Звездный час «Тыва чогаалчылар болгаш оларнын чогаалдары»
учебно-методический материал (8, 9, 10 класс)

         Тыва Республиканын ооредилге, эртем болгаш аныяктар политиказынын яамызы

             Сылдыстыг шак

 « Тыва чогаалчылар

             болгаш

 оларнын чогаалдары»    

                                                                                         Тыва дыл, чогаал башкызы

                                                                            Ховалыг Э.М тургускан

                                                       Иштии-Хем

                                              « Сылдыстыг шак :

                     «Тыва чогаалчылар болгаш оларнын чогаалдары»

 Сорулгазы:

1. Тыва чогаалчыларнын чогаалдарынга даянып, тыва литературага уругларнын сонуургалын бедидер

2. Уругларнын сос-домаан сайзырадыр

3. Торээн дылынга бижээн чогаалдарны номчуп чоруур болгаш торээн дылынга  ынак болурунга кижизидер

1. Организастыг кезээ:

  - Кежээкинин мендизи-биле, эргим аалчылар база оюннун киржикчилери!

 Тыва чогаалчыларнын чогаалдарынга даянып, тыва литературага уругларнын сонуургалын бедидип, уругларнын сос-домаан сайзырадыры-биле база торээн дылынга бижээн чогаалдарны ургулчу номчуп чоруурун чедип алыры-биле  

« Сылдыстыг шак» деп оюнну эрттирер улус-тыр бис.

Оюнда 8-11 класстар аразында тыва чогаалга сонуургалдыг оореникчилер киржип турары-биле оюнну эгелээр-дир бис.

   Оюн 4 чадалыг, айтырыг бурузун шын тыпкан киржикчи дараазында чадаже кирер эргени чаалап алыр. Айтырыгнын харыызын харыылаарда, каш деп саннын дужунда харыыны шын деп бодаар силер, ол дугаарны кодуруптер силер

1. Бодун болгаш дузалакчызын эн эки таныштырары. ( 8 киржикчи дузалакчылары-биле кады)                                                 

                         1-ги чада: « Кым деп чогаалчы-дыр?»

1. « Делегейнин дириг эртинези» деп аттын эдилекчизи чогаалчы ( М.Кенин- Лопсан)

2. Чогаалдарында бодунун бот-намдарын тоогуп бижээн чогаалчы ( С.Тока )

3. « Уйгу чок Улуг-Хем» деп романнын автору ( К-Э.К.Кудажы)

4. « Хайыраан бот» деп шиини бижээн драматург ( В.Ш.Кок-оол)                                

                       « Чогаалда маадырларнын аттарын тывынар»

1. Танды кежиин ынай-даа болза улеп берип чоруур маадыр.( Домбаш )

2. Адазынын мергежилин дозеп алган маадыр ( алгы эттээр адашкылар, оглунун ады) ( Маскажык )

3. Ажы-толунге кызыгаар чок ынак, быжыг тура-соруктуг, уругларын доруктуруп алыр дээш, бугу-ле дорамчылал-базымчаны шыдажып, бергелерни ажып эртип келир ие. ( Тас-Баштыг)

4.Тываларга хостуг амыдыралды чаалап бээр дээш, араттарны тура халыышкынче баштап алгаш турган маадыр. ( Самбажык )

     1.Тас-Баштыг, 2 Самбажык,                                          1. В.Ш.Коко-оол, 2 К-Э.К.Кудажы

     3 Маскажык, 4 Домбаш                                       3. С.К.Тока, 4 М.Б.Кенин-Лопсан

 1-ги чаданын туннели:

    1-ги чада моон-биле доозулду. Эн-не хой сылдыстыг кижи 2 дугаар шыйыгже чылып алыр. Байырдан чедирип адыштан часкап каалынар.уне берген киржикчилерге белек ( 2 киржикчи уне бээр, 6 киржикчи артып каар)

                                      Хогжумнун чапсар ( Сумбаа Лада шулук)

             2-ги чада:  Ужуктер-биле тыва чогаалчы ады  тургузар.  

