Буряад республикын һуралсалай болон эрдэм ухаанай министерствэ

Буряад хэлэнэй багшанарай эблэл

«Уран үгындээжэ» гэhэн hуралсалай методическа заршамуудай республиканска мүрысөөн

Элидхэл

«Буряад хэлэ γзэлгэдэ нютаг хэлэнэй нγлɵɵ»

Самбилова Августина Геннадьевна

 «Хурамхаанай хоёрдохи дунда һургуули»

гэhэн hуралсалай муниципальна эмхиин

буряад хэлэнэй багша

Хурамхаан, 2015

Росси  гүрэнэй олон национальна оршон байдалда үндэһэтэнэй хэлэнүүд хүгжэжэл, бэе бэе баяжуулжал байһан зандаа. Бидэ буряад хэлэмэдэгшэд (түрэл буряад хэлэтэйшүүл) түрэл хэлэеэ үшөө гүнзэгыгөөр, үргэнөөр шудалжа, зүбойлгожо, хэрэглэжэ, һайн сахижа, ерээдүй үеын зондо хэлэнэйнгээ баялигые хүргэхэ уялгатайбди.

Арадуудай ажабайдалда, соел, гэгээрэлэй хүгжэлтэд этүрэл хэлэнэй бэелүүлхэ үүргэнь, удха шанарынь бүри ехэ боложо байна. Энэ үеын буряад хэлэн хадаа буряад зоной үндэhэн (национальна) хэлэниинь гээшэ. Мүнөө сагай литературна буряад хэлэмнай үндэһэн хори хэлэнһээ холо болоо гэжэ һанагдана. Уран зохёолшоднай зохеолнууд соогоо өөрынгөө эхэ хэлэеэ хэрэглэнэ. Тиимэһээ литературна хэлэмнай бүхы буряад диалектнүүдые суглуулһан эрдэниин сан болоно гээшэ. Үндэһэн буряад хэлэмнай угаа баян, саашадаашье бадаран хүгжэхэ болоно. Ондо ондоо нютаг нугын буряадууд олонхи ушарта өөһэд дундаа нютагнютагайнгаа хэлээрхөөрэлдэдэг юм.

Олонондооүндэһэяһатанайбэебэетэеэхарилсажабайдагхамтынхэлэнбологшоородхэлэмэдэхэһээгадна, мүнөөһэдынгөөтүрэлүндэһэнхэлые – литературнахэлые, мүннютагхэлэнүүдээ тон һайнаармэдэдэгболохо, бүриүргэнөөрхэрэглэхэ, уламхүгжөөхэеһотойбди. Манайреспубликынэрхэбайдалданютагхэлэнүүдые, нютагхэлэнэйүгынбаялигыемэдэхэ, үзэхэгээшэаргагүйехэшухалаудхашанартайюм. Мүн ном бэшэгэйхэлэмнайхэрэгтэйүгэнүүдыенютагхэлэнүүдһээабажа, баяжанхүгжэдэгюм. Буряадһургуулинуудталитературнахэлэзаахада, уранзохеолүзэхэдэнютагхэлэнүүдэйүгынбаялигыемэдэхэгээшэехэхэрэгтэй. Тэрэшэлэнбуряадхэлэнэйнгээтүүхые, арадзонойнгооугүндэhыеhайсамэдэхэг.м. зорилгоорнютагхэлэүзэхэябадал тон шухалаюм. Мүнбэебэеэбүриhайнааройлгодогболохынтуланютагнютагтахэлсэдэгүгэнүүдыеhайсамэдэхэёhотой.

