Шагааны уткуур езу-чуруму
статья на тему

Шагааны уткуур езу-чуруму

Шагаа – тываларнын эрги чылды аъткарып удээри болгаш унуп келген чаа чылды база часты уткуурунун байырлалы.

Шагаа дээрге «Шагнын чаазы» - Чаа чылдын эгези азы «шаг» (уе) болгаш «аа» (аа сут) деп ийи состен тургустунган ундезин тыва сос.

Шагаа ыдыктыг байырлал болганда тускай езу-чурумнуг болур.

1. Будуу айы. Будуу айы дээрге эрги чылдын эн соолгу айы, ол дээрге Шагаага белеткенир ужен хонуктун чымыштыг уези болур. Будуу айнын кол утказы – белеткел болгаш кижинин даштыкы база иштики арыглааныышкыны болур.  Даштыкы арыглааныышкынга  чыл дургузунда чыглып келген бок-сакты арыглаар ажылдар хамааржыр. Будуу айында кижилер аал-оранын арыглап, харга кактаныр. Бажын иштинде элей берген эт-септи септеп, бузулган чуулдерни ундурер, чыл дургузунда чыглып келген хир-чамны арыглаар.  Даштыкы арыглаашкынны ай календарынын 29-тун мурнунга чедир чорудар болза эки. Чуге дизе эрги чылдын соолгу хунунде (будуу хунде) хирлиг ажыл кылбас.  Чугле даштыкы чуулдерни арыглаар эвес, кижи бодунун сагыш-сеткилин, узел-бодалдарын арыглаары база чугула. Будуу айында кылган эки болгаш бак чуулдер мун катап  ковудеп, дедир эглип келир деп огбелеривистин угаадыы бар.  
2. Шагаанын чемин белеткээри. Чаа чылдын чемин чооглаарда ак чемни, хайындырган хой эъдин, чинге тарааны, соктаан далганны, боова-боорзакты кылыр. Шагаанын чемин бистин огбелеривис  кузун мал-маган семис турда соккаш, шыгжап белеткеп  алыр турган. Ак чемге суттен унген чемнер хамааржыр: сут, саржаг, ореме, суттуг шай, быштак, курут, ааржы, ээжегей, чокпек. Ак чемни Шагаа дужер бетинде чук ундуреринге хереглээр, санга салыр, оран-делегей болгаш чер-чурт ээлерин чемгереринге ажыглаар. Шагаада аъш-чем  элбек болуру чугула.