Класс шагы "Таапкының хоразы"
методическая разработка на тему

Класс шагы «Таапкынын хоразы».

Сорулгазы: 

а) Таакпынын организмге кайы-хире хоралыын өөреникчилерге билиндирери.

б)        Кадыкшылын боду камнап, харыысалгалыг болур чорукка кижизидери.

в)        Таакпының хоразының дугайында билиглерин алгыдары.

Дерилгези: таакпының хоразының дугайында чуруктар, плакаттар, видеофильм.

Чорудуу:

1. Организастыг кезээ:

-Богун бис таакпынын хоразынын дугайында чугаалажыр бис.

 -Силернин ог-буленерде таакпылап турар улус бар бе? (Уруглар харыылаар).

-Таакпы дугайында чуну билир силер?

2. Дыннадыг.

Таапткының төөгузүнден.

         Таакпы америкадан    1492чылда Х. Колумб (далай эжиндирикчизи)  Сан-Сальвадорну ажыткан болгаш бир-ле дугаар тус чер чурттакчыларындан белек кылдыр таакпы алган азы хунге кургаткащ, ораап каан бурулерни ( азы «петуш» унуштун бурулери). Ол-ла чоруп чорааш Кубага чеде бээрге «сигаро»-биле хундулээн, олар ону 3-4 тырткаш думчуктарындан ыш ундурер болганнар.  

              1493-1496 чылдарда ийи дугаар походтун соонда Колумб Испанияга ол унуштун урезиннерин эккелген. Оон-на ол унуш тарап нептерээн. Оон ындыг дурген нептерзээни кайгамчыктыг , чуге дизе таакпы тускай куштуг болуп турар. 18 вектин 30 чылдарында эртемден К. Линней  болгаш дириг амыттаннар –биле ажылдар кылып тургаш таакпыга « никотин» деп атты тывыскан.

            Никотин деп атты Жан Никога тураскаадып адаан, чуге дизе Ж.Нико бир дугаар Европага бо үнүшту остуруп эгелээн.

             16 вектин тончузунде таакпылаар чорук Испанияга, Португалияга, Францияга, Англияга, Голландияга нептерээн.

Таакпы ындыг белен нептерей бербээн болуп турар. Чижелээрге: Россияга Михаил Федерович хаанап турар уезинде таакпылаан кижини 60 каттап буттарынче ыяш палка-биле хап, соп тогбас болза думчуун болгаш кулаан одура кезип турган.

            Ынчалза-даа таакпы тиилекчи болуп арткан. Чуге? Чуге дизе ону эң-не нептередип турган кижилер плантаторлар, садыгжылар.

            Таакпынын хоразын 19 векке чедир өөренип корбээн болуп турар.

Россияга таакпыны садарын 1697 чылда хаан  Петр I чопшээрээн болгаш кайыын-даа эккеп садыглаарын чопщээрээн.

Ураглар таакпылап турган кижилер чанынга турган силер бе?. Кандыг болур ийик?

2). Плакат: «Таакпы кадыкшылга хоралыг».

- Уруглар, хып чыдар таакпыда дыка хой хоралыг, айыылдыг чуулдер бар. Таакпы ыжын киир тынарга кайнаар кире бээрил?

- Окпезинге.

- Шак ындыг ыш кижиге херек бе?

- Чок, кижинин окпезин уреп турар.

- Арыг агаар киреринге шаптыктап турар.(Чурук коргузер. Кадык кижинин, таакпылаар кижинин)

Окпе- чурек чуруктары.

- Таакпылаар кижинин окпези кандыг болур- дур?

- Олар биче апарган база кара өңнуг.

- Чуректин ажылдаарынга кандыг салдар чедирип турар деп бодаар силер?

- Ыш чуреке хора чедирип турар. Чуректиң ажылдаарынга, хан эргилдезинге багай. Чурек бичиилеп чыырлып эгелээр. ( Кижиниң чурээ бодунуң адыжы хире.) Чурек чооорту аарып эгелээр (көргузер).

- Чурек биле чуу болган- дыр?

- Даштыкы хевири болгаш хемчээли өскерли берген.

- Кижиниң даштыкы хевиринге кандыг болур деп бодаар силер?

