Сюйюнчланы Азамат «Халал джюрекле»
план-конспект урока

Сюйюнчланы Азамат «Халал джюрекле»

Дерсни темасы: Сюйюнчланы Азаматны джашау джолу, чыгъармачылыкъ ишлери, «Халал джюрекле» деген повестни сюзюу, тамамлау.

Дерсни эпиграфы:

Адам къатында адам

ёлмейди.

Нарт сёз.

Дерсни мураты: Сюйюнчланы Азаматны джашау джолу бла чыгъармачылыкъ ишлери бла танышыргъа, «Халал джюрекле» деген повестде эки башха миллетден юйдегилениюсю бла адамлыкъны асыу шартларын кёргюзтюрге, тил байлыгъыбызны ёсдюрюрге, шохлукъну магъанасын ангылатыргъа.

Дерсни барыуу:

Устаз:

− Багъалы къонакъла! Хош келигиз!

Къоркмазланы Алан:

Бютеу дунияда инсанла,

Бу дуниягъа кёз ачханла.

Сизге атсынла акъ тангла,

Кюн ашхы болсун, адамла!

Устаз:

− Бюгюн дерсни нарт сёзден башларгъа излейме.

Адам къатында адам ёлмейди.

Сабийле, сиз бу сёзлени къалай ангылайсыз? Дерс нени юсюнден барлыкъды? Келигиз дерсге биргелей мурат салайыкъ.

БиджиеваАмина:

− Адамлыкъны юсюнден.

Байчорова Альбина:

− Не къыйын заманда да адам адамгъа болушургъа керекди.

Салпагарова Динара:

− Джашауда тюрлю-тюрлю сынамланы юсюнден.

Устаз:

− Айтханыгъыз тюздю. Нарт сёзню магъанасын ангылагъансыз. Ма бу терен магъаналы сезлени бюгюн дерсде Сюйюнчланы Азаматны чыгъармачылыкъ джолунда эмда «Халал джюрекле» деген повестинде къарарыкъбыз.

1. Юй ишни тинтиу.

Устаз:

Биз хар джылсайын Сюйюнчланы Азаматны чыгъармалары бла танышханлай, аланы сюзгенлей турабыз. Эсибизге тюшюрейик Сюйюнчланы Азаматны джашау джолун, белгили чыгъармаларын, миллетибизни эсинден кетмезлик джырларын, къарачай адабиятха дараджалы хазна къошханын.

Дудов Абу-Бакр 4,5,6 :

Слайд 4. Сюйюнчланы Азамат Эски Джегетейде туугъанды. Ол школну бошагъандан сора Ата джурт къазауатда болгъанды. Къарачай халкъны кёчгюнчюлюк джылларында Къазахстанда, узбекистанда джашагъанды.

Слайд 5. Чимкентде, устазлыкъ институтда, Къабарты – Малкъар кърал университетде билимин ёсдюргенди.

Слайд 6. Сюйюнч улу Азамат школлада, пединститутда 20 джылны устазлыкъ этгенди. Назмула джазыб, джаш джылларындан башлагъанды.

Текеев Шабагъан 7,8:

Слайд 7. 1957-чи джыл кёчгюнчю миллетибиз тюзлюгюн табыб, къарачайлыла туугъан джуртларына, Кавказгъа, къайтханларындан сора фахмулу литератор "По ленинскому пути" газетге редакторлукъ этеди. Къарачай-Черкесияны Джазыучуларыны союзуну къарачай литература секциясын да бардырады. 1959-чу джыл Сюйюнчланы Азаматны " Къобанны мынчакълары " аты бла назмуларыны биринчи джыйым китабы чыгъады.

Слайд 8. Сюйюнчланы Азамат фольклорну уста билгенди. " Орус-къарачай-малкъар сёзлюкню " джарашдыргъанланы бириди ол. Школлагъа ана тилден окъуу китабланы хазырлагъанды. Къарачай-малкъар литературада Сюйюнчланы Азаматны творчествосу энчи орун алады. Аны чыгъармаларына Къулийланы Къайсын, Константин Симонов, Хубийланы Осман эмда башхала уллу багъа бергендиле. Сюйюнланы Азаматны талай чыгъармасы орус, украин, къазах, татар тиллеге кёчюрюлгендиле. КъЧР-ни Джазыучуларыны союзуну джууаблы секретары!

Аджиева Анжела:

Слайд 9. Сюйюнчланы Азаматны къызы Татьяна профессор КЧГУ; джашы Олег доктор технических наук, профессор кафедры прикладной биотехнологии СевКавГТУ.

Дудов Абу-Бакр:

− Ахыр джыллада джазыучуну "Мелодии гор", "Стихотворения и поэмы", "Белая лебедь на синей волне", "Двойной узел", "Свет золотой звезды", "Время рассудит", "Караванная звезда", "Заповедный край -Теберда, Домбай" деген поэзияда,прозада, публицистикада магъаналы китаблары басмадан чыкъгъандыла. "Белая лебедь на синей волне" деген китабына къарачай, орус тилледе ноталары джарашыб, аны назмуларына джазылгъан 146 джыр киргенди. Анда авторну джигитликге, урунуугъа, сюймекликге, адебге, табигъатха, сабийлеге аталгъан джырлары бардыла. Сюйюнчланы Азамат 200-ден аслам джырны авторуду.

Устаз:

− Багъатырланы Умарны джашы Харуннга Совет Союзну Джигитине аталгъан назмусу макъамгъа салыныб, белгили джыр болгъанды.

Къоркъмазланы Алан 10 Слайд:

Танклы полкунг джолгъа чыгъыб тебресе,

Джер тебрениб, кёк кюкюреб башлаед,

Урушлада джаугъа тюбеб сермешсе,

Эм махталгъан аскерлени чачаед.

Не кечеле, къаллай кюнле кетдиле,

Джайла, къышла талай кере ётдюле.

Танкистлеринг джигитликле этдиле.

Кёб эллеге ала эркинлик бердиле.

Багъатырланы Харуннга аталгъан джыр.

Устаз:

− Быйыл Къарачай-Черкесс республикабызны къуралгъанына 12-чи январда джюз джыл толгъанды. Республакада кеб миллетле шохлукъда, бир-бирин сыйлаб, болушуб, ангылаб, къазауатсыз, бир тилли, адамлыкъны сыйын да мийикде тута, джашайдыла. Сюйюнчланы Азамат да кесини миллетине атаб, кёб назмула джазгъанды. «Къарачайгъа джыр» назмусу да эл сюйген, белгилиджырды. Къарачай джырланы макъамына джигит джашларыбыз бла ариу, намыслы къызларыбыз бюгюнлюкде да, эски адетлерибиздеча, тойлада сюйюб тепсейдиле.

Къызчыкъла джырлайдыла

Узун, узакъ заманлада,

Тауларынгы тубан басыб,

Джомакълада, джырларынгда

Сен излединг халкъгъа насыб.

Припев:

Къол аязгъа чыракъ алыб

Излесенг да дюн-дунияда,

Къарачайдан ариу къайда,

Изле да кёр джер башында.

Кюн тёгеди сенге нюрюн.

Джайынг да - джай, къышынг да - джай.

Аллах (!) берген сыйлы тёрюм,

Ата джуртум - тау Къарачай.

Припев.

Ташынг - алтын, сууунг кюмюш,

Бал агъады суудамынгдан.

Джокъду сени айырыр кюч

Минги Тауну тамырындан.

Припев.

Къарачай къой юзюк болсун,

Къарачай ат джюрюк болсун,

О, Къарачай, сени сыйынг

Тауларынгдан мийик болсун!

Припев.

Устаз:

− Къарачай миллетни кебдю бютеу дуниягъа белгили иги шартлары. Аланы ичинде ёмюрледен бери айтылады тукъумлу атлары. Сюйюнчланы Азамат чыгъармаларыны ичинде къарачай атлагъа да орун бергенди. Сабийле да бу назмугъа атаб, кеслери атны суратын салгъандыла.

Къарачай атланы юсюнден видео.

Байчоров Анзор 20 Слайд:

«Къарачай атла»

Сиз тынгылагъыз, мен а айтайым

Къарачай атны хапарын,

Джети ёмюрню чарсха чабады

Кавказ таулада тулпарым.

