Татар телендә анализ үрнәкләре һәм кагыйдәләр
материал (5, 6, 7, 8, 9, 10, 11 класс)

ФОНЕТИК АНАЛИЗ

1. Сүзне иҗекләргә таркатырга, басымын күрсәтергә.
2. Сүздә ничә аваз һәм ничә хәреф барлыгын билгеләргә.
3. Авазларны һәм хәрефләрне рәттән санап чыгарга.
4. Сузык авазларны рәттән санап чыгарга, әйтелешләрен билгеләп (калынмы-нечкәме, иренләшкәнме-иренләшмәгәнме), сүзнең сингармонизм законына буйсыну-буйсынмавын ачыкларга.
5. Тартык авазларны рәттән санап чыгарга һәм әйтелешләрен билгеләргә (яңгыраумы-саңгыраумы һ.б.).
6. Аваз белән хәрефнең бер-берсенә туры килмәгән очракларын билгеләргә һәм аңлатырга.

Тикшерү үрнәге.
Ничек үтәсе соң кеше булып
Гомер дигән шушы сиратны. (Р. Фәйзуллин)
1. Гомер - сүз ике иҗектән тора: го-мер, басым соңгы иҗеккә төшә.
2. Бу сүздә 5 аваз һәм 5 хәреф бар.
3. Авазлар: [гъ], [ө],[м ], [ө], [р];хәрефләр: "гэ", "о", "эм", "э", "эр".
4. Сузык авазлар [ө],[ө], икесе дә нечкә иренләшкән сузыклар. Сүз сингармонизм законына буйсына.
5. Тартык авазлар: [гъ], [м], [р] - барысы да яңгыраулар.
6. А) Сүзнең беренче иҗегендә "о" хәрефе языла, [ө] әйтелә, чөнки хәзерге татар алфавитында [гъ] авазын белдерү өчен хәреф юк, аның калын укылышын (әйтелешен) күрсәтү өчен, шундый язылыш кабул ителгән.
Ә) Сүзнең икенче иҗегендә[ө] әйтелә, "е" языла, чөнки "о", "ө" хәрефләре сүзнең беренче иҗегендә генә языла. Бу сүз гарәп сүзе булса да, ирен гармониясенә буйсына.

ЛЕКСИК АНАЛИЗ

1. Сүзнең лексик мәгънәсен һәм аның төрләрен табарга: бер мәгънәле яки күп мәгънәле (күп мәгънәле сүз булса, башка мәгънәләрен аңлатырга).
2. Туры яки күчерелмә мәгънәле булуын күрсәтергә (күчерелмә мәгънәле булса, төрен билгеләргә: метафора, метонимия, синекдоха, вазифа буенча күчеш).
2. Сүзнең омонимын табарга, булса, төрен (саф омоним, омофон, омограф, омоформа) билгеләргә.
3. Сүзнең синонимнарын барларга.
4. Сүзнең антонимын күрсәтергә.
5. Әлеге сүз кергән фразеологизмнарны тупларга.
6. Сүзнең килеп чыгышын (генезисын) билгеләргә: гомумтөрки(татар) сүзе яки алынма сүз (гарәп, фарсы, рус,европа телләре сүзе).
7. Кулланылыш даирәсе ягыннан төрен (гомумхалык сүзе, диалектизм, профессионализм (термин), жаргон, арго) күрсәтергә.
8. Кулланылыш дәрәҗәсе ягыннан төрен билгеләргә: искергән сүз (архаизм, тарихи сүз), неологизм, актив сүз.
9. Эмоциональ-экспрессив катламга мөнәсәбәтен билгеләргә (битараф сүз, көнкүреш сүзе,китапча сүз).

Тикшерү үрнәге.

Дөнья мине
Үзгәртте:
Еламаска өйрәтте. (Хәсән Туфан)
Дөнья
1. Күп мәгънәле сүз: галәмнең бер өлеше; җир шары; безне чолгап алган бар табигать мохит; кешелек җәмгыяте; иҗтимагый чынбарлыкның бер өлкәсе; дөньялык һ.б.
2. Туры мәгънәдә (күчерелмә мәгънәсе – бик күп, зур).
3. Омонимы юк.
4. Дөнья – җиһан, галәм, җир йөзе, җир шары.
5. Дөньялык мәгънәсендә антоним – ахирәт.
6. Фразеологизмнар:дөнья бәясе, дөнья йөзе, дөнья кую, дөнья көтү, дөнья күрү, дөньяга килү, дөнья тигезләнү, дөньяга чыгу, дөньядан китү, дөнья бетү.
7. Гарәп сүзе.
8. Гомумхалык сүзе.
9. Актив сүз.
10. Китапча сүз.

МОРФЕМИК АНАЛИЗ

Эшчеләребез
1. Эшчеләребез – исем, эш–че–ләр – ебез, 4 мәгънәле кисәктән тора.
2. Сүзнең тамыры – эш, тамырдаш сүзләр: эшле, эшчән, эшлекле.
3.-че – ясагыч кушымча, исемнән исем ясый; -ләр- мөнәсәбәт белдерүче модальлек кушымчасы, күплекне белдерә; -ебез – мөнәсәбәт белдерүче бәйләгеч кушымча, тартымның I зат күплек кушымчасы.
4. Сүзнең нигезе – эшче, ясалма нигез.

СҮЗ ЯСАЛАШЫ АНАЛИЗЫ

1. Сүзнең кайсы сүз төркеменнән булуын билгеләргә.
2. Аның ясалыш ысулын аңлатырга.
3. Ясалыш ысулы ягыннан төрен билгеләргә.
Тикшерү үрнәге.
Эшчән
1. Сыйфат.
2. Тамырга сүз ясагыч кушымча ялгану ысулы белән исемнән сыйфат ясалган.
3. Сүз ясагыч кушымча ялгау ысулы.

МОРФОЛОГИК АНАЛИЗ
Әй, гомернең узуын гына күр әле син, әкәмәт…
Бераздан әтисе белән теге абзый, нәрсә турындадыр сөйләшеп, арттарак калдылар. Ә Гөлбану, арбага утырган килеш, урманны күзәтеп бара.
– Ай-яй, бу агачның яфраклары сап-сары булган. Абау, әнә тегендә кызыл яфраклар да бар. Ай-һай зур икән урман дигәннәре. Бер дә иге-чиге юк, ахрысы. Нинди генә агачлар юк! Якында гына тукран агач чукый: тук-тук, тук-тук… Ә арба, әле бер, әле икенче ягына авыша-авыша, шыгыр-шыгыр килеп бара. (М.Хәсәнов)
ИСЕМ

1. Сүз төркемен билгеләргә.
2. Ялгызлык яки уртаклык исем булуын әйтергә.
3. Санын әйтергә.
4. Килешен әйтергә.
5. Тартым белән төрләнгән яки төрләнмәгән булуын әйтергә.
6. Кайсы сүзгә иярүен, яки кайсы сүзнең аңа ияреп, аның турында ни дә булса хәбәр итүен ачыкларга һәм нинди җөмлә кисәге булуын әйтергә.
7. Тамыр сүзме, ясалмамы икәнен әйтергә.
урманны
Исем, мөстәкыйль сүз төркеме, уртаклык исем, берлек санда, төшем килешендә, тартым белән төрләнмәгән, күзәтеп бара фигыленә ияргән, җөмләдә тәмамлык, тамыр сүз.
ЗАТЛАНЫШЛЫ ФИГЫЛЬ (хикәя, шарт, боерык фигыльләр)

1. Сүз төркемен билгеләргә.
2. Затланышлы яки затланышсыз булуын әйтергә.
3. Төркемчәсен билгеләргә.
4. Барлыкта яки юклыкта булуын ачыкларга.
5. Зат-санын күрсәтергә.
6. Юнәлешен билгеләргә.
7. Заман белән төрләнү-төрләнмәвен әйтергә. Төрләнсә, заманын билгеләргә.
8. Нинди җөмлә кисәге булуын ачыкларга.
9. Ясалыш төрен әйтергә.
калдылар
Фигыль, мөстәкыйль сүз төркеме, затланышлы; хикәя фигыль, барлыкта, III зат, күплек санда, төп юнәлештә, заман белән төрләнә, билгеле үткән заманда, җөмләдә хәбәр (әтисе белән теге абзый калдылар), тамыр сүз.
ЗАТЛАНЫШСЫЗ ФИГЫЛЬ (сыйфат фигыль, хәл фигыль, инфинитив)

1. Сүз төркемен билгеләргә.
2. Затланышсыз фигыльнең төркемчәсен билгеләргә.
3. Барлыкта яки юклыкта булуын әйтергә.
4. Юнәлешен әйтергә.
5. Заман белән төрләнсә, заманын әйтергә.
6. Нинди җөмлә кисәге булуын әйтергә.
7. Ясалыш ысулын ачыкларга.
утырган
Фигыль, мөстәкыйль сүз төркеме, затланышсыз, сыйфат фигыль, барлыкта, төп юнәлештә, заман белән төрләнә, үткән заманда, җөмләдә аерымланган хәл составында (арбага утырган килеш), тамыр сүз.
сөйләшеп
Фигыль, мөстәкыйль сүз төркеме, затланышсыз, хәл фигыльнең беренче төре, барлыкта, уртаклык юнәлешендә, заман белән төрләнми, җөмләдә аерымланган хәл составында (нәрсә турындадыр сөйләшеп), тамыр сүз.
ИСЕМ ФИГЫЛЬ

1. Сүз төркемен билгеләргә.
2. Затланышсыз фигыльнең төркемчәсен билгеләргә.
3. Барлыкта яки юклыкта булуын әйтергә.
4. Юнәлешен әйтергә.
5. Санын күрсәтергә.
6. Килешен билгеләргә.
7. Тартым белән төрләнү-төрләнмәвен әйтергә.
8. Нинди җөмлә кисәге булуын әйтергә.
9. Ясалыш ысулын әйтергә.
узуын
Фигыль, мөстәкыйль сүз төркеме, затланышсыз, исем фигыль, барлыкта, төп юнәлештә, берлек санда, төшем килешендә, тартым белән төрләнгән, җөмләдә тәмамлык (узуын күр), тамыр сүз.
СЫЙФАТ