        ( бо чылын юбилейи болуп турар)               

                                 Н Ш И Н У А              

                                 Н С Г П Е Н

                                 К О Н Л М                                 

     Киржикчилер-биле оюн. Киржикчилерге шаннал                      

             2-ги чаданын туннели: 3-ку чадаже хой сылдыстыг киржикчи бурунгаар чылып алыр, сылдызы эвээш киржикчиге белек. ( 2 киржикчи уне бээр, 4 киржикчи артып каар)

                                      Хогжумнуг чапсар (  ыры)

            3-ку чада: « Чуу деп чогаалдан узунду-дур?»

                 1. « … Вера маннап келбестээн. Тарбаган тоолун ытпастаан… Бистер чер-бажынывысты каггаш, ээн озан иштинде ан коруп каан кырган Домбаштай ышкаш, тынарывысты соксаткаш, кажааларны ажа халдып чоруптувус ( С.К.Тока « Араттын созу»)

                2. – Дорт чыл ооренгеш дорт чуул эртемниг келген дидир.

                    - Оннап, солагайлап бижиир дидир.

                    - Орустап, тывалап чугаалаар дидир.

                    - Эртенин-не холл, будун сургуулдадып турар дидир.

                    - Чунган санында чыттыг суг-биле чагдынар дидир.

                    - Орус душтуктуг дидир.

                    - Оозу инек эмии тудуп корбээн бараскан дидир

                    - Хулурешпенар. Хуттун оглу-дур.

( К-Э.К.Кудажы « Кызыл-Борттуг»)

               3. Оларны бурунгаар кузелдиг араттар удуртуп турган. Амгы Сут-Хол кожууннун девискээринде Оргу-Шол болгаш Кара-Даг деп черлерге доктаап турумчуп алганнар. Байлар араттарнын ынаар дезип чоруп турарын билип кааш боттарынын улустарын чорудуп, араттарны дедир аалынче ээлдирип чандырарын шенеп эгелээнннер

( В.Ш.Кок-оол « Самбажык»)

                4. Ол чогум иезинин иштинден ыт оглу ышкаш караа мунгаш унуп келбээн. Бир эвес ындыг болза, кемниг тол деп санаар ыйнаан, торуттунерде конгус анаа турган. Дыдыраш баштыг, кырланзымаар думчуктуг, терен кирбиктеринин адаанда шалында чодураа дег, кыланнашкан кара карактарлыг турбажык бе. Авазынын эмиин коруп кааш, каттырымзап, ийи холун сарбаннадыр давыгылаар ышкажыгай. Ындыг чараш карактар канчап дош ышкаш агарып, иенин чурээн шимирт кылыр шоваа оду чиде бергенил?..

                                       ( Ч.Ч.Куулар « Шораан»)

               5. Амыдырал чугле оон туттунуп чоруур деп чувени Суван кымдан артык билир, бай-шинээлиг, мал-маганныг-даа болзунза, чугле эът-биле амыдырап шыдавас сен. Суван ышкаш хой ажы-толдуг, ядыы-ядамык кижилернин корнур чувези чангыс-ла тара. Байларга ходелдеп, алгы-кежин-даа эттеп бээрге, олар хооруп чи дээш, барба тараа уруп бээр эвес, озеп чи дээш, хой тудуп бээр эвес, соп чи дээш, инек айтып бээр эвес. Суван белен эвес анчы-даа болза, тайга-тандыда оре-ширелиг эвес, оон-биле дугурушкан чугаа-соотттуг эвес дээш, орта улуг дыка ынанмас чораан. Ынчангаш ол кара дерин черге топ чорааш, чугле тара тарып, ажы-толун доруктуруп келген.

          ( К-Э.К.Кудажы « Тараа»)

        6.  Айдын чырык ортемчейде                  Оглун, кызын доруктургаш,

             Ат чок чуве кайда барыл?                   Оорганны хондургештин,

             Чус-чус чылдын чудек багын             Даттыг кинчи кедиргенче

             Чуктеп эртип келдин, авай.                 Дадай чокка кыйгырган сен.

