исследовательская работа
занимательные факты (10 класс)

Буряад Уласай hуралсалай болон эрдэм ухаанай яаман

«Абын табан эрдэм» буряад хэлээр мүрысөөн

 «Гэгээтэйн  юрэнхы болбосоролой дунда һургуули»

Зэдын аймаг

Эсэгын нэрэ тоонто нютагайм  түүхэдэ

                                                                                Бэлдэгшэ: Самданов Дима,

9-дэхи ангиин һурагша

Багша: Цыбикова Туяна Бадма-Очировна,

буряад хэлэ ба уран зохёолой багша

2022 он

Гаршаг

Оролто үгэ

1.        Абын γгэ – гэр бүлын түшэг тулгуури

2.        Эсэгын нэрэ тоонто нютагайм  туухэдэ

3.        Жапов Будая Донгитович  – жэшээтэ аба, шатаршан

       Тобшолол

       Хэрэглэгдэһэн литература

       Оролто үгэ

Абын табан эрдэм: 1. Уужам ухаан.2. Хатуу зориг.3. Бата журам.4. Гэр бүлын түшэг.5. Үри хүүгэдэй һүр һүлдын зэргэ гэжэ тоологдодог гээшэ. Танай анхаралда би Гэгээтэй нютагайнгаа эрхим абанарай нэгэн болохо, абын табан эрдэмэй бүхы hалаануудые сахижа ябаhан минии ойрын түрэлтэн болохо  Жапов Будая Донгитович тухай хоорэхэ хүсэлтэйб. Будая Донгитович – манай Гэгээтэй нютагай, бухы наhаараа турэл колхоздоо ажаллажа, арад зондоо хундэтэй байhан гэжэ минии нютагай зон булта мэдэхэ еhотой. Энэ хүнэй намтар түрэл оронойм түүхэдэ эрхим жэшээ боложо оронхой. Түрэл оронойнгоо түүхэ мэдэхэ гэбэл, суута, эрхим хүнүүдэйнгээ намтар үзэжэ байха ёhотой гэжэ би ойлгоноб. 

Минии шэнжэлгын гол зорилго хадаа Гэгээтэй нютагайнгаа эрхим эсэгэнэрэй, ажалша, эрдэм бэлигтэй хунуудэй  нэгэн Жапов Будая Донгитович аймагайнгаа түүхэдэ ороhон тухай шэнжэлжэ,  үри хүүгэдэйнь, нютагайнгаа абанарай ажабайдал  шэнжэлэн үзэжэ, эсэгэ хүнэй дүрэ ямар байгааб, ямар байха ёhотойб гэжэ адаглан элирүүлжэ,  зураглан бэшэхэ.  

Тодорхой зорилгонууд 

•        Һургуулиингаа орон шэнжэлэлгын музей соо материал бэдэржэ танилсаха;

•        Будая Донгитовичтой  уулзажа, хөөрэлдэхэ;

•        Жапов Будая Донгитовичэй  үри хүүгэдтэйнь, аша зээнэртэйнь хөөрэлдэжэ, эрхим эсэгын шэнжэ элирүүлхэ;

•        Нютагайнгаа туухэ шэнжэлхэ.

Минии  ажалай шухала зүйл (актуальность): Эрхим хунэй намтар шэнжэлжэ, аха захатанайгаа унгэрhэн ажабайдалтай танилсажа, тэдэнэй эрхим ябадалые жэшээ абан муноонэй сагта хэрэглжэ ябахые бидэ, муноонэй залуушуул оролдохо  ёhотойбди. Саг хубилжа, сагай эрилтэшье ондоо болоно. Элинсэг хулинсагаймнай ёhо заншал заримдаа сахигданагуй. Тиибэшье аба эжын  захяа заабариие мүнөөшье хүрэтэр хэшээжэ, сээрлэжэ, үхибүүдтээ дамжуулан ябадаг хүнүүд нютагаймнай үндэр наһатанда  байна. Тэдэнэй нэгэн табангууд Будая Донгитович болоно. Энэ хүнэй Будая Донгитовичай  ажабайдал, хэжэ ябаhан ажалдаа хандаса,  хүүгэдээ хүмүүжүүлгэ бидэндэ һургаал заабари болон, ерээдуймнай  ажабайдалда жэшээ болохо.