Къарачай атла, къарачай атла —

Кёзлери джаннган джулдуздан,

Тейри адамы салгъан суратла,

Джаллары къара къундуздан.

Къарачай атла, къарачай атла,

Къошун туякълы, къошкъулакъ!

Сыртларыгъыздан аждагъан нартла

Тартхалла джаугъа от садакъ.

Сюрюу кютдюгюз, сабан сюрдюгюз,

Бойнугъуз берчден толгъунчу,

Туу белигизде бизни элтдигиз,

Къурч налларыгъыз тозгъунчу.

Ненча келинни сиз келтирдигиз,

Файтоннга байракъ такъдырыб.

Ненча байрамда ёчле алдыгъыз,

Генджа тайланы чабдырыб.

Ненча ат къайтды туугъан таулагъа,

Атлыла тартмай башларын,

О ненча ата, ана сакълайла

Урушда къалгъан джашларын?

Сюрюлюб кетдик туугъан тауладан,

Ким этди джуртха ийелик?

Сакълаб турдугъуз тау этеклени,

Аскерчилеча сюелиб.

Эй, Минги Тауну сууундан ичген

Ат сарыджилик болады.

Энди уа аны дюлдюр атлары

Дунияда ёчле алады.

2. Дерсни тамамлау (ушакъ, суратлау халда).

Устаз:

− Бюгюн биз Сюйюнчланы Азаматны «Халал джюрекле» деген повестин сюзерикбиз, тинтерикбиз, соруула бла ишлерикбиз. «Халал джюрекле» къарачай литературада белгили повестлени бириди. Бу повестде адамланы джашау джолларында ётген сынамлары ачыкъланады, кёрюнеди.

Уллу Ата джурт къазауатны заманында анала, сабийле бир биринден айырылыб, артда талай джылдан табылгъанлары кёб болгъанды.

«Халал джюрекле» деген чыгъарманы баш геройлары къуру Уллу Ата джурт къазауатны къыйынлыгъыны юсюне да миллетибизни Орта Азиягъа кёчюрюлгенин да сынагъандыла.

Видео къарачай миллетни кёчкюнчюлюгюню юсюнден.

Монолог. Байчорова Альбина:

− Энди мен къалай джашау этейим дунияда? Мени къол аязында тутхан Айтексиз? Къазауат айырды бизни бир-бирибизден.

Къызчыгъым Амина уа не болуб къалды? Аминаны айырды менден кёчгюнчюлюк. Саумуду, шаумуду? Сау эсе уа къалай табайым? Къайда излейим? Не этейим?

Адамла, бир айтыгъыз!

1. Устаз:

–Энди текст бла ишлейик. Повестни баш герою бла биз къалай танышабыз?

Лайпанов Марат:

− Онунчу классны сохталары биринчи экзаменлерин бередиле. Сохтала литературадан сочинение джазадыла. Сочинениени темасы «Адам адамгъа шохду, джолдашды эмда къарнашды». (Стр. 59)

Устаз:

− Биз бусагъатда сочинениеге къурашдырыу дейбиз. Тесктде къызчыкъны джазгъан къурашдырыуун табыгъыз.

Коркмазова Ильнара:

«Бу теманы мен бошуна алмагъанма. Ол меннге бек джууукъду. Бир ыйыкъ мындан алгъа кесими юсюмден бир тахсаны билгенме. Аны устазлагъа айтмасам, кимге айтырыкъма. Мен бусагъатда эки экзамен береме: бири – школда, бири – юйде. Хапарны созуу неге керекди. Ачыкъ айтайым: мени эки анам барды, бири табхан анам, экинчиси асырагъан анам. Огъай, алай белмеклик тюз тюлдю. Экисида мени табхан бир анадыла. Бири мени табыб бир джыл къарагъанды. Бири уа оналты джылны ёсдюргенди. Биринчи анамы таныгъанлы талай кюн болады. Ол, джазыкъ сабийни атыб къойгъанладан тюлдю». (стр. 59)

Устаз:

– Назифа кимди? Къазауатха дери къаллай джашауу болгъанды? Текстде табыгъыз.

Тамбиева Камилла:

«Сени сыйынгда тёппемде болсун, мен, тёрт джыл болгъан джашчыкъ, къарында да бирчик бла юйде къалдым. Тоба, алай айтханыма айыб этме, къарнашым, къолуну аязындача тутаэди ол мени. Кесибизни джарагъан юйюбюз, черномор ийнегибиз, къарачай къойларыбыз, бал четенлерибиз – небиз да бар эди. Экибизни да колхозда ишлегенибиз бир-бирине джалгъаныб, инджиуюбюз болмай джашай эдик. Ол джыл къызчыкъ къошулду. Тыбырда юч джан болдукъ. Турабыз. Амма, джашауубуз бузулду. Насыб, рысхы да ызына кетди». (Стр. 62)

Устаз:

– Къызчыкъ бу сынамлагъа нек тюшгенди?

Салпагарова Динара:

– Ала кёчген машина авариягъа тюшгенинде, мени къойнундан ийиб къоюб, кеси джаралы болуб кетиб, артда уа къаллай бир излеб кюрешгенди. (Стр.59)

Устаз:

− Къызчыкъны ким ёсдюргенди?

Джанибекова Зульфия

− Эркишиси къазауатда къуллукъ этген, къаратон орус тиширыу алгъанды къызчыкъны.

Эркишиси сау-эсен къазауатдан къайтыб, бирге ёсдюргендиле. Ала керти огъурлу, ачыкъ, халал джюрекли адамла болгъандыла.

Устаз:

− Повестни баш геройлары Назифа бла Лена (Амина) тюбешген джерин текстде табыгъыз, окъугъуз.

Биджиева Амина:

«…Былай эшикден киргени бла Назифа, «Аминатчыгъым!» - деб къызын къучакълаб, кёзюн-башын уппа этиб, марал бузоуунджалагъанча, тили бла джалагъанды. Джылы джыламукълары бла къызыны бетин джуугъанды, къызы да, анасы да джылаб, иги кесекни баргъандыла.» (Стр. 82)

Устаз:

Ана деген эм сыйлы атды дунияда. Ананы юсюнден милетими акъыллы нарт сезлерин эсибизге тюшюрейик.

Коркмазова Хадиджа:

− Ана барда, уллу да – гитче да бала.

Коркмазова Ильнара:

− Ана кёлю балада, бала кёлю талады.

Дудов Абу-Бакр:

− Анасы барны кёлю джарыкъ.

Текеев Шагъабан:

− Анасы барны джюрегинде чыракъ джанады.

Эркенова Амина:

− Ана къолу ачытмаз.

Чомаева Зумрат:

−Анасы саугъа ёксюзлюк джетмез.

Устаз:

−Ана не къыйынлыкъда да, не джарсыуда да билекди, ышыкъдыбаласына.

Ананы юсюнден нарт сезлени эсибизге тюшюре, дерсни темасына кере сценкачыкъ салгъанбыз.

Сценка

Къызчыкъ:

− Анам, ач болгъанма. Ач болгъанма, анам. Къарыуум джокъду. Къалайдабыз биз? Анам, сен бишириучю гырджынны эсиме тюшюргенме. Аны ариу ийиси бурнума урады.

Ана:

− Хапарсызма. Къайры барабыз? Къайры элтедиле? Хадиджачыкъ, бир кесекчик тез. Бусагъат тохтарыкъ болур поезд. Къызым, энтда да бир кесекчик тез. Аллах айтса, джашау тюзелир, гырджын – айран берекетибиз ызына къайтыр.

Устаз:

- Повестге къайтайыкъ. Лена ким бла къалады?

Биджиева Амина:

− Эки ана бла къалады. Туугъан анасы бла юйде бир айны турады. Къазауатда боркъулдаб тургъан тютюнню ичи бла джаннган отдан гитче сабийчикни чыгъарыб, джан берген атасыны атын алады. Айтекни къызы деб джаздыргъанды. Тукъуму бла аты алайлай, джазылгъаныча, къалгъандыла.

Устаз:

– Онтерт джылны баласына термилген къарачай ана бла башха орус миллетни юйдегиси ёсдюрген къызны бир-бирине табаргъа ким болушады? Текстде табыгъыз. (стр.83)

Лайпанов Марат:

– Адамланы адамлыкълары.

«Эй, адамлыкъ! Дунияда сенден ашхы, сенден онглу не болур? Кюнден джарыкъса, отдан иссисе, тауданмийиксе, тюзден кенгсе, тенгизден теренсе. Кючюнг, къудретинг кёбдю!

Сени къулачынг джетген джерде бюртюкденханс, терек ёседи, адам адамгъа къарнашлыкъ-эгечлик этеди.

Адамлыкъ, сенсе бизге рысхы, насыб! Джашауубузну магъанасы. Алтындан багъалы, фахмудан баш, джандан татлы-адамлыкъ!

− Адамны джазыууну иеси – адамлыкъ! Сен джер юсюнде хар инсанны арбазында, тёрюнде, кёкюрегинде бол! Сенсиз биз бир кюнню да болмайыкъ!» (стр. 83)

Устаз:

− Сабийле, бюгюн дерсде не оюм этдик?

Джанибекова Зульфия

– Дерсде Сюйюнчланы Азаматны джашау джолуна да, чыгъармалыкъ ишлерине да эс бёлдюк.

Байчоров Анзор

− Повестни аллынданбашлаб аягъына дери биринчи орунну алгъан къазауатны къыйынлыгъынкёрдюк.

Устаз:

− Мен да къошайым. Миллетибизни халал урунууун, адамлыкъны сыйын мийикде тутууун, халкъланыкъарнаш шохлукъларын да ариу ачыкъладыкъ.

3. Устаз:

− Юйге иш: Адамлыкъны юсюнден нарт сезле табыб, азбар айтыргъа.

Энди дерсде сизге багъа бериу джетди. Дерсде этген ишигизге уллу багъа береме.

Сабийле дерсге сау болугъуз! Джашауда адамлыкъ нёгеригиз болсун, джокълагъыз онгсузланы!Джашауда къазауат ачыу сынамыгъыз! Игиликле бла, ашхылыкъ бла сау дуниягъа белгили этигиз миллетибизни! Унутмагъыз ата-баба тилибизни! Сюйюгюз! Ыйлыкъмагъыз! Кёлтюрюгюз сыйын!

Берген дерси

ми тинтиу.

Дерсими мураты:

Бюгюн дерсимде Сюйюнчланы Азаматны джашау джолу бла чыгъармачылыкъ ишлерин эсге тюшюре, «Халал джюрекле» деген повестни сюзерге, тинтирге мурат этдим.

Сабийле Сюйюнчланы Азаматны талай назмусун азбар айтдыла, джыргъа салыннган назмуларын джырладыла, «Халал джюрекле» деген повестден юзюклени окъудула, соруулагъа толу джууаб бердиле.

Сабийле бла башха миллетден юйдегини юсю бла адамлыкъны асыу шартларын тинтдик. «Адам къатында адам ёлмейди» деген нарт сёзге шагъат болдукъ. Адамлыкъны юсюнден сёлешдик.

Нарт сезле бла ишледик.

Дерсде Сюйюнчланы Азамтны джашау джолуна да, чыгъармачылыкъ ишлерине да эс бёлдюк. Повестни аллындан башлаб аягъына дери биринчи орунну алгъан къазауатны къыйынлыгъын, халал урунууун, адамлыкъны сыйын мийикде тутууун, халкъланы къарнаш шохлукъларын ариу ачыкъладыкъ.

Къарачай миллетни ёмюрледен бери чамы, накъырдасы, джырлагъаны, тепсегени, ойнагъаны къурумагъанды. Дерсде ашхы адетлерибизден юзюкчюкле кергюзтдюм. Сабийлени окъугъан чыгъармаларына сурат салгъанларын дерсде кергюзтдюм.

Дерсни тамалында тилни болушлугъу бла адам джашауну алгъа бардырады деген иннетни ангылатдым.

Бу затланы этерге эди дерсими мураты.

Сабийлени эс бёлюб, кёллери бла ишлегеннге санадым.

Барыбыз да тутхан ишибизден кёб джылланы къууанайыкъ.