Йоча-влакым калык традициеш воспитатлымаш
статья

ЙОЧА-ВЛАКЫМ КАЛЫК ТРАДИЦИЙ НЕГЫЗЕШ ВОСПИТАТЛЫМАШ

Актаныш районышто ик марий ял гына уло. Татар калык коклаште шочмо йылмым, культурым арален кодаш куштылгак огыл. Кызытсе жапыште  йылмым арален кодымаште да туныктымаште школ пеш кугу рольым модеш. Мари-Суксу ялыштына кыдалаш школ, йоча садна уло. Школ национальныйлан шотлалтеш. Ял школын историйже 1898 ий гыч тӱҥалеш. Тений чылаже 67 тунемше шинчымашым пога, чылажат марий йылмым палат да мутланен моштат. Марий йылмым ялыште школ почылтмо годсек тунемыт. Кугу надырым шочмо йылмым  да литературым туныктымо пашашке Тимкина Бика Мухамадиевна (1938-1970), Мурзина Камал Ишимбаевна (1945-1977), Мосолова Альфера Булатовна (1977-2005) пыштеныт. Шочмо йылмым тунемаш кумылан йоча-влак кызытсе жапыштат шуко улыт. «Татарстан Республикысе йылме-влак нерген» закон лекмеке, республикысе изирак калык-влаклан йылмым аралыме, йылмым тунемме шотышто корно кумданрак почылто. 2000 ий гыч тӱҥалын тунемшына-влак шинчымашыштым республике кӱкшытыштӧ марий йылме да литератур дене олимпиадылаште тергат. 11 ий коклаште 23 призовой верым налме. Регионла кокласе олимпиадылаштат 2004 ий гыч 6 гана участвоватленна,  4 призовой верна уло. Марий йылмым туныкташ да йӧраташ марий йылме, литератур урок, тӱрлӧ мероприятий-влак полшен шогат.

Туныктымо процесс дене пырляк ме йоча-влак ончылно вес задаче-влакымат шындена:

-тукым кылым вияҥдымаш;

-шочмо кундем деке йӧратымаш кумылым вияҥдымаш;

-монден пытарыме марий йӱла  пайрем-влакым пӧртылтымаш, самырык тукымым нунын дене  палдарымаш;

-ялын, школын историйжым шымлымаш;

-марий калыкын модышыжым, мурыжым, куштымашыжым тунеммаш;

-Актаныш кундемысе марий-влакын вургемыштым шымлымаш;

-шочмо кундемысе вер-шӧр лӱм-влак почеш шымлымаш пашам намийымаш.

Икшыве-влакым калык традиций негызеш воспитатлыме пашам урок жапыштат, урок деч варат эртараш лиеш.

Кажне ийын школышто марий йылме да литератур арня эртаралтеш. Почеламутым сылнын каласкалымаш гыч тӱҥалын, литературный композиций, марий пайрем кас гай  мероприятийла эртат. Февраль тылзын 21 числаштыже Шочмо йылме кечым кумдан палемдена.

Урок деч вара йоча-влакым «Ший памаш» марий калык фольклор ансамбль иктыш чумыра (вуйлатышыже Ирина Миникаева). Нылле наре еҥым ушышо ансамбль пытартыш кок ийыште Альметевск, Набережные Челны, Озаҥ олалаште шке мастарлыкшым ончыктен.

Мондалтше марий пайрем-влакым калык коклашке пӧртылтымаш, самырык тукымым палдарымаш - ик тӱҥ задачына.

Тений 1 мартыште Ӱярня пайремым эртарышна. Район гыч телевидений пашаеҥ- влак, газет редакций гыч журналист-влак уна лийыч. Пайремым почашлан ялын кугуеҥже – картлан -  мутым пуыч. Ӱярня пайремын ойыртемже, молан, кунам эртаралтеш – тидын нерген каласкалыме. Марий муро, самырык-влакын тӱшкан куштымышт сценарийышке ямым пуртышт.

Пайрем ӱстелат поян ыле. Пайремыш толшо  кажне еҥ, костенеч дене толын. Ял калык пушланен шинчыше мелна, когыльо, шокшо чай дене сийланен.

Олымым шӱшкын шындыме чучылым имне терыш шынден, курыкышко мунчалташ мийышна. Весела мурым муралтен, изижге-кугужге  курык гыч издер дене мунчалтышт. Пайремын кульминацийже телым ужатымаш – чучылым йӱлатымаш лие.

Тыгай мероприятийлан ямдылалтме годым иктат ӧрдыжеш ок код: туныктышо, тунемше, ача-ава, коча-кова – чыланат участвоватлат. Мыйын шонымаште, тыгай мероприятий-влакым эртарымаш кугу пайдам пуа: йоча чонеш порылык, икте-весым пагалымаш кумыл ылыжеш. А чыла тиде тӱҥалеш ача-авам, шке суртым, шочмо ялым йӧратымаш гыч.

Йоча вес калыкынат йылмыжым, культурыжым палышаш, пагалышаш улеш. Вет кажне калыкын шке койыш-шоктышыжо, пайремже, йӱлаже. Шыже пайремыште кум калыкын национальный кухньыштым ача-ава полшымо дене ямдылыме. Ик ӱстелыште – марий сий: команмелна, туара, лашка. Вес ӱстелыште –  татар калыкын кочкышыжо: палыш, чак-чак, кыстывий. Кумшо ӱстелеш  руш калыкын кухньыжым ямдылыме: каравай, пельмень, тӱрлӧ когыльо. Тунемше-влак тиде поянлыкым ужыт, умылат: чыла Мланде Ава пуэн. Шочмо кундем деке, мланде пашаеҥ деке пагалымаш вияҥеш.

Ожно ял гыч ӧрдыжыш лектын кайыше айдеме калыклан шке мурыжым мурен коден. Меат кушкын толшо тукымым кузе туныктен кодена,  тугай тудо лиеш.