Шэнжэлгын объект:  Гэгээтэй  нютагай эрхим эсэгэнэрэй намтар тγγхын хуудаhанда.

Шэнжэлгын предмет:  Жапов Будая Донгитович – турэл нютагайм эрхим  эсэгэнэрэй, ажалшадай нэгэн.

Шэнжэлгын методγγд:  бэдэрэлгын, хөөрэлдэлгэ-уулзалга, анкетировани, лингвистическэ зураглан бэшэлгын.

1. Аба – гэр бүлын түшэг тулгуури

Эртэ урда сагhаа монгол туургата болон бэшэшье арадта эрэ хүн айлай, гэрэй hүр hүлдэ болодог гээшэ. Аба хүн гэрэйнгээ хоймор тала эзэлжэ, үри хүүгэдынь үбэр дээрэнь үндыжэ, hургаал заабарииень дуулажа, хүн болодог ёhотой. Эзэн эхэнэр , үхибүүдэй эжы хада уулын нэмэридэ байhан мэтэ, эрэ нүхэро хүндэлжэ, түшэжэ hуудаг гээшэ.

Саг жэлнүүдэй ошоходо гэр бүлын байдал, харилсаан баhал хубилна ха юм. Тиибэшье, мүноо сагай эрилтээр элинсэг хулинсагайнгаа ёhо заншал, hургаал заабаринуудые бидэ, мүноо сагай залуушуул, нангин сахижа ябаха ёhотойбди.

Энэ ажал бүтоохэдоо би 5-11 ангиин hурагшадтай анкетировани үнгэргооб. 1-дэхи асуудал: 2-дохи асуудал (хүбүүдэй дунда): Эсэгэ хүнэй 5 эрдэм тухай мэдэхэ гүт?:Танай гэр бүлэдэ хэн эзэн байжа, ажабайдалаа эрхилдэг бэ?

2-дохи асуудал : Танай гэр бүлэдэ хэн эзэн байжа, ажабайдалаа эрхилдэг бэ?

3-дахи асуудал:  Эдеэнэйнгээ дээжэhээ абадаа абадаг гүт?

Эндэhээ уламжалан саашадаа бидэ, ургажа ябаа залуушуул, элинсэг хулинсагайнгаа ёhо заншалые орхингүй сахижа ябаха ёhотойбди.

1. Эсэгын нэрэ тоонто нютагайм  туухэдэ

Жапов Будая Донгитович  аяар холын 1931 оной декабриин 1-дэ  Намаг hууринда («Улаан Намаг» колхоз)  түрөө юм.  Будая Донгитовичой эдир наhан Эсэгын дайнай эгээл хүшэр сагта үнгэроо.  Бага наhанhаа хара ажал мэдэхэ хубүүхэн эжы абадаа туhатай байгаа.

1942 ондо Гэгээтэйн Хошууны ород-монгол hургуулида ороод 2 класс дүүргээд байхадань 1944 ондо hургуули хаагдажа, Будая 1946 ондо Петропавловка hууринда 8 класс дүүргээ. Анханhаа hүбэлгэн ухаатай, урагшаа hанаатай, хурса байдалhаа тэхэридэггүй тула Будая Донгитович эрдэмтэй мэргэжэлтэн боложо шадаа. Совет засагай, дайнай hүүлээрхи үедэ бүхы зониие эрдэмтэй болгохо гэhэн тоглолто эмхидхэгдэжэ, залуу хүбүүн Будая «красный избач» боложо, Гэгээтэй, Цагаатай, Бага Нарин нютагуудай зондо γзэг бэшэг, тоо бодолго заадаг болоо.

Саашадаа 1954 ондо Ленинэй нэрэмжэтэ колхоз байгуулагдахада Коммунис партиин гэшγγн боложо, Гэгээтэйн сомоной секретаряар, 1957 ондо тγрγγлэгшээр томилогдоо.  1958 онhоо парторг тγрγγлэгшэ хоёр ехэ харюусалгатай ажалтай болоо.

1959 ондо ехэхэн хубилалтанууд болобо: Ленинэй нэрэмжэтэ колхозтой тэрэ γеын Чапаевай, Будённын, Воршиловой нэрэмжэтэ колхозууд нэгэдэжэ, Ленинэй колхоз γргэн дэлисэтэй болоо. Тэрэ колхозой тγрγγшын туруулэгшэ Лысов Валентин Федорович болобо, харин Будая Донгитович ревизионно комиссиин  тγрγγлэгшээр томилогдоо. Энэ хадаа ехэ харюусалгатай  ажал байгаа гэжэ өөрөө Будая Донгитович хөөрэдэг.

1962 ондо Будая Донгитович Улаан-Удын совет партийна сургуули эльгээгдэжэ, 3 жэл сурасанай сγγлээр Зэдын райком КПСС-эй инструктораар,  hγγлдэнь «Коммунизм» колхозой секретаряар ажаллаа.

1967 ондо эрдэмээ дээшэлγγлсэн мэргэжэлтэн тоонто нютаг Гэгээтэйгээ бусажа арбаад гаран жэл соо, колхоздоо зоотехнигээр, отделениин тγрγγлэгшээр амжалтатайгаар ажаллаа.

1976 – 1980 онуудаар Будая Донгитович Гэгээтэйн сомоной тγрγγлэгшэ, 1980-1983 онуудта колхозойнгоо ахамад бухгалтераар, 1983-1985 онуудта hооргоо ревизионно комиссиин тγрγγлэгшэ болоhон байна.

Ажалайнгаа эсэстэ 1986-1991 онуудта колхозойнгоо профкомой тγрγγлэгшээр ажаллаа.

Будая Донгитович алишье ажалда байхадаа ехэ оролодосотой, дээдэ мэргэжэлтэй, зониие ударидаха бэлиг талаантай байhанаа арад зонойнгоо урда гэршэлээ гэжэ тэрэ γедэ колхоздо хамта ажаалаhан ажалай ветеран Буянтуев Дамба Дабажапович хөөрэжэ γгөө. Тэрэ социалис мурысөөнуудые худөө ажахын бухы салбаринуудта унгэргэжэ, эрхим ажалшадыгаа элируулжэ, элдэб янзын шангуудта хуртөөдэг сэн. Тиибэшье, малшадай байрааар концерт, номой сантай ябалсажа, худалдаа наймаанай зγйлөөр хангалсажа, малшадайнгаа ажабайдалые hайжаруулсадаг байгаа. Эгээл совет засагай уедэ Будая Донгитович эдэбхи ехэтэйгээр ажаллаа.

Буянтуева Мария: «Будая Донгитовичтай ямаршье асуудалаар хѳѳрэлдэхэдэ зохид зүбшэл үгэхэ hайн зантай хүн hэн,- гэжэ тэдэ тэмдэглэнэ.

2. Жапов Будая Донгитович  – жэшээтэ аба, шатаршан

Будая Донгитович хани нүхэр Долгор Цыренжаповнатайгаа долоон хуугэдые хул дээрэнь гаргажа, эрдэм ном шудалуулжа, айл бүлэ болгожо табяа. Долгор Цыренжаповна Гэгээтэйнгээ hургуулида ород, буряад хэлэнэй багшаар эрхимээр ажаллажа, «Отличник народного просвещения» нэрэ зэргэтэй болоhон.  Муноо Будая Донгитович  27 аша зээнэрэй, 21 гушанарай γбгоо боложо, ан бун ажаhууна.

Аба хүн алишье талаараа үри хүүгэдтээ жэшээ харуулжа ябаха ёhотой. Нютагтаа мал ажал эрхилдэг Саян Будаяевич хүбүүтэйнь уулзажа хөөрэлдэбэб. «Абамнай номгон даруу зантай, олон үгэгүй, ажалаа ходо хэжэ ябадаг hэн. Колхоздо ажаллажа, сүлѳѳгγй байха. Хэрбээ бидэнэй гэрэй ажал муугаар хээд байгаа болболнай, олон юумэ дуугарангγй ѳѳрѳѳ хэжэ эхилдэг байгаа. Бидэ томо болоходоо тэрэнииень ойлгожо, ажалаа hайнаар хэдэг болоо hэмди. Бултыемнай шатар нааданда hургаа, би шатар наададагби, басагадни мүрысѳѳндэ хабаадажа hуури эзэлдэг, отхон хүбүүмни 4 наhатайшье hаа наадахаар забдана».

1991 ондо Будая Донгитович насанайнгаа амаралтада гаража, хγбγγдээрээ КФХ нээжэ, мγноо γедэ Саян, Баир хγбγγдынь мал ажалаа урматайгаар даажа ябанхай.