        ( С.А.Сарыг-оол « Херээжен »)

        3-ку чаданын туннели: Хой сылдыстыг 2 киржикчи артып каар, сылдызы эвээш киржикчиге белек. ( 2 киржикчи артып каар)

                                              Хогжумнуг чапсар ( Вальс)

1.( С.К.Тока « Араттын созу»), 2 ( Ч.Ч.Куулар « Шораан»),                        5. С.А.Сарыг-оол « Херээжен»

3 ( В.Ш.Кок-оол « Самбажык»), 4 ( К-Э.К.Кудажы « Кызыл-Борттуг»)     6. К-Э.К.Кудажы « Тараа»

                    4-ку чада: Ужуктер-биле состер тургузар

                             Ада-огбелеривис ( чуве ады, А.п)

          Киржикчилер ийелээ олуруп алгаш, тургускан состерин адаар ( дузалакчызы-биле ) . шыдавайн баар таварылгада состун орнунга сылдызын салып болур. Хой сылдыстыг болган кижи тиилээр.

         4-ку чаданын туннели: Хой сылдыстыг 1 киржикчи артып каар, сылдызы эвээш киржикчиге белек.  

 ТУННЕЛИ: Богунгу « Сылдыстыг шагывыс» моон-биле тонуп турар чуве-дир,

торээн дылынар кырынга номнардан эки номчуп турунар, уруглар,  ынчангаш

 « Сылдыстыг шагыңның» келгени-биле чуну чугаалаар сен?

                             Белек бээр. Хогжумнуг чапсар

                                              « Сылдыстыг шак :

                     «Тыва чогаалчылар болгаш оларнын чогаалдары»

 Сорулгазы:

1. Тыва чогаалчыларнын чогаалдарынга даянып, тыва литературага уругларнын сонуургалын бедидер

2. Уругларнын сос-домаан сайзырадыр

3. Торээн дылынга бижээн чогаалдарны номчуп чоруур болгаш торээн дылынга  ынак болурунга кижизидер

1. Организастыг кезээ:

  - Кежээкинин мендизи-биле, эргим аалчылар база оюннун киржикчилери!

 Тыва чогаалчыларнын чогаалдарынга даянып, тыва литературага уругларнын сонуургалын бедидип, уругларнын сос-домаан сайзырадыры-биле база торээн дылынга бижээн чогаалдарны ургулчу номчуп чоруурун чедип алыры-биле  

« Сылдыстыг шак» деп оюнну эрттирер улус-тыр бис.

Оюнда 8-11 класстар аразында тыва чогаалга сонуургалдыг оореникчилер киржип турары-биле оюнну эгелээр-дир бис.

   Оюн 4 чадалыг, айтырыг бурузун шын тыпкан киржикчи дараазында чадаже кирер эргени чаалап алыр. Айтырыгнын харыызын харыылаарда, каш деп саннын дужунда харыыны шын деп бодаар силер, ол дугаарны кодуруптер силер

1. Бодун болгаш дузалакчызын эн эки таныштырары. ( 8 киржикчи дузалакчылары-биле кады)                                                               

                         1-ги чада: « Кым деп чогаалчы-дыр?»

1. « Делегейнин дириг эртинези» деп аттын эдилекчизи чогаалчы ( М.Кенин- Лопсан)

2. Чогаалдарында бодунун бот-намдарын тоогуп бижээн чогаалчы ( С.Тока )

3. « Уйгу чок Улуг-Хем» деп романнын автору ( К-Э.К.Кудажы)

4. « Хайыраан бот» деп шиини бижээн драматург ( В.Ш.Кок-оол)                                

                       « Чогаалда маадырларнын аттарын тывынар»

1. Танды кежиин ынай-даа болза улеп берип чоруур маадыр.( Домбаш )

2. Адазынын мергежилин дозеп алган маадыр ( алгы эттээр адашкылар, оглунун ады) ( Маскажык )

3. Ажы-толунге кызыгаар чок ынак, быжыг тура-соруктуг, уругларын доруктуруп алыр дээш, бугу-ле дорамчылал-базымчаны шыдажып, бергелерни ажып эртип келир ие. ( Тас-Баштыг)

4.Тываларга хостуг амыдыралды чаалап бээр дээш, араттарны тура халыышкынче баштап алгаш турган маадыр. ( Самбажык )

     1.Тас-Баштыг, 2 Самбажык,                                          1. В.Ш.Коко-оол, 2 К-Э.К.Кудажы

     3 Маскажык, 4 Домбаш                                       3. С.К.Тока, 4 М.Б.Кенин-Лопсан

 1-ги чаданын туннели:

    1-ги чада моон-биле доозулду. Эн-не хой сылдыстыг кижи 2 дугаар шыйыгже чылып алыр. Байырдан чедирип адыштан часкап каалынар.уне берген киржикчилерге белек ( 2 киржикчи уне бээр, 6 киржикчи артып каар). Хогжумнун чапсар ( Сумбаа Лада шулук)

               2-ги чада:  Ужуктер-биле тыва чогаалчы ады  тургузар.  

