Разработка урока. "Тос оолдуг Доктагана кадай". Урок усвоения нового материала.
план-конспект урока (5 класс)

Куулар Урана Серен-ооловна,

Чөөн-Хемчик кожууннуң Чадана

хоорайның 1 дугаар ортумак

школазының тыва дыл, чогаал

башкызы.

Тема: «Хуулгаазын тоолдар. «Тос оолдуг Доктагана кадай».

Класс: 5

Хевири: чаа тема шиңгээдип алырының кичээли.

Сорулгалары: 1. Тоолдуң утказын уругларга билиндирери.

                         2. Сөзүглелди дамчыштыр чоннуң чаңчылдарын билир, ону хүндүлеп

                              чоруур кылдыр; эртем-билигниң кижиге ажыктыынтайылбырлап, эптиг-            

                              чорукка кижизидери

                         3. Чугаа сайзырадылгазынче кичээнгейни угландырары.

Дерилгези: слайдылар, чуруктар.

Кичээлдиң чорудуу:

I. Организастыг кезек. Өөреникчилерниң кичээлге белеткелин база класстың арыг-шеверин көөр. Четчелээшкинни чорудар.

II. Онаалга хыналдазы. Мурнунда кичээлде «Кускун биле Үгү» деп тоолдуу руглар өөренген.

1. Куштарның аттарын орус дылче очулдурар. Кускун-ворон; үгү-сова, филин; чашкаадай- каменка плясунья.

2. Оларның дурт-сынын, деңзизин, чалгынын, чурттаар назынын Интернеттен, номнардан дилептывар, тодарадыр.

III.Чаа темаже кирери.

1.«Эки санакчы» деп оюн.

- Үшке үштү көвүдедирге, каш болурул?  (9).

- Ийи хол, ийи буттуң салааларындан 11-ни казыырга, каш болурул?  (9).

- 63-тү чедиге үлээрге, каш болурул? (9).

- Үш ожуктуң азыгларының саны чежел? (9).

- Кижиниң кулактарын, карактарын, холдарын, буттарын база бажын кадыптарга, каш деп сан болурул? (9).

- Шупту айтырыгларның харыыларында чүге 9 деп сан үнүп турар деп бодаар силер, уруглар?

Уругларның боттарынга өөренир темазын тыптырар.

2. Кичээлдиң тема, сорулгалары-биле таныштырылга.

3. Словарьлыг ажыл:

Хаан-Херети – тоол маадыры куш (орус царь-птица)

Чөп-шын.

Көстүптер-хериптер.

Тус-тузунда-аңгы-аңгы, тос башка.

Көптүң-көвей кижиниң.

4. Тоолдуң сөзүглелиниң сайгарылгалыг номчулгазы.

5. Өөреникчилерге айтырыглар:

- Доктагана кадайның оолдарының саны чүге 9 болган деп бодаар силер, уруглар? (9 – тыва улустуң ыдыктыг саннарыныңб ирээзи: тос дээр, тос чүк, тос чүзүн мал, тос-тостуң соогу, тос берге, тос эм оът…).

- Бо тоолда тыва улустуң кандыг чаңчылын көргүскенил?  (Доктагананың оолдары Караты-Хаанга дузалажып турар. Дузааргакчорук – эң буянныг чаңчылдарның бирээзи. Бо 2015 чыл –Тывада чаагай чаңчылдар чылы…).

- Кадай хеймер оглун чүге эң эртемниг дээнил?        

- Хаан Доктагана кадайны канчаар хүлээп алганыл?

- Кадайның оолдары Хаан-Херети куштан хаанның уруун канчаар камгалап алган-дыр?

- Хаан оларны сүмележиңер дээш үндүрүпкен соонда, улуг акызының: «Бир кижиниң чөп, бир кижиниң буру дээр арга чок, шупту дөмей-дир бис, аал-чуртувус, азыраар ававыс бар-ла болгай…» - деп чугаазында чүнү көргүскен деп бодаар силер?

(Тыва улустуң бодундан улуг кижиниң чугаазын дыңнаар; эр кижи аал-оранын, чуртун ээлээр;  ада-иезин азыраар ужурлуг деп чаңчылдарын көргүскен).

- Бир эвес алышкылар боттары тус-тузунда хаанның уруун камгалаар дээш чоруп турган болза, кандыг түңнелдиг болур турганыл?

        Сула шимчээшкиннер чорудары. «Тоолдар маадырлары» деп  оюн. Уруглар тоолдар маадырлары болгаш оларга хамаарышпас аттарны ылгаар. Тоол маадыры-адыш часкаар, хамарышпас болза-бажын чаяр: Багай-оол, Өскүс-оол, Өнер-оол, Чылбыга,Чечек, Доктагана, Боралдай, Бошкажык, Караты-Хаан…).

IV. Быжыглаашкын.

1. Тоолдан эпитеттерни хамааржып чоруур сөстери-биле кады тыпкаш, ушта бижиир, оларнын ажыглалын тайылбырлаар  (эжеш ажыл). Чижээ: алдын ча, чогун; хеймер оглу; эртемниг оол...

2. Кыдат улустуң  «Лю алышкылар» деп тоолу-биле деңнелге(слайд 2).

Лю бирги бүдүндалайны ишкеш, дедираксыптар.

Лю ийиги оттан кортпас.

Лю үшкү буттарын каяа-даа чедир көстүптер.

Лю дөрткү каң дег кадыг-быжыг.

Лю бешки куштарның, аң-меңнерниң дылын билир (слайд 3).

         Оларның чурттаптурганчеринге бай чагырыкчыаңнапчедипкээр. Ол үеде Лю бешки арыгдан ыяштап чоруур. Каржы чагырыкчы элик адар деп баарга, оол аңга дузалажыр. Аң дезе бээр. Оолду туткаш, аш пар кырынче киириптер. Оол чугааланы бээрге, пар аңаа дегбейн баар. Оон бажын кезер деп баарга, Лю дөрткү дуңмазын солуптар… Сөөлүнде далайга дүжүрүп өлүрер деп баарга, улуг акызы дузалажыр… Шак ынчаар алышкылар каржы чагырыкчыны тиилеп алыр (слайд 4).

Түңнел.  Кайы-даа тоолдарда алышкылар:

   1). Эртем-билиглиг.

   2). Демниг.

   3). Найыралдыг.

Ынчангаш  бо тоолдарда алышкылар коргунчуг Хаан-Херети кушту болгаш каржы

чагырыкчыны  тиилеп  алганнар…

3. Тоолдарга кыска үнелел бижиир (бөлүктеп ажылдаары).

4. Үлегер домактар-биле ажыл (бот-тускайлаң ажылдаары).

Үлегер домактарның утказын тайылбырлап, бодунуң бодалдарын илередир.

1). Демниг сааскан         2). Чаңгыстың шаа чок,       3). Даг дег караны

     Теве тудуп чиир.            Көптүң күжү хөй.                Довук дег ак базар (слайд 5).

V. Кичээлдиң түңнелин үндүрүп,  демдектер салыры.

VI. Бажыңга онаалга.

1. «Тос шилги аъттыг Өскүс-оол» деп тоолду номчуур.

2. Өөредилге, эртем-билиг дугайында үлегер домактар чогаадыр.

Литература:

1. Кужугет М.А., Ооржак Л.Х. база бөлүк авторлар. Төрээн чогаал. 5 класс. К., 2013.

2. Куулар Ч.Ч. Матпаадыр. К., 2006.

3. Яндекс. Чуруктар. Кыдат улустуң тоолу «Лю алышкылар».

Кичээлдиң бот сайгарылгазы.

       «Хуулгаазын тоолдар. «Тос оолдуг Доктагана кадай» деп теманы чаа чүүлдү шиңгээдип алырының кичээли кылдыр эрттирген.

        Теманы мурнунда кичээлде алганы онаалганың хыналдазындан эгелээн. Уругларнын хөй кезии ажылды кончуг сонуургалдыы-биле күүсеткен.

       Кичээлге өөреникчилернин сонуургалын күштелдирери-биле база кичээнгейин хаара тудары-биле «Эки санакчы» деп оюнну киирген.

       Албан турар ужурлуг 3 сорулга салдынган. Өөредиглиг болгаш чугаа сайзырадыр сорулгалардан аңгыда, сөзүглелдин сайгарылгалыг номчулгазын дамчыштыр кижизидиглиг сорулгаже кичээнгейни угландырган.

       Өөреникчилерниң билбейн барып болур хире сөстеринге словарьлыг ажыл бар. Сайгарылгалыг номчулганын соонда, уруглар аңаа хамаарыштыр боттарының бодалдарын илередип турар.  

        «Культураларнын чугаалажылгазы» деп технологиянын  элементизи кылдыр кыдат улустун «Лю алышкылар» деп тоолу-биле деңнелгени киирген. Уругларны дыштандырар сула шимчээшкин минутазы бар.

         Дылдын уран аргаларынын бирээзи – эпитетти уруглар тоолдан тыпкаш, оларны автор кандыг сорулгалыг ажыглаанын тайылбырлап турар.  Ажылдарнын ангы-ангы хевирлери кичээлде кирген.

          Бажынга онаалганы ийи ангы хевирге берген.