( бодалынар чугааланар)

- Арган- дорган (соок костур), арнынын кежи чараш эвес болур, бажынын дугу дужуучел болур.

- Кежи чуга, кургаг, сарымзык, аарыгсыг болур.

- Бажынын дугу сыйлыычал, дужуучел.

- Карактары кандыг болурул?

- Карактарының адаанга кара круг тыпты бээр, кыза берген болур.

- Диштери канчап баарыл?

- Диштери саргарып, урелип эгелээр, аксындан кезээде багай чыт кээп турар болур, жвачка, диш чуур паста безин дузалавас.

- Хевиниң чыды кандыг болур ийик?

- Таакпызыг, ажыгсыг чыттыг болур.

- Кижини таакпы канчап каар- дыр?

- Кижини хоралаар, аарыгсыг болдурар.

Т-Олшынап- ла ындыг: кижинин организми таакпыга дургенчан чыгар, ол-ла чайгаар негеттинип келир. Таакпылавайн баргаш шыдавайн баар, бир- ле чуве четпес- даа ышкаш болур. Ол дээрге аарыг- дыр.

- Уруглар, силернин аранарда таакпылап турган кижи- биле чангыс орээлге турган кижи бар- бе? Силерге кандыг болганын чугаалап корунерем.(2-3 ур. дыннаар)

- Чуге силерге багай болганыл?

- Таакпы ыжы орээлди дола бээр, ону ында турар улус шупту тынар.

- Канчап баар- дыр силер? ( чодуре бээр…)

Т:Таакпы ыжы чугле таакпылап турар кижиге эвес, а чанында турар кижилерге безин хоралыг. Таакпылап турган кижини долгандыр турган улусту (чанында) …..  деп адаар. Боттары таакпылавайн- даа турар болза, домей- ле киир тынып алгаш, кадыкшылынга хора чедирип ап турар. Боду таапкылавас ынчалза-даа чанында улузу таапкылаар улустуң назыны ортумаак 4 хире хар кызырлып турар.

Не курить! Таакпылавас!

- Хааглыг черлерге, хой чон чыглыр (клубка, садыгга). Ындыг демдекти азып каан болур.

- Чуу дээн- дир? (таакпылавас)

- Мындыг демдек корген кижи бар- бе? Каяа кордунер?

- Адаанда чуу деп каан- быр? ( не курить! Таакпылап болбас!)

- Чамдык хой чон чыглыр черлерге, тускай таакпылаар черлерни ангылап каан болур. Ол дээрге таакпылавас кижилерни болза, таакпы ыжындан камгалап турары ол-дур. 2015 чылдың февраль 23-те күшче кирген №15 дугаар Россияның федералдыг хоойлузу ону болза хоруп турар.

- Мындыг демдек корген силер бе?

- Силер ындыг демдек коруп каар болзунарза, канчаар ужурлуг силер?

- Таакпы ыжын тынмазы-биле кыдыын че чоруптар.(турупалыр)

- Номчуптунар: « Здесь курят- отойди в сторону».

- Кымнын бажынында ада- иези, акы- угбазы таакпылаарыл?

- Кайда таакпылап турарыл? Силер ол уеде каяа турар силер?

Т: Бажыынарга ада- иенерге таакпынын ыжынын хоразын таакпылавас кижилерге чугаалап бээр силер. Таакпылап турар улус- биле чангыс орээлге турбанар.Ада- иенерге хой улус аразынга бажынга таакпылавас кылдыр чанчытырып коор силер.

Оюн “Чок деп харрыы-ла”. Өөреникчилерни 2 бөлүкке чаргаш оюну ойнаар. Бирги болүк таапкыны тыртаал деп кыйгырыг биле ийиги бөлүкче мячикте октаар. Ийиги бөлүк аңаа төлептиг харыыны бээр “Чок” деп.

IV.Туннели:

- Таакпы ыжынын дугайында чуну билип алдынар?

- Кижи бурузунге хоралыг деп?

- Шенеп таакпылап болур бе?( чок)

- Чанынарда Кижи таакпылай бээр болза канчаар силер? ( кыдыынчетурупалыр)

V. Бажынга: Ада- иенер биле картай таакпынын хоразынын дугайында плакат ( чурук) эки боданып тургаш чуруп эккээр.