Тыва чоннуң чаңчылдары, эскериглери.
занимательные факты (5, 6, 7, 8, 9, 10, 11 класс) на тему

Тема: Тыва чоннуң чаңчылдары, эскериглери.

Айтырыг № 1.

        а) Тыва чылдарны чурум аайы-биле адап көүңерем.

        б) Чылда кирип турар ол дириг амытаннарның кажы Тывада барыл база кажы Тывада чогул, адап көрүңерем.

Харыызы:

а) Күске, инек, пар, кодан, улу, чылан, аът, хой, сарбашкын, дагаа, ыт, хаван.

б) Тывада 9-зу бар: күске, инек, кодан, чылан, аът, хой, дагаа, ыт, хаван. 3-жү чок: пар, улу, сарбашкын.

Айтырыг № 2.

        Тываларның 9 эртинезин адап көрүңерем.

Харыызы: алдын, мөңгүн, шуру, чинчи, оюу деп көк-ногаан даш, каң, чес, көк даш, туң.

Айтырыг № 3.

         Тываларның 9 сыртыын адап көрүңерем.

Харыызы: уруг сыртыы, чөөк сыртык, орун сыртыы, алгы сыртык, идик сыртык, чең сыртык, эзер сыртык, өжүн сыртык, даш сыртык.

Айтырыг № 4.

        Тываларның 9 таңдызын адап көрүңерем.

Харыызы: Хаан-Тайга ( Тере-Хөлдүң Кунгуртуг суурнуң чиге бурунгаар талазында турар, бедии

2616 м.), Соңгу Таңды ( ол дээрге, Соңгу Саяннар ол бооп турар), Мөңгүн-Тайга, Бай-Тайга, Кызыл-Тайга ( Сүт-Хөлде турар), Буура-Тайга, Таңды-Уула, Өдүген-Тайга, Ондум-Тайга.

Айтырыг № 5.

        Тыва кижи сүттүг шайны канчаар сунарыл? Тайылбырлап чугаалааш, практика кырынга көргүзер.

Харыызы: аякка кудар (стаканга кутпас), ийи холдап сунар ( оң холу-биле аякты тудуп алыр, солагай холун оң холунуң адаанда билээнден тудуп алгаш сунар, салаазын аякче киир тутпас)

Айтырыг № 6.

        Тываларның тос аржаанының дугайында чугаалап көрүңерем.

Харыызы: Тос аржаанны кылырда херек 9 чүүлдер: артыш, шаанак, агы, каңгы, шиви бүрүзү, чойган бүрүзү, кодан-хаак, сүт, суг. Тос аржаанны чылдың дөрт эргилдезиниң башкы айларының бир чаазында албан чажар турган, оон ыңай амыдыралдың бир онза хүнүнде база шагаа хүнүн уткуп чажар. Ыяш хууңга куткаш, тос-карак-биле өгнүң кыс ээзи даңгаар эртен одунче чажар, дашкаар үнгеш тос таңдызынче, тос дээрже, тос чүкче чалбарып чажар. Ховар таварылгаларда эр кижи чажар (чаа тиккен өгнүң от ээзинче кырган-ачазы чажар).

Айтырыг № 7.

        Ойтулааш деп чүл? Кажан, кайы үеде болурул, кандыг назынныг, кандыг улус киржирил? Каяа болурул?

Харыызы: Ойтулааш - төөгүнүң болгаш назын халыынының ойну. Орта 13-тен 24 харлыг бот улус киржир. Частың башкы айдан күстүң адак айга чедир болгулаар, орай кежээден даң хаяазы чырыгыже чедир болур. Аъттыг кижилер караңгыда чорупку дег алаактар, арыглар, шаттар, ховуларга болгулаар

Айтырыг № 8.

        Чазын тарбаган ижээнинден үнүп келгеш, хенертен база катап ижээнинче дедир киргеш, аксын дуй тептер болза, чүү болурул?  

Харыызы: Ол чазын чылыг дек келбес, соок хат үргүлчүлээш туруп бээр.

Айтырыг № 9.

        Үш харлаан уруг чажын канчаар хылбыктаарыл? Тайылбырлаар.

Харыызы: Хачыны актап алыр ( тудазынга ак кадак азы пөс баглап алыр), оон хачы бизин арыдыр артыжаар, эң улуг назылыг даайы кыргып эгелээр, уругнуң бажын чассыдыр суйбааш, хүн аайы-биле үш катап долгандыргаш, оң талазындан бир шымчым дүктү алгаш, кезип алгаш авазынга тутсуп бээргеш, йөрээлин чугаалаар, белээн бээр.