1. Сүз төркемен билгеләргә.
2. Дәрәҗәсен ачыкларга.
3. Исемләшү-исемләшмәвен әйтергә.
4. Кайсы сүз төркемен ачыклый икәнен әйтергә.
5. Нинди җөмлә кисәге икәнен билгеләргә.
6. Ясалыш төрен әйтергә.
кызыл
Сыйфат, мөстәкыйль сүз төркеме, гади дәрәҗәдә, исемләшмәгән, исемне ачыклаган (яфраклар), җөмләдә аергыч, тамыр сүз.
САН

1. Сүз төркемен билгеләргә.
2. Төркемчәсен әйтергә.
3. Кайсы сүз төркемен ачыклавын яки мөстәкыйль кулланылуын аңлатырга.
4.Төрләнү, төрләнмәвен әйтергә.
5. Нинди җөмлә кисәге булуын билгеләргә.
6. Ясалыш төрен әйтергә.
икенче
Сан, мөстәкыйль сүз төркеме, тәртип саны, исемне ачыклый (якка); төрләнми, җөмләдә аергыч, тамыр сан.
РӘВЕШ

1.Сүз төркемен билгеләргә.
2. Төркемчәсен әйтергә.
3. Кайсы сүз төркемен ачыклавын аңлатырга.
4. Ниниди җөмлә кисәге булуын билгеләргә.
5. Ясалыш төрен ачыкларга.
бераздан
Рәвеш, мөстәкыйль сүз төркеме, вакыт рәвеше, фигыль белән белдерелгән кисәкне ачыклый (калдылар), җөмләдә вакыт хәле, кушма сүз.
АЛМАШЛЫК

1. Сүз төркемен билгеләргә.
2. Төркемчәсен әйтергә.
3. Төрләнү-төрләнмәвен әйтергә.
4. Нинди җөмлә кисәге булуын билгеләргә.
5. Ясалыш төрен әйтергә.
нинди
Алмашлык, мөстәкыйль сүз төркеме, сорау алмашлыгы, төрләнми, исемне ачыклый (агачлар), җөмләдә аергыч, тамыр сүз.
АВАЗ ИЯРТЕМЕ

1. Сүз төркемен билгеләргә.
2. Мәгънәсен аңлатырга.
3. Җөмләнең нинди кисәге булуын билгеләргә.
4. Ясалышын аңлатырга.
шыгыр–шыгыр—аваз ияртеме, мөстәкыйль сүз төркеме, тәгәрмәч тавышын белдерә, рәвеш хәле составында, парлы сүз.
БӘЙЛЕК

1. Сүз төркемен билгеләргә.
2. Таләп иткән килеше буенча төркемчәсен әйтергә.
3. Сүзләрне яки җөмләләрне бәйләвен аерып күрсәтергә.
белән—Бәйләгеч сүз төркеме, баш килешне (алмашлыкларда – иялек килешен) сораучы бәйлек, сүзләрне бәйли (әти белән теге абзый).
ТЕРКӘГЕЧ

1. Сүз төркемен билгеләргә.
2. Төркемчәсен әйтергә.
3. Сүзләрне яки җөмләләрне бәйләвен аерып күрсәтергә.
ә—теркәгеч, бәйләгеч сүз төркеме, тезүче теркәгечнең каршы куючы төре, җөмләләрне бәйли.
КИСӘКЧӘ

1. Сүз төркемен билгеләргә.
2. Төркемчәсен әйтергә.
3. Кайсы сүзгә яки тулаем җөмләгә каравын ачыкларга.
гына—кисәкчә, модаль сүз төркеме, чикләүче кисәкчә, янында сүзенә карый.
ХӘБӘРЛЕК СҮЗ

1. Сүз төркемен билгеләргә.
2. Хәбәрлек сүзнең мәгънәсен аңлатырга.
3. Җөмләдә нинди кисәк булуын ачыкларга.
бар—хәбәрлек сүз, модаль сүз төркеме, раслау мәгънәсе, яфракларның бар икәнен хәбәр итә, җөмләдә хәбәр.
ЫМЛЫК

1. Сүз төркемен билгеләргә.
2. Төркемчәсен әйтергә.
ай-яй—ымлык, модаль сүз төркеме, гаҗәпләнүне белдерә (ай-яй, сап-сары булган).

СИНТАКСИК АНАЛИЗ
СҮЗТЕЗМӘЛӘРНЕ АНАЛИЗЛАУ

1. Җөмләдән сүзтезмәләрне аерып чыгару.
2. Гадиме, катлаулымы икәнен билгеләү.
3. Иярүче һәм ияртүче сүзне билгеләү.
4. Ияртүче сүздән чыгып, билгеләмә бирү (исем сүзтезмә, сыйфат с., фигыль с., рәвеш с., сан с., алмашлык с.)
5. Иярүче һәм ияртүче сүздән чыгып, тулы билгеләмә бирү.
6. Компонентлары арасында мәгънә мөнәсәбәтен билгеләү. Ияртүче сүздән чыгып, иярүчегә сорау кую.
7. Компонентлары арасындагы грамматик бәйләүче чараларны күрсәтү.
Искәрмә.
Ия белән хәбәр, тезмә сүзләр сүзтезмә була алмыйлар.
Фразеологик әйтелмәләр тотрыклы сүзтезмәләр булалар.
Сүзтезмәләр ике мөстәкыйль сүз төркеменнән генә төзеләләр.
Анализ үрнәге.
Машина килеп туктап, Фидая чыгуга,хатын-кызлар кулларын сузып, хуплап, ачык йөз белән аңа таба атладылар, кочаклап аркасыннан каккаладылар.(М. Маликова)
Хуплап атлау – гади сүзтезмә, ияртүче сүз – атладылар (фигыль), иярүче – хуплап(фигыль). Бу фигыльле фигыль сүзтезмә. Иярүче сүз ияртүчедән аңлашылган процессның үтәлү рәвешен белдерә. Иярүче ияртүчегә -п кушымчасы ярдәмендә иярә.
Ачык йөз белән атлау – катлаулы сүзтезмә, ияртүче сүз – атладылар (фигыль), иярүчесе – ачык йөз белән (сыйфатлы исем сүзтезмә). Бу – исемле фигыль сүзтезмә. Иярүче сүз ияртүчедән аңлашылган эш-хәлнең үтәлү рәвешен белдерә. Бәйләүче чара – белән бәйлеге.
Без әдәбиятның яшәеш формасы булган китаплар алдында аерата бурычлы. (М.Г.)