        ( бо чылын юбилейи болуп турар)               

                                 Н Ш И Н У А              

                                       Н С Г П Е Н

                                       К О Н Л М                                 

     Киржикчилер-биле оюн. Киржикчилерге шаннал                      

             2-ги чаданын туннели: 3-ку чадаже хой сылдыстыг киржикчи бурунгаар чылып алыр, сылдызы эвээш киржикчиге белек. ( 2 киржикчи уне бээр, 4 киржикчи артып каар)

                                      Хогжумнуг чапсар ( Кара-оол Анай-Хаак ыры)

            3-ку чада: « Чуу деп чогаалдан узунду-дур?»

                 1. « … Вера маннап келбестээн. Тарбаган тоолун ытпастаан… Бистер чер-бажынывысты каггаш, ээн озан иштинде ан коруп каан кырган Домбаштай ышкаш, тынарывысты соксаткаш, кажааларны ажа халдып чоруптувус ( С.К.Тока « Араттын созу»)            

                2. – Дорт чыл ооренгеш дорт чуул эртемниг келген дидир.

                    - Оннап, солагайлап бижиир дидир.

                    - Орустап, тывалап чугаалаар дидир.

                    - Эртенин-не холл, будун сургуулдадып турар дидир.

                    - Чунган санында чыттыг суг-биле чагдынар дидир.

                    - Орус душтуктуг дидир.

                    - Оозу инек эмии тудуп корбээн бараскан дидир

                    - Хулурешпенар. Хуттун оглу-дур.

( К-Э.К.Кудажы « Кызыл-Борттуг»)

               3. Оларны бурунгаар кузелдиг араттар удуртуп турган. Амгы Сут-Хол кожууннун девискээринде Оргу-Шол болгаш Кара-Даг деп черлерге доктаап турумчуп алганнар. Байлар араттарнын ынаар дезип чоруп турарын билип кааш боттарынын улустарын чорудуп, араттарны дедир аалынче ээлдирип чандырарын шенеп эгелээнннер

( В.Ш.Кок-оол « Самбажык»)

                4. Ол чогум иезинин иштинден ыт оглу ышкаш караа мунгаш унуп келбээн. Бир эвес ындыг болза, кемниг тол деп санаар ыйнаан, торуттунерде конгус анаа турган. Дыдыраш баштыг, кырланзымаар думчуктуг, терен кирбиктеринин адаанда шалында чодураа дег, кыланнашкан кара карактарлыг турбажык бе. Авазынын эмиин коруп кааш, каттырымзап, ийи холун сарбаннадыр давыгылаар ышкажыгай. Ындыг чараш карактар канчап дош ышкаш агарып, иенин чурээн шимирт кылыр шоваа оду чиде бергенил?..

                                       ( Ч.Ч.Куулар « Шораан»)

               5. Амыдырал чугле оон туттунуп чоруур деп чувени Суван кымдан артык билир, бай-шинээлиг, мал-маганныг-даа болзунза, чугле эът-биле амыдырап шыдавас сен. Суван ышкаш хой ажы-толдуг, ядыы-ядамык кижилернин корнур чувези чангыс-ла тара. Байларга ходелдеп, алгы-кежин-даа эттеп бээрге, олар хооруп чи дээш, барба тараа уруп бээр эвес, озеп чи дээш, хой тудуп бээр эвес, соп чи дээш, инек айтып бээр эвес. Суван белен эвес анчы-даа болза, тайга-тандыда оре-ширелиг эвес, оон-биле дугурушкан чугаа-соотттуг эвес дээш, орта улуг дыка ынанмас чораан. Ынчангаш ол кара дерин черге топ чорааш, чугле тара тарып, ажы-толун доруктуруп келген.

          ( К-Э.К.Кудажы « Тараа»)

        6.  Айдын чырык ортемчейде                  Оглун, кызын доруктургаш,

             Ат чок чуве кайда барыл?                   Оорганны хондургештин,

             Чус-чус чылдын чудек багын             Даттыг кинчи кедиргенче

             Чуктеп эртип келдин, авай.                 Дадай чокка кыйгырган сен.

        ( С.А.Сарыг-оол « Херээжен »)

        3-ку чаданын туннели: Хой сылдыстыг 2 киржикчи артып каар, сылдызы эвээш киржикчиге белек. ( 2 киржикчи артып каар)

                                              Хогжумнуг чапсар ( Вальс)

1.( С.К.Тока « Араттын созу»), 2 ( Ч.Ч.Куулар « Шораан»),                        

3 ( В.Ш.Кок-оол « Самбажык»), 4 ( К-Э.К.Кудажы « Кызыл-Борттуг»)

5. С.А.Сарыг-оол « Херээжен», 6. К-Э.К.Кудажы « Тараа»

                    4-ку чада: Ужуктер-биле состер тургузар

                             Ада-огбелеривис ( чуве ады, А.п)

          Киржикчилер ийелээ олуруп алгаш, тургускан состерин адаар ( дузалакчызы-биле ) . шыдавайн баар таварылгада состун орнунга сылдызын салып болур. Хой сылдыстыг болган кижи тиилээр.

         4-ку чаданын туннели: Хой сылдыстыг 1 киржикчи артып каар, сылдызы эвээш киржикчиге белек.  

 ТУННЕЛИ: Богунгу « Сылдыстыг шагывыс» моон-биле тонуп турар чуве-дир,

торээн дылынар кырынга номнардан эки номчуп турунар, уруглар,  ынчангаш

 « Сылдыстыг шагыңның» келгени-биле чуну чугаалаар сен?

                             Белек бээр. Хогжумнуг чапсар

                          « Кым деп чогаалчы-дыр?»        

                                    1. В.Ш.Кок-оол,

                                    2. К-Э.К.Кудажы

                                    3. С.К.Тока

                                    4. М.Б.Кенин-Лопсан

      « Чогаалда маадырларнын аттарын тывынар»

                                                          1.Тас-Баштыг

                                                           2. Самбажык        

                                                           3. Маскажык

                                                           4. Домбаштай                                        

            Ужуктер-биле тыва чогаалчы ады  тургузар.  

               ( бо чылын юбилейи болуп турар)

                                Н Ш И Н У А              

                                 Н С Г П Е Н

                                 К О Н Л М

           « Чуу деп чогаалдан узунду-дур?»

                        1.( С.К.Тока « Араттын созу»)

                   2. ( Ч.Ч.Куулар « Шораан»),                    

                   3. ( В.Ш.Кок-оол « Самбажык»)

                   4. ( К-Э.К.Кудажы « Кызыл-Борттуг»)  

                   5. С.А.Сарыг-оол « Херээжен»

                   6. К-Э.К.Кудажы « Тараа»

                    Ада-огбелеривис ( чуве ады, А.п)

  Уругларга хайгааралдын чугулазы.

Уругларнын эки оорениринге ада-иелер база башкылар силер бугу-ле таарымчалыг байдалдарны тургузар ужурлуг силер. Ада- ие-биле харылзааны  быжыг тудуп тура, хун чурумун кууседиринче сагышты салыры чугула деп бодаар мен. Башкылар ажы- толду ада-иези-биле кады бир демниг оларнын ооредилгзи болгаш чуруму дээш сагыш салыр чуве болза, класска багай ооредилгелиг азы кандыг-бир чурум урээр оореникчи кайыын турар  Шак

ындыглар турза-даа, кончуг эвээш санныг болур боор.

      Ада-иелернин кичээнгейден ундуруп турар кол четпези—уругларын хайгаарал чока арттырып турары. Чок болза уругларнын кичээлге белеткелин барык-ла хайгааравас болгулаары. Кичээл кылдырарын доктаамал хынаар, ону чогуур уезинде кылдырарын чанчыктырып алыр болза эки..Эге класстардан эгелеп ынчаар чанчыктырып каар болза эки деп бодаар мен.Ада-иези чай чок апарган таварылгада, устуку класстарда угбалары, акылары хынап, хайгаарап болгай-ла.А устуку классчылар боттары онаалгазынын кылган, кылбаанын ада-ие база хайгаараар ужурлуг. Кандыг-даа хайгаарал чок, анаа-ла салыпкаш олурарывыска, уругларнын корум-чуруму-даа аскай бээр, ооредилгези-даа кошкай бээр апаар.

        Бажынга онаалга кылырынга оореникчиге чеже ша херегин школанын уставында айтып каан боор деп бодап турар мен.

  1-ги классчы—1 шак.

  2 кл—1.5 ш

  3-4 кл—2 шак.

  5-6 кл—2, 5.

  7 кл—3 ш

  8-11 классчыларга—4-5 шак негеттинер ужурлуг.

Онаалгага кайы хире уе- шакты чарыгдаары оореникчинин бодунун белеткениринден база хамааржыр болбайн канчаар. Ынчалза-даа оода ам чаа устунде айыттынган уе-биле  онаалганы кууседип турарын чедип алырын кызыдар болзувусса эки боор. Оон ангыда уругларны немелде литератураны база номчуур кылдыр чанчыктырып алыры база чугула, чуге дизе чугле школа программазы-биле кызыгаарлаттынмас болур болза эки-ле.

  Башкылар ада-ие-биле быжыг харылзаалыг болуру чугула.Оореникчизи бажынынга канчаар кичээлдеп турарын ада-ие-биле чугаалажыры чугула.

  Ортумак класстарга оореникчилерни специалистернин шинчилеп коргени-биле алырга, янзы-буру чылдагааннар-биле ооредилгези суларай бергилээри эскертинген.Ынчангаш бо класстарда башкылап турар башкылар контрольду эдээн куштелдирери чугула.Оореникчи кайы-бир эртемге багай демдек ап эгелээр болза, ону хайгаарап, чылдагаанын тып, дуза чедирери чугула. Эки ооренири, корум-чурумнуг болуру дээрге-ле оореникчи кижинин Хундулуг хулээлгези деп чувени угаадыр ужурлуг.Черле ооредилгезин кичээнгейге албас, кыспас болза, ону ада-ие-биле кады эскерип , нити деннелче кодурерин дузалаар апаар.Ада-ие-биле ужуражырда ада-ие хуралы манап олурган херек чок.анаа чеде бергеш, арга-суме ап. Оон соонда бир дем-биле ходелири чугула болбайн аан.

  Амгы уенин кижизидилге айтырыгларынга башкы кижинин ролю дыка улуг. Башкыларнын идепкейлиг киржилгези чокка бугу-ле ооредилге-даа , кижизидилге-даа айтырыгларын чедиишкинниг шиитпирлээри болдунмас.

  Школа, ада-ие, оореникчи деп шак бо 3 харылзаа чок школаларда байдал чер албас болуру билдингир. Бир дем-биле ажылдап, айтырыгларны денге шиитпирлеп турар болза байдал черле экижий бээр « Бодуну бодун бил» деп    чуул-биле ажылдаарга черле таарышпас.Школага корум-чурум кошкап, байдал Берге апаар чылдагааны—чамдык ооренир хону чок, аажы-чаны багай азы назы-хары улгады берген оореникчилернин салдары база бар болуп турары чажыт эвес.

  Башкыларнын болгаш ада-иенин боттарынын улегер-чижээнер ёзулуг корунчук ол. Ог-буледе байдал баксыраан таварылгада, уруглар ооренир хонну чок апарып болур, ындыг  таварылгаларда бир дугаарында башкы кижиден улуг кичээнгей база негетине бээр.Амыдыралга чуу-даа турар, ону ооренип коор апаар. Школанын соцпед башкылары, тус-тус класс башкылары ындыг ог-булелерге кичээнгейлиг болуп, доктаамал дуза чедирерин бодаза эки.

 Уруглар кижизидилгезинге башкыларнын болгаш ада-иенин улегери кончуг улуг деп база катап чугаалавас арга чок. Ажыл-ишке кежээ, ооредилгеге кызымак, бергелерге торулбас, кижизиг мозу-шынарлыг, культурлуг, кижи деп адынга толептиг оореникчилерлиг болурунарны шуптунарга кузээр кижи- дир мен. Ынчангаш моон-биле доостум.