Будая Донгитович ехэ бэрхэ шатаршан. «Би бага наhанhаа шатар наадаха дуратай hэмби. «Улаан Намаг» колхоздомнай шатар наадан, барилдаан ехэ дэлгэрэнгы бэлэй. 6-7 наhатайдаа томошуулай шатар наадахые хараад hураа hэмби. Би ехэ hонирхожо, удэрөө дүүрэн наадаха дуратай байдаг hэм. Cулөөтэй сагтаа ходол наадахаш. Cургуулиин болоод, элдэбын мурысөөнуудтэ наадажа, туруушын сууринуудые эзэлдэг сэм. Томо болоод, ажалтай, гэр булэтэй болоод байхадаа энэ наадаяа орхёогуйб. Мунөөшье болотороо наададагби»

Ямаршье ажал хэхэдээ Будая Донгитович урагшаа hанаатай, томоотой, эхилhэнээ дγγргэдэг заншалтай юм. Шатар нааданай наhатай зоной эдэбхитэдэй дунда мэдээжэ болонхой. Нютагайнгаа, аймагайнгаа, Буряад уласы мурысоонуудтэ хабаадажа, олон тоото шагналнуудта хγртэдэг. Муноо тэрэ 91 насанайнгаа дабаандашье ябаашье hаа октябриин 7-до 80 наhанhаа дээшэ ветерануудай дунда 1-дэхи hуури эзэлээ. Иимэ γндэр наhатай болоошье hаа hγбэлгэн ухаагаа алдаагγй, шатар наадаа наадаhааар лэ зандаа ха юм!

Будая Донгитовичтаа γшоо олон жэлнγγдтэ элγγр энхэ, хγл хγнгэн, хγγгэдээ, аша гушанараа баярлуулжа ябахыень хусэнэбди!

Тобшолол

Эртэ урда сагhаа хойшо аба хγн – гэрэй эзэн – гэр бγлынгөө тγшэг тулгуури боложо, γри хγγгэдээ γндылгэжэ, хγл дээрэнь гаргаха ёhотой байгаа. Мγнөө сагай эрилтээр ехэнхидээ эжы аба хоёр адли хубитай болошоо. Тиибэшье, Будая Донгитовичэй дγрөөр харахада энэ айлай табисуур эсэгын бата γгэhөө эхи табяатай. Дγрбэн бэрхэ хγбγγдынь нютагтаа хγндэтэй, нэрэ солотой хγнγγд болонхой, γри хγγгэдээ өөрынгөө ажаябадалай жэшээгээр хγмγγжγγлнэ гэжэ ойлгоноб.

 «Хүн болохо багаһаа, хүлэг болохо унаганһаа» гэһэн буряад арадай оньһон үгэ эдэнэй хуби заяанһаа холодоогүй.

  Гэгээтэй нютагайм  түрүү эсэгэнэрэй нэгэн болохо Жапов Будая Донгитовичай гэр бүлын  табисуур хэзээдэшье жэшээ боложо,  байха гэжэ найданаб. Бидэнэй захада иимэ ажабайдалаа зохёохын жэшээ абахаар хүнүүдэй нютагтамнай байһанда ехэ омогорхоноб. Түрэл һайхан тоонто нютагГэгээтэйнгээ  түүхые аха зонһоо дуулахада, ехэ һонин, зүрхэ сэдьхэл хүдэлгэмэ дулаахан, алдар солонь омогорхомоор, жаргалта ажабайдалынь баясахаар байһаниинь, ёһотой эсэгын  заншал үргэлжэлүүлжэ ябаһан бидэндэ ехэ сэнтэй байна.  

Хэрэглэгдэһэн литература

1.        Цырендоржиева Л.С. «Имя этого человека в истории района», «Джидинка», 5 декабря 2021года

2.        Цырендоржиева Б-Х.Ж. «Хүн болохо багаһаа», Улаан-Үдэ, «Бэлиг», 2000

4.         Балданова Б.Д. «Абын табан эрдэм» , Улаан-Үдэ, «Бэлиг», 2018

3.        Һургуулиин орон шэнжэлэлгын музейн материалнууд

4.        Буянтуев Д.Д. (1942 оной), Буянтуева М.Л. (1941 оной), Санжиева Г-Х.Б. (1940 оной)

5.        Гэгээтэйн  дунда һургуулиин үхибүүд (5-11 ангинууд)