ГАДИ ҖӨМЛӘ АНАЛИЗЫ1. Җөмләнең грамматик нигезен билгеләргә.
2. Җөмләнең җыйнакмы-җәенкеме икәнен билгеләргә.
3. Тулымы, кимме булуын ачыкларга.
4. Составы ягыннан төрен ачыкларга.
5. Әйтү максаты ягыннан төрен билгеләргә.
6. Эндәш һәм кереш сүзләр, аерымланган яки тиңдәш кисәкләрнең булу-булмавын ачыкларга.

Бу гади җөмлә, җөмләнең грамматик нигезе – Без бурычлы; бу җәенке, тулы, ике составлы, раслау, хикәя җөмлә, җөмләне катлауландыручы кисәкләр юк.
ҖӨМЛӘ КИСӘКЛӘРЕ ЯГЫННАН ТИКШЕРҮ1. Ияне һәм хәбәрне табарга, аларның төрен билгеләргә, нинди сүз төркеме белән белдерелүен әйтергә.
2. Ия группасындагы җөмлә кисәкләрен тикшерергә, аларның нинди җөмлә кисәге икәнен, нинди сүз төркеме белән белдерелүен, бәйләүче чарасын әйтергә.
3. Хәбәр группасындагы җөмлә кисәкләрен тикшерергә, аларның нинди җөмлә кисәге икәнен, нинди сүз төркеме белән белдерелүен, бәйләүче чарасын әйтергә.

без – гади ия, зат алмашлыгы белән белдерелгән;
бурычлы – гади исем хәбәр, ясалма сыйфат белән белдерелгән;
аерата – күләм хәле, күләм-чама рәвеше белән белдерелгән, хәбәргә янәшәлек юлы белән бәйләнгән;
китаплар алдында – кыек тәмамлык, исем һәм бәйлек сүз белән белдерелгән, хәбәргә бәйлек сүз ярәмендә бәйләнгән;
формасы булган – аергыч, исем һәм ярдәмче фигыль белән белдерелгән, китаплар сүзенә янәшәлек юлы белән бәйләнгән;
яшәеш – аергыч, ясалма исем белән белдерелгән, формасы сүзенә янәшәлек юлы белән бәйләнгән;
әдәбиятның – аергыч, исем белән белдерелгән, формасы сүзенә иялек килеше кушымчасы ярдәмендә бәйләнгән.
ТЕЗМӘ КУШМА ҖӨМЛӘНЕ ТИКШЕРҮ1. Җөмләнең тезмә кушма җөмлә икәнлеген әйтергә, аның эчендәге гади җөмләләрнең грамматик нигезләрен аерып күрсәтергә.
2.Кушма җөмләдәге гади җөмләләрнең үзара тезү юлы белән бәйләнүен әйтергә, бәйләүче чараларны күрсәтергә.
3. Кушма җөмләдәге гади җөмләләр арасына тыныш билгесенең ни өчен куелуын аңлатырга.
4. Схемасын төзергә.
(1) Бу минутта Сәет үзенең ялгызлыгын оныткан, (2) ул хәзер чын мәгънәсендә бәхетле кеше иде. (Г.Б.)
Бу – тезмә кушма җөмлә, ул ике җөмләдән тора.
Беренче грамматик нигез – Сәет оныткан;
Икенче җөмләнең грамматик нигезе – ул бәхетле кеше иде. Җөмләләр үзара тезү юлы белән бәйләнгән, бәйләүче чара – санау интонациясе.
Санау интонациясе ярдәмендә бәйләнгән җөмләләр арасына өтер куела.
Җөмләнең схемасы:
[ … ][ … ]
ИЯРЧЕНЛЕ КУШМА ҖӨМЛӘНЕ ТИКШЕРҮ1. Җөмләнең иярченле кушма җөмлә икәнен әйтергә, грамматик нигезләрне күрсәтергә.
2. Баш һәм иярчен җөмләләрне күрсәтергә.
3. Иярчен җөмләнең төзелеш һәм мәгънә ягыннан төрен билгеләргә, иярчен җөмләне баш җөмләгә бәйләүче чараны күрсәтергә.
4. Иярчен һәм баш җөмләләр арасына нинди тыныш билгесенең ни өчен куелуын яки куелмавын аңлатырга.
5. Җөмлә төзелешен күрсәткән схема төзергә.

(1) Берәве дә өшемәгән, туңмаган, (2) әйтерсең лә кыш бөтенләй булмаган. (Җ.Д.)
Бу – иярченле кушма җөмлә.
Граматик нигезләре: беренче җөмләдә – Берәве дә өшемәгән, туңмаган, икенчесендә – кыш булмаган. Беренче җөмлә – баш җөмлә, икенчесе – иярчен җөмлә.
Иярчен җөмлә – аналитик рәвеш җөмлә, иярчен җөмләне баш җөмләгә бәйләүче чара – әйтерсең лә теркәгеч сүзе.
Баш һәм иярчен җөмләләр арасына өтер куела, чөнки алар теркәгеч сүз ярдәмендә бәйләнгәннәр.
Җөмләнең схемасы:
[ … ], (әйтерсең лә …)
КҮП ИЯРЧЕНЛЕ КУШМА ҖӨМЛӘНЕ ТИКШЕРҮ1. Грамматик үзәкләрне билгеләп, баш һәм иярчен җөмләләрне күрсәтергә, соңгыларының төзелешен һәм мәгънә ягыннан төрләрен, бәйләүче чараларын әйтергә.
2. Схема төзергә.
3. Схема буенча катлаулы кушма җөмләнең төрен әйтергә.

(1) Очы-кырые күренмәгән (2) бу күкрәп үскән иген шулкадәр якын, (3) хәтта башакларның бер-берсенә ышкылып кыштырдаулары ишетелә. (Ә.Еники)
Грамматик үзәкләр: 1) Очы-кырые күренмәгән; 2) иген якын; 3) кыштырдаулары ишетелә.
Икенче җөмлә – баш җөмлә, беренче һәм өченче җөмләләр – иярчен җөмләләр. Беренче иярчен җөмлә – синтетик аергыч җөмлә, бәйләүче чарасы – -гән кушымчасы; өченче җөмлә – аналитик иярчен күләм җөмлә, бәйләүче чарасы – шулкадәр мөнәсәбәтле сүзе.
Беренче иярчен җөмләдән соң өтер куелмый, чөнки ул үзе ачыклаган сүз белән янәшә килгән, икенче һәм өченче җөмләләр арасында өтер куела, чөнки бәйләүче чара – шулкадәр ялгызак мөнәсәбәтле сүзе, әйтү максаты буенча бу хикәя җөмлә, шуңа күрә җөмлә ахырына өтер куела.
(… -гән) [… шулкадәр …], (…).
Бу – тиңдәш түгел иярүле күп иярченле кушма җөмлә.

Дөрес язу кагыйдәләре

1. Сингармонизм законына буйсынган сүзләргә түбәндәге кушымча ялгана: нечкә сузыклардан торса, нечкә кушымча, калын сузыклардан торса, калын кушымча ялгана.
2. Сингармонизм законына буйсынмаган сүзләрнең соңгы иҗеге ниндигә тәмамланса (нечкә булса, нечкә ...), шундый кушымча ялгана. Искәрмә: сүзнең язылышына түгел, әйтелешенә игътибар итегез!
3. Татарның үз сүзләрендә [й] һәм тар әйтелешле [о] һәм [ө] кушымчалары сүз башында ике хәреф белән белдереләләр.
4. Сүз башындагы я, ю хәрефләренең [й] һәм нечкә сузык авазлар [ү], [ә] кушылмасын белдерүләрен күрсәтү өчен, бу хәрефләрдән соң килгән тартык артыннан нечкә сузык хәрефе булмаса, нечкәлек билгесе языла.
5. Нечкә иҗек ахырында к, г хәрефләрен [ҡ], [ғ] дип уку өчен бу хәрефләрдән соң калынлык билгесе (ъ) куела.

6. Сүзнең икенче хәрефе о яки ө булса, сүз башында й языла.
7. Нечкәлек билгесе (ь) татар теле сүзләрендә иҗекнең нечкәлеген белдерә.
8. Нечкәлек билгесе (ь) рус сүзләрендә тартыкның нечкәлеген белдерә.
9. Нечкәлек билгесе (ь) аеру билгесе белдерә, бу очракта ул нечкә иҗектән соң языла.
10. Калынлык билгесе буларак, ъ үзеннән алда килгән г һәм к хәрефләренең кече тел тартыклары [ғ], [ҡ]ны белдерүләрен күрсәтә.

11. ъ, ь хәрефләре я, ю, е алдыннан килгәндә, аеру билгесе ролен уйный.
12. Сүзнең бер хәрефен генә юл ахырында калдырырга ярамый.
13. Һәр аерым тема, күренеш һәм мәсьәләгә караган өзек кызыл юлдан башлана.
14. Хикәя җөмлә ахырында нокта куела.
15. Тыныч тавыш белән әйтелгән боерык җөмләләрдән соң нокта куела.

16. Инициаллар, кыскартып языла торган сүзләрдән соң нокта куела.
17. Драма әсәрләрендә персонаж исеменнән соң нокта куела.
18. Китап, мәкалә, әсәр, китаплардагы бүлек, бүлекчә исемнәреннән соң нокта куелмый.
19. Кыскартылмаларда нокта куелмый.
20. Сөйләүченең, тыңлаучыга мөрәҗәгать итеп, нәрсәне дә булса белергә теләвен аңлата торган җөмләләр ахырына сорау билгесе куела.

21. Шаккату, аптырау, икеләнү сүзсез белдерелгән очракларда, бу урынга сорау билгесе куела.
22. Язучының аерым сүз яки җөмләләргә карата шөбһәләнүен, икеләнүен яки ышанмавын белдерү өчен, җәяләр эчендә сорау билгесе куела.
23. Тойгылы хикәя, тойгылы өндәү җөмләләрдән соң өндәү билгесе куела.
24. Өндәү җөмлә бигрәк тә көчле тойгы һәм интонация белән әйтелсә, ике яки өч өндәү билгесе куела.
25. Язучының аерым сүз яки җөмләләргә басым ясавын белдерү өчен, җәяләр эчендә өндәү билгесе куела.

26. Өндәү җөмлә белән белдерелгән китап, мәкалә, әсәр исемнәреннән соң өндәү билгесе куела.
27. Төрле сәбәпләр аркасында сөйләмнең әйтелеп бетмәвен күрсәтү өчен, күпнокта куела.
28. Икенче тема яисә күренешкә кисәк кереп киткән очракта, кызыл юлдан башланган текст алдына күпнокта куела.
29. Башка автордан алынган өзек тулысынча китерелмәгән очракта, төшереп калдырылган сүзләр урынына күпнокта куела.
30. Риторик сораулардан соң сорау һәм өндәү билгесе куела.

31. Аптырау, икеләнү, шаккату сүзсез белдерелгән очракта, сорау һәм өндәү билгесе куела.
32. Сорау җөмлә әйтеп бетерелмәгән төсмер алса, җөмлә ахырында сорау билгесе һәм күпнокта куела.
33. Тойгылы җөмләгә әйтеп бетерелмәү төсмере өстәлсә, җөмлә беткәч, өндәү билгесе куела.
34. Җөмләнең иясе дә, хәбәре дә баш килештәге исем белән белдерелсә, ия белән хәбәр арасында сызык куела.
35. Җөмләнең иясе дә, хәбәре дә сан белән белдерелсә, алар арасында сызык куела.

36. Ия белән хәбәр исем фигыль белән белдерелсәләр, ике арага сызык куела.
37. Ия алмашлык белән белдерелеп, аңа аерым басым ясалса, хәбәр исем һәм исем ролендә килүче сүзләр белән бирелсә, алар арасына сызык куела.
38. Иясе һәм хәбәре исем яки исемләшкән башка сүзләр белән белдерелгән җөмләдә ияне көчәйтеп, ул көчәйткеч сүзе килсә, сызык ул сүзеннән соң куела.
39. Ул сүзе, хәбәрне көчәйтеп, аннан соң килсә, ия белән хәбәр арасына шулай ук сызык куела.
40. Исем һoм исем ролендәге башка сүз төркемнәре белән белдерелгән хәбәргә ярдәмче фигыльләр яки гыйбарәт, кебек, шикелле, өчен, төсле һ.б. сүзләр өстәлеп килсә, ия белән хәбәр арасына сызык куелмый.

41. Ара, вакыт, күләм чикләрен белдерә торган исемнәр арасына сызык куела.
42. Ким җөмләләрдә кулланылмаган кисәк урынына сызык куела.
43. Җөмләнең эчтәлеген, мәгънәсен ике төрле аңлау яки авыр төшенү куркынычы булганда, сызык теләсә кайсы җөмлә кисәге арасына куела.
44. Җыйнак һәм җәенке эндәш сүзләр, җөмлә башында килеп, көчле басым белән әйтелмәгәндә, җөмләнең башка кисәкләреннән өтер белән аерылалар.
45. Эндәш сүзләр, җөмлә башында килеп, тойгы белән әйтелсәләр, җөмләнең башка кисәкләреннән өндәү билгесе белән аерылалар.

46. Җөмлә уртасында килгән эндәш сүз ике яктан да өтер белән аерыла.
47. Җөмлә ахырында килгән эндәш сүз алдыннан өтер куела.
48. Күзаллаулы баш килеш тойгы, көчле интонация белән әйтелсә, аннан соң өндәү билгесе куела.
49. Күзаллаулы баш килеш көчле тойгы белән әйтелеп, зур пауза ясалса, аннан соң өндәү билгесе һәм күпнокта куела.
50. Тыныч тон белән әйтелгән күзаллаулы баш килештәге сүздән соң нокта куела.

51. Нинди дә булса бер предметны, төшенчәне аерып күрсәткәндә, тәэсирлелекне арттыру максатыннан, күзаллаулы баш килештән соң күпнокта куела.
52. Табышмакларда кулланылган күзаллаулы баш килештән соң, традиция буенча, өтер куела.
53. Ымлыклар, җөмлә башында килеп, тойгы белән әйтелсәләр, алардан соң өндәү билгесе куела.
54. Ымлыклар, җөмлә башында килеп, көчле интонация белән әйтелмәсәләр, алардан соң өтер куела.
55. Җөмлә уртасында килгән ымлыклар ике яктан да өтер белән аерылалар.

56. Ымлыклардан соң, бу ымлыкның шушы җөмләдә бирелергә тиешле тәэсир көчен арттыру максатыннан, күпнокта куела ала.
57. Ымлыклар җөмлә ахырында килсәләр, алардан алда я өтер куела, я ымлыклар сүз-җөмлә булып формалашалар.
58. Кереш сүзләр җөмлә башында килсәләр, алардан соң өтер куела.
59. Кереш сүзләр җөмлә уртасында килсәләр, ике яктан да өтер белән аерылалар.
60. Кереш сүзләр җөмлә ахырында килсәләр, алар алдындәа өтер куела.

61. Күрәсең, мөгаен, ахрысы кебек кереш сүзләр, җөмлә составында булып, ике гади җөмлә чигендә килсәләр, бер яктан өтер белән, икенче яктан нокталы өтер белән аерылалар.
62. Керешмәләр, җөмлә ахырында, җөмлә уртасында килеп, һәр ике очракта дә җәя эченә алыналар.
63. Тыныш билгеләре белән белдерелгән керешмәләр дә җәяләр эченә алыналар.
64. Өстәлмәләр алдыннан, тәэсирлелекне арттыру максатыннан, зур пауза ясалса, нокта, сорау, өндәү куела.
65. Өстәлмәләр алдыннан пауза зур булмаса, өтер кую белән чикләнергә мөмкин.

66. Раслауны яки кире кагуны белдерүче әйе, юк, ярый сүзләре җөмләнең башка кисәкләреннән өтер белән аерылалар.
67. Әйе, юк, ярый сүзләре тойгы белән әйтелсәләр, сүз җөмлә булып формалашалар, алардан соң өндәү билгесе куела.
68. Әнә, менә кебек күрсәтү алмашлыклары җөмләнең башка кисәкләреннән өтер белән аерылмыйлар.
69. Әнә, менә кебек күрсәтү алмашлыкларына логик басым төшсә, алар сүз җөмлә булып формалашалар. Алардан соң өндәү билгесе куела.
70. Тиңдәш кисәкләр бер-берсенә теркәгечсез бәйләнсәләр, алар арасына өтер куела.

71. Тиңдәш кисәкләр җәенке булып, үз эчләрендә тагын тыныш билгеләре булса, теркәгечсез бәйләнеп килгән очракта, нокталы өтер куела.
72. Тиңдәш аергычлар бер-берсеннән өтер белән аерылалар.
73. Тиңдәш булмаган аергычлар янында тыныш билгесе куелмый.
74. Кабатланмыйча килгән һәм (да, дә), яисә, я, йә, яки кебек теркәгечләр тиңдәш кисәкләрне бәйләп килсәләр, алар арасында өтер куелмый.
75. Һәм, да/дә (та/тә), я, яки, яисә, ни, әле, әллә, тагы теркәгечләре кабатланып килеп, тиңдәш кисәкләрне бәйләсәләр, алар арасында өтер куела.

76. Тиңдәш кисәкләр бары, тик, бары тик, тик бары кебек теркәгечләр белән бәйләнсәләр, алар арасына өтер куела.
77. Зат алмашлыкларын аныклап килгән тиңдәш аныклагычлар бер-берсеннән өтер белән аерылалар.
78. Тиңдәш кисәкләр буйсына торган сүз тиңдәшләрнең арасына туры килгән очракта, өтер шул сүздән соң куела.
79. Үзара кискен каршылык яки сәбәп–нәтиҗә мөнәсәбәтендә торган һәм теркәгечләрсез бәйләнгән тиңдәш кисәкләр арасына сызык куела.
80. Формалары белән тиңдәш кисәкләргә охшаган, ләкин кушма хәбәр компонентларын тәшкил иткән сүзләр арасына тыныш билгесе куелмый.

81. Җөмләнең нинди дә булса бер кисәгенең мәгънәсен көчәйтү өчен кулланылган кабатлаулар бер-берсеннән өтер белән аерылалар.
82. Беренче кисәк I яки III заттагы берлек сан тартым белән белдерелгән исем фигыль, ә икенчесе төп формадагы исем фигыль белән бирелгән кабатлаулар янында тыныш билгесе куелмый.
83. Барлык-юклык формаларында инфинитивлы кабатлаулар арасында сызыкча куела.
84. Тек (дек), икән, булгач, кадәр, хәтле, чаклы, булып кебек сүзләр белән ясалган исем кабатлаулары эчендә бернинди тыныш билгесе куелмый.
85. Өс(т), арт, урын, ас(т) сүзләре белән ясалган кабатлаулар янында тыныш билгесе куелмый.

86. Зат алмашлыклары һәм рәвешләрне аныклап килгән аныклагычлар ике яктан да өтер белән аерылалар.
87. Аныклагыч фигыль белән белдерелгән кисәкне аныклап килсә, аныклагычлы кисәк алдыннан ике нокта куела.
88. Аныклагыч та, аныкламыш та исем белән белдерелеп, икесенең дә мәгънә күләме бердәй булса, аныкламыш ике яктан да сызык белән аерыла.
89. Аныклагычлар, тиңдәшләнеп килсәләр, мәгънә буталчыклыгы чыкмасын өчен, аныкланмыштан сызык белән аерыла.
90. Аныклагычлар, мәгънәне аңлату характерында булсалар, җәя эченә алыналар.

91. Гомумиләштерүче сүз тиңдәш кисәкләрдән алда килсә, аннан соң ике нокта куела.
92. Гомумиләштерүче сүз тиңдәш кисәкләрдән соң килсә, аның алдыннан сызык куела.
93. Гомумиләштерүче сүз тиңдәш кисәкләрдән элек тә һәм алардан соң да килсә, беренчесеннән соң – ике нокта, икенчесеннән алда сызык куела.
94. Ялгызлык исемнәр баш хәрефтән языла. Газета, журнал, китап, фильм, спектакль, завод-фабрика, күмәк хуҗалык исемнәре куштырнаклар эченә алына һәм баш хәрефтән языла.
95. секретарь, календарь кебек алынма сүзләрнең I, II, III зат тартым кушымчалары нечкә - секретарем, календарең, ә килеш кушымчалары калын була: секретарема, календареңны.

96. завод, пароход, клуб, митинг кебек алынма сүзләрдә соңгы аваз саңгыраулаштырып әйтелә, шунлыктан бу сүзләргә юнәлеш, чыгыш, һәм урын-вакыт килешендә саңгырау аваздан башланган кушымчалар ялгана: заводта, пароходка, клубтан.
97. -ия, -ие, -ль гә беткән алынма сүзләргә гадәттә нечкә кушымчалар ялгана: фамилиянең, учреждениегә, табельне.
98. Смоленск, Ульяновск кебек -ск авазларына беткән сүзләргә килеш кушымчалары алдыннан и өстәлә: Смоленскидан, Ульяновскида.
99. җәй, туй, ай кебек сүзләргә тартым кушымчасы ялганганда, [й]+[ы], [й]+[э] авазлары е хәрефе белән бирелә: җәе, туе, ае.
100. Кап, тарак, йөрәк кебек сүзләргә тартым кушымчалары ялганганда, сүз азагында килгән [п] һәм [к], [ҡ] авзлары үзләренең яңгырау парлары белән чиратлашалар: кабы, тарагы, йөрәге.

101. Дифтонгка беткән сүзләргә тартым кушымчалары ялганганда, дифтонгның соңгы [у] һәм [ү] авазы в хәрефе белән бирелә: боравы, тавы, үлчәве.
102. -ия, -ие, -ль гә беткән алынма сүзләргә тартым кушымчаларының нечкә төрләре ялгана. Сүз ахырында ь төшеп кала: моделе, предприятиебез, линиясе.
103. Металл, кристалл кебек ике л га беткән сүзләргә тартым кушымчасы ялганганда, бер л төшеп кала: металы, кристалы.
104. -лык/-лек исем ясагыч кушымчалары борын авазына беткән сүзләргә шул көенчә ялгана: печәнлек, утынлык, салкынлык.
105. Тартыкка беткән сыйфатларны чагыштыру дәрәҗәсенә куеп әйткәндә, кушымча алдыннан [ы], [э] авазлары ишетелә, ләкин язуда алар күрсәтелми: тар-рак, киң-рәк.

106. Кимлек дәрәҗәсендәге кушымчалар ялганганда, кайбер сыйфатларның бер-ике авазы кыскара: яшел - яшькелт, сары - саргылт.
107. Унбердән алып унтугызга кадәр саннар (кушма саннар) кушылып языла.
108. Тезмә саннар аерым языла. Тезмә сан составындагы кушма сан үз кагыйдәсе буенча языла.
109. Чама саны кушымчалары -лап/-ләп, -лаган/-ләгән борын тартыгыннан соң да языла һәм шулай әйтелә дә: унлап, унлаган.
110. гарәп цифрлары тәртип саны кушымчасыннан бераз аерылыбрак языла: 5 нче сыйныф, 11 нче трамвай.

111. Рим цифрларыннан соң кушымчалар ялганмый: XIХ гасыр, I том.
112. Вакыт чиген күрсәткән саннар сызык аша языла: Г.Исхакый 1878 - 1954 нче елларда яшәгән.
113. Параграф һәм бүлекләрнең тәртибе саннар белән түбәндәгечә күрсәтелә: §12 - уникенче параграф, IV бүлек - дүртенче бүлек, 15 нче бүлек - унбишенче бүлек.
114. Матур әдәбият әсәрләрендә даталардан башка саннар, кагыйдә буларак, сүз белән языла.
115. Инфинитив фигыльдә кушымча язылышы икеләнү тудырган очракларда күбесенчә -арга/-әргә кушымчасы ялгана.

116. Артыклык дәрәҗәсе ясый торган өр-, чем-, ямь-, кып-, күм- кебек кисәкчәләр сызыкча аша языла.
117. Иң, нәкъ, җете, тома, шыр, үтә, әле, әллә, инде, хәтта, соң кисәкчәләре аерым языла.
118. Һич кисәкчәсе, юклык алмашлыгы ясаганда, сорау алмашлыгына кушылып языла, башка сүзләр янында аерым языла: һичнинди, һич белмәгән.
119. ган/генә, кына/кенә, ук/үк, да/дә, та/тә, ла/лә, ләбаса/лабаса, бит, ич, түгел кисәкчәләре һәрвакыт аерым языла.
120. -мы/-ме, -мыни/-мени, -дыр/-дер, -тыр/-тер, -чы/-че, -сана/-сәнә кисәкчәләре кушылып языла.