"Ата Джуртун сюймеген, атасын да сюймез-гитчеликден намысын сакълагъан, уллу болса тас этмез"
план-конспект

Ачыкъ дерс:

«Ата джуртун сюймеген атасын   да сюймез,

Гитчеликден намысын сакълагъан уллулукъда да тас этмез». 

Дерсни мураты.  Намыс деген сезню маганасын билдириу; соруулагъа тюз, толу джууаб берирге юретиу; адебли, намыслы сабийле кеслерин къалай джюрютюрге кереклисин эсге тюшюрюу, бегитиу; къарачайча кирсиз селеширге  юретиу; туугъан джуртларына сюймекликлерин есдюрю; тил байлыкъларын хаманда сакъларгъа кереклисин билдириу.

Джангы сёзле. Намыс, ишленмеклик.

Дерсни барыуу.

Устаз сабийле бла саламлашады: «Салам! Олтуругъуз, сабийле!» Къолу бла кёргюзюб, олтурургъа, буйрукъ береди..

Кириш ушакъ.

      Сабийле, бюгюн бизни къонакъларыбыз барды. Ала  сизни школда  адебли сабийчикле болгъаныгъызны эшитгендиле да, кезюбюз бла бир керейик деб келгендиле.

-Кетген дерследе биз къарачайлыланы къалай  саламлашыргъа керек болгъанын етген эдик.Келигиз эсибизге тюшюрейик.

Сабийле къонакъла бла саламлашыгъыз.

Сабийле:-Эртден ашхы болсун!

-Хош келигиз багъалы къонакъла.

(саламлашыу)

Кюнге къолларыбызны созабыз,

Кюн таякъчыкъны къойнубузгъа къысабыз,

Атларыбызны айта

 Таякъчыкъны бир –бирибизге узатабыз.

(сары лентачыкъладан кюн таякъчыкъ бир-бирине бере атларын айтыу)

 (Саугъа заманчыкъ)

Эшик къагъылады.Хапарчы Акка киреди.

Х.А.-Ассалам алейкум!

-Кюнюгюз ашхы болсун!(Сабийле джууаб бередиле,ерге туруб)

-Алейкум асссалам.

-Сиз джашагъан дунияда

Адет, намыс кеб болсун!

Олтуругъуз, насыблы болугъуз!

(сабийле  Хапарчы акканы терге олтуртадыла, суусаб бередиле, къапчыгъын сыртындан аладыла).

Х.А. –Къалай ишленген сабийле бардыла бу сабий сада. Сау болсунла бу сабийлени есдюрген атала, анала. Тюз айтадыла:

Тюз иннетли балалагъа

Халкъы багъа береди,

Бюсюреу уа къачан да

Ата-анагъа келеди.

(сабийле акканы аллына нартюх как саладыла)

-Ким келгенди бизге , сабийле?

С:-Хапарчы акка!

Устаз:_ Акка, биз сеннге да , таурухларынга да тансыкъ болгъан эдик.

Акка:-Билеме, мен алай бош джюрюмейме къонакъгъа. Къапчыгъыма иги джомакъ тюшгенлей, джолгъа чыгъыб къалама. Ма, бюгюн да барды сизге бир саугъам, алай а , босагъагъа джетгенлей, бир аламат затла эшитдим. Сора быллай гитче сабийчикле да билемидиле адеб, намыс не болгъанын?

 Устаз:-Иги да биледиле, алай а сен узакъдан келгенсе бир солугъан да эт , адетдеча, сабийле салгъан нартюх как хантдан да бир кер, къонакъбайлыкъдан да барды быланы хапарлары, адебни джорукъларындан да барды. Къайда,- акка къапчыгъына къараса китаб джокъ.Сеийир болады, къыйналады (Ол сагъатдан телефон звонить этеди )

(видео: Алмасты бла Эмеген  селешедиле)

Аууаз:- Акка,  къапчыгъынгы ичинде не барды?Джукълаб тургъанлай китабын урлагъанларын айтадыла, китабны къоларына алыб кергюзедиле кюле, хыликке эте.)Алайа, китабны не этиб да ачалмайбыз. Кел да, ачда не болгъанын бизге да айт, энди бу бизни китабыбыз болгъанды. Алай тюлесе отха атыб кюйдюребиз.Бизни тургъан джерибизни кесинг билесе, бек ариу табарыкъса –дейдиле самаркъау эте.

Акка:-Ай, намыссызла уа мен сизге алай бир барайым, акъылыгъызны тюзетирме.

Ах, къалай барайым, керемисе ол аманлыкъчыланы этгенлерин, сабийлеге къураб тургъан саугъамы урлагъанларын.

Устаз:-Акка , къалайда турадыла ол аманлыкъчыла, не бла барыб келирге боллукъду алайгъа.

Акка:-Джол узакъды,сабийле.Хурла кюйюзчюгюм эрлай джетдирлик эди, алай а , бери келе тургъанлай кекенлеге илиндириб джер-джери джыртылгъанды, аны ючюн дженгил учаллыкъ тюлдю.

Устаз:-Акка,къыйналма  эрлей джамаучукъла салайыкъ , ол сагъатдан терк джетербиз.

_Келигиз сабийле «Бирликдеди тирилик» барыбыз да бирден эрлай джамаб къоярыкъбыз.

Бармакъ оюн ойнау:

Буштукъчукъ болама,

Болгъанны бояйма.

(Кюйюзню юсюне ариу окъаланы джабышдырадыла)

У:-Къарачы бери Акка, сабийле къалай ариу оюула салгъандыла, джамауларын да джамаб къалай ариу этгендиле къюйюзюнгю.

Акка:-Ай, аферим.

Кюйюзню джерге салыб, акканы къолундан тутуб биринчи уллуну миндирирге керек болгъанын билдириб сабийлеге бары да олтуруб неда чегелеб, акка сезле айтады , кюйюз учады.

(Экранда джуртубузну ариу джерлерини юсюнден ролик барады, анга къараб сабийле соруулагъа джууаб бередиле).

Акка сейир этиб сорады:-Сабийле , джашагъан джерибгизни аты къалайды?

С:-Биз Къарачай шахарда джашайыз. Слайд.(сураты)

А:-Къалайда орналгъанды ол шахар?

С:-Къарачай-Черкес республикада. .(сураты)

А:- Къарачай-Черкес республика къаллай джуртугъузду?

С:-Гитче. .(сураты)

А:-Уллу джуртугъуз къайсыды?

С:-Эресей. .(сураты)

А:-Сабийле, республикагъыз къалайда орналгъанды?

С:-Шималда, Минги тауну тюбюнде,кюн батхан джеринде.(сураты)

Аиша:  Биз Кавказда джашайбыз. Дунияны башында эм ариу джерлени бириди ол.Тегерекгибизде кез керген къыйырсыз ариу таула, джыламукъча кирсиз къобанла, табигъатда батыб тургъан тау элле- была бары да мени джеримдиле.Таулада чегетле кебдюле.Анда тюрлю-тюрлю терекле еседиле,джаныуарла джашайдыла.Джерибизни хауасы ариуду, салкъынды.Езенледе гарала, къара суула кебдюле Къайры барсам да, къайда болсам да, мени ызыма тартыб тургъан бир зат барды-Туугъан джерим.

Казимир:        

Туугъан джерим.

Туугъан джуртум, сюйген джуртум,

Сен –чууакъ тийген кюн бизге.

Сени кеченг да джарытад,

Джашау ушаб кюндюзге.

Джер тюбюнде, джер юсюнде,

Табигъатда байлыгъынг,

Талада шахарларынг,

Тауларынгда джайлыгъынг.

А:-Сабийле, нарт сезле уа билемисиз джуртну юсюнден.

Карим: Тойгъан джерден –туугъан джер ашхы.

Эмир: Эли джокъну келю джокъ.

А:-АЙ, аферим,аферим.

Келиб Минги тауну тюбюнде чегетде бир талада тохтадыла (чегет тауушла чыгъадыла).Тегерекге къарайдыла: теплениб тургъан гоккала, терекни сыныб тургъан бутагъы, къагъытла,шышала атылыб тургъа.Терекни тюбюнде Эмеген бла Алмасты олтуруб китабны ачаргъа кюреше тура.

А:-Ай,аманла уа бери къайтарыгъыз сабийлеге къураб тургъан саугъамы.

А.Э:-Бизге да керекди саугъа, берлик тюлбюз!Нек ачылмайды бу?

Акка:-Ол хурла китабды.Намысларын тас этгенлеге ачдырмайды  кесин.

А.Э:-Не бизни намысыбыз джокъдуму дейсе. Бек да барды.(бир-бирини къулакъ артларына ура)

Устаз:-Акка , разы эсенг , «Намыс деген не зат болду» деген сору-джууаб оюн ойнатайыкъ.Соруулагъа ким тюз джууабла берсе ол сени саугъанга ие болур.

Акка:-Болсун.

Устаз соруула береди.

1.-Сенден уллу кирсе юйге,не этерге керекди?

А.Э:-Аягъынгы созуб абындырыргъа керекди.

Сабийле:-Огъай, намыс этиб, ерге туруб,киригиз дерге керекди.

2.-Сенге адам салам берсе, не этерге керексе?

А.Э:-Керекмиди сени саламынг менге дерге.

С:-Ызына салам берирге керексе.

3.-Джолунгда уллу тюбесе не этерге керексе?

А.Э:-Бир джанынга тур деб, тюртюрге керексе.

С:-Намыс этиб, тохтаб, гитче уллугъа джол берирге керекди.

4.-Тепсиде къалай ашаргъа керексе?

А.Э:-Аузунгу толтуруб , чапылдаб ашаргъа керексе.

С:-Ариу олтуруб, таууш этмеин, селешмеин ашаб къобаргъа керекди.

5.Уллу урушса не этерге керекди?

А.Э:-Не ишинг барды меннге урушургъа деб, джууаб этерге керекди.

С:-Терс айтады, намыс этиб кезлеринги энишге иерге керекди.

6. Атанг, ананг сенге джумуш айтсала не этерге керекди?

А.Э:-Эшитмегенча этиб, джукълагъанча этиб къояргъа керекди.

С:-Огъай,бир кереден чабышыб айтханын этерге керекди.

7.Юйюнге къонакъ келсе не этерге керекди.

А.Э.-Юйюнг джокъмуду, не айланаса былайда дерге керекди.

8.-Хош кел деб, юйге чакъырыб, терге олтуртуб, аш, сууу салыргъа керекди.

9.Къарт адам джюгю бла бара эссе, не этерге керекди.?

А.Э:-Биз Аккагъа этгенча, урлаб къачаргъа керекди.

С:-Джюгюн алыб аннга болушургъа керексе.

Нарт сез: «Адам бала-

Ол сыйлыды хар неден;

Айыб алыр урлагъан бла тилеген».(магъанасын ачыкълау)

«Намысынгы гитчеликден сакъла».

«Намыс бла насыб къарнашла».

У: -Бу нарт сезню магъанасы неди?

У:-Бир–биринден айырылмайдыла, къарнашлача, бири болгъан джерде бири да болмай  мадары джокъду.

Акка:- Ай, аферим, аферим ,балаларым, аферим. Къалай бек къууандырдыгъыз мени. «Адебли джаш -адамгъа юлгю» дегенлей.Намыс юйге къалай бек керек болгъанына шагъатха мен сизге келтирген саугъамы сизге береме.(китабны устазгъа береди).Бу, сабийле, таурухду.Аты да «Намысды».

Устаз:- Сау бол, Хапарчы Акка.Биз бу таурухну бек сюйюб окъурукъбуз.Алаймыды, сабийле?

С:-Хо!Сау бол Акка.

Акка:-Хайырын керюгюз,сиз да сау болугъуз.Бу акъылсызлагъа да билим берейим.(экисин да аллына сюрюб) Сизни уа хурла кюйюзчюгюм ызыгъызгъы элтиб къайтырыкъды.Сау къалыгъыз!

Кюйюзге миниб,сыбызгъы тауушха санларын солута келедиле.(релаксация)

Келиб тюшюб, кюйюзню бир джанына салынады.

Бегитиу ишле.

Суратланы кергюзе, къайсы сабийле намыслыла болгъанын айырыу.

Дерсни тамамлау.

Устаз сорула береди-Сабийле, намыс деген неди?

-Уллу айтханны этерге керекмиди?

- Хо.:

-Адам селешген заманында аузуна чабаргъа керекмиди ?

-Огъай.

-Ойнагъан заманыгъызда бир-биригизни алдаб ойнаргъа боллукъмуду?

-Огъай.

У:-Керемисиз, намыс не болгъанын кесигиз айтдыгъыз. Намысыгъызгъа сакъ болугъуз, сабийликден сакълагъыз. Бу джорукъланы эсигизде тутсагъыз джашауда абынмазсыз.

Джангы сезле: намыс, ишленмеклик.

Багъа салыу:

Дерсде ишлегенигизни джаратдым, кесигизни тилигизде, ариу, кирсиз селешесиз, тилигизни сюесиз.

Саугъа кезюучюк:

Эшик къагъылады, Хапарчы Аккадан саугъа узатылады. Устаз джазманы(письмону)  ачыб окъуйду:

«Багъалы сабийле, мен сизни бек джаратдым. Сизге адебли,намыслы, ишленмекликлери болгъан сабийле деб айтыргъа боллукъду. Аны ючюн сизге мийик дараджалы багъа береме саугъала бла  саугъалайма.»

Устаз сабийлени орденча этилген конфетле бла саугъалайды.  Бюсюреу салады«Сау къалыгъыз!» Джууабха: «Эсен кёрюшейик!» - дерге кереклисин юретеди.