Буряаддиалектнүүдэйхоорондооилгаатайхубинь бага, харинадлизүйлнүүдыньехэолонюм.Лексикынталаарабабал, ондоондоонютагуудтахэрэглэдэдэгүгэнүүдыньехэнхиньадлишуубайнагэжэажаhуудалдахабаададагүгэнүүдтэйтекстнүүдыешэнжэлхэдээлирнэ.Нютагхэлэнүүдбуряадхэлэнэй ба арадайтүүхэшэнжэлэлгэдэүндэһэ, һуури, литературнахэлэнэйбаялигболоногэжэмэдээжэ. Нютагхэлэнүүдэйшэнжэлгэмүнөөүедэилангаяаһургуулида тон хэрэгтэй. Юундэбгэхэдэ, бидэгансаородүхибүүдтэбуряадхэлэзаанабэшэбди, харинбуряадхэлэтэйшьеһурагшадүзэнэ. Тэдэгэртээ, һургуулиһаагадуурөөрынгөөнютагхэлэндээрээхэлэнэ. Литературнахэлэнхуулиинёһоорбаталагдажагуримшуулагдаһан, тусгаардүримтэй, нормотой ха юм. Харин нютагхэлэнүүдтэиигэжэхуулиин ёһоор баталагдаһан дүүримүүдбайдаггүй, тиимэһээаман ба бэшэмэлхэлэндээтэдэнэралдуунуудыеолооргаргадаг. Жэшээнь:фонетическэаргаар – үдэрээр (лит. хэл. үдэрөөр), хуншуун (лит. хэл. хоншуун), суурхай (лит. хэл. соорхой), од'огон (лит. хэл. удаган),  йорон (лит. хэл. жаран ), нохошо (лит. хэл. нохойнуудые), набшуун (лит. хэл. набшаһан), загуун (лит. хэл. загаһан), ошаан (лит. хэл. ошооһэн). Морфологическааргаар -   эгэшэйн, ахайн (лит. хэл. эгэшын, ахын ),гэраан (лит. хэл. гэрһээ), ноход, гахад (лит. хэл. нохойнууд, гахайнууд), ошоотьхиим (лит. хэл. ошоо ха юм ), бодогоор (лит. хэл. бидэхоер). Лексическэаргаар – хүүр (лит. хэл. үгэ), малгаадэр (лит. хэл. үглөөдэр), ообордохо (лит. хэл. шэдэхэ), ин'гэ (лит. хэл. эрье), саб'йа (лит. хэл. сабхи), зантуу (лит. хэл. һуулга)   г.м. Аман хэлэлгэдэнютагүгэнүүдээхэрэглэхэдэбараг, харинбэшэмэлхэлэлгэдэграмматическадүримтааранагүй, юуншьеһаалитературнанормоёобарихаболонобди. Тиимэушарһаабагшанарһурагшадаалитературнахэлэнэйнормодоһургахадаатэдэнэйнгээнютагхэлэнүүдыехараадааабажа, тусхайметодическааргануудыехэрэглэхэболонобшуу. Хэшээлнүүдтээехэхэнсловарнаажалябуулагдадаг. Буряадхэлэнэйһайндэртэ, Сагаалганайхэмжээябуулгануудтаүхибүүдээнютагхэлэндээрээхөөрэлдэхэдэньдэмжэнэбди.

Һүүлэйхэдэнжэлэйтуршаданютагаймнайдасанайшэрээтэ лама Олег Намжиловайударилгадоробуряадхэлэнэйбагшанартайхамтабаргажаннютагхэлэеэхүгжөөхэгэһэнгоритойхонажалябуулагдана. Аймагайбагшанарайтуһаламжаар «Бархан уулынсэсэгүүд» гэһэн 800 үгэтэй толи хэблэгдэнхэй. Хамба лама Дамба Аюшеевэнэтолиео 3 мянгаүгэтэйболгоодхэблэгтыгэжэдурадхаа. Энэномоохэшээлдээхэрэглэжэажалладагбди. «Соодойламыннамтар» гэһэн ном Олег Намжиловородоорбэшээд, тэрэнииень С.Д. Раднаевабаргажанаанютагхэлэндээрэоршуулһан. Соодойламындурасхаалдазорюулһан уран гоеоруншалгынмүрысөөнаймагсоомнайүнгэргэгдэнхэй. Харин Ивалгындасандаүнгэргэгдэдэгбүгэдэбуряадай «Эхэхэлэн – манайбаялиг» гэһэнбуряадхэлэнэймүрысөөндэһургуулиимнайшабинархабаададаг.

Эдэмүрысөөнүүдтэүхибүүдбаргажаннютагхэлэндээрээхөөрэлдэдэг. Юундэбгэхэдэ, мүрысөөнэй гол эрилтэнютагхэлэндээрээхэлэлгэболоно.

Нютагбүхэнөөрынгөө диалект дээрэһургахадабуруубэшэгэжэһананаб. Эхэхэлэеэмэдэхэдээбуряадхэлэеэхүнмартахагүй. Тиимэhэээнэхэлэеэ тон һайнаармэдэдэгболохо, бүриүргэнөөрхэрэглэхэ, уламхүгжөөхэзорилгоурдамнайтабигдана. Ондоондооаймагнютагуудайбуряадуудөөhэдөөhэдынгөөдиалектээрхөөрэлдэхэдөө, бэебэеэяhалаойлголсодогюм.

Алишьенютагхэлэнүүднайадлиhайхандаа!

Хэрэглэгдэһэн литература:

Н. Г. Замбулаева  «Нютагхэлэнэйбайдалдалитературнабуряадхэлэндэһургалгынметодико» учебно – методическое пособие Улан – Удэ Издательство БГУ, 2014 – 68 с

Э.Р. Раднаев «Буряадхэлэнэй диалектологи» Улан – Удэ, 1991 Республиканская типография Министерства печати и массовой информации Бурятской ССР – 75 с

С.Д. Будаев «Обучение учащихся средней школы бурятскому литературному языку в диалектных условиях: на материалах баргузинского говора»