «Бэйрэмбелэн» дигэненэ «котлыйм» ын да остэпжибэрсэн, ничекматурянгырашлыдоресжомлэкилепчыга бит, югыйсэ.Берсузнеартыгракэйткэннэнтелебез дэ кителми.

Телебездэтурыдан – туры тэржемэитэргэярамагансузлэркуп.Мэсэлэн, татардаэтэчкычкыра, э русларныкы поёт. Безненэтэчнерусча «кычкыртсан»,  ул «орёт»була. Э русчадантатарчага – жырлый. «Этэчжырлый» диепэйтунеэлегэишеткэнебезюк. Килэчэктэбулыр ,могаен, ометлэник.

Татарчаданрусчагагариптэржемэ рус теленэкуркынычтудырмый. Э киресенчэсеешкынатугантелебезгэяман вирус булыпкерепутыра. Шуларнынтагынберсенэтукталыпутэсекилэ. Яктыдоньяданкиткэнкешене «кумдек» дипсойлибез без. «Закопали»ягъни.Улгэнэтне, песине, башкахайванны без кумэбез. Э кеше бит индепеситугел Кеше ул! Без аны «кумэргэ» тугел, э «жирлэргэ» тиешлебездер?! Ягъни, жир анабызгамэнгелеккэкайтарумэгънэсендэ. Русларкумми бит (не закапывают) улгэнкешелэрен. Алар «похоронили» дилэр.Тирэнмэгънэлесуз.Тамырдашлары «хоронить», «сохранить», «охранять»-« жирлэу», «жир куенындасаклау» дипэйтунеанлата.

Йомгаклау.
Үз телем үземә кадерле.

Тел байлыгы – буыннан – буынга кучэ барган кыммэтле мирас, халык бэгыренэ язылган тере сузлэр жыентыгы.

Хэрдаим кулланышта булса гына….эле хислэнеп, эле тетрэнеп, эле ямансулап, эле ярсынып, эле монланып, эле тулганып торганда гына, тел хасияте тулы канлы яши; дулкынлана,кайный, йорэгендэ янар таулар дорлэтеп,яна сузлэр тудыра, усэ, ныгый, вакыт иярендэ егэрлэнэ бара. Кукрэк соте белэн безне имезеп устергэн эниебез кебек, туган илне дэ, туган телне дэ онытып булмыйдыр ул, минемчэ.

Тел – улхалыкнынрухидэвасы.

Олкэнбуынтелнесалмаколыгайтыпяшэтсэ, яшьбуынтелнесанлапяшэргэтиеш.

Тугантелем – татар теле!

Торлешагыйрь, язучыларыбыз, аны ,яратып, «тыйнак, басынкы, тузем, куркэм, остен,кукрэулэр теле, батыр тел хэмжэухэрмирас» диепатапйортэлэр.Шундыйзурдэрэжэлэргэирешэалганикэн ,инде без дэ,  вакытлыданга, вакытлымалгакызыкмыйчагына, читтеллэрчонгылындабатыпкалмыйк. Туганилем, туганхалкым, тугантелемдигэн ин мокатдэстошенчэлэрнекунеллэребезгэ талисман итепуепкуйыйк. Узебезнен татар телебезнесаклыйк ,яклыйкхэмбаетыйк!

Ул булганда адашмабыз ----

Юлы туры, нурлы конем.

Кузкарасыкебексаклыйм

Анамтелен – татар телен!

Кулланылган эдэбият:

М.Галиев «Анателе»

«Акчарлак» газетасы. 23 апрель 2015 ел 17 нче сан.

Н Нэжми. Шигырьлэржыентыгы.

Г.Тукай.Шигырьлэр.