Марий Тиште кече (День марийской письменности) Презентация https://cloud.mail.ru/public/yZ6S/VQxKirCof
план-конспект урока

Марий тиште кече

Урокын цельже: 1. Марий возыктышын историйже дене палдараш.

                   2. Марий тиштын кÿлешлыкшым аклаш туныкташ.

                   3. Шочмо йылмым,  калыкым, историйым шымлаш, аклаш,   пагалаш кумылаҥдаш.

Оборудований: компьютер, проектор

Кучылтшаш материал: ожнысо марий тÿр-влак, тамга-шамычым ончыктышо    таблице, книга выставке.

Урокын эртымыже.

• Организационный ужаш. /Туныктышын мутшо/

 Поро кече. Йоча-влак, тендан суртышто еҥ-влак погынат? Иктаж пашалан полшаш толыт (мутлан, шудо солымо, погымо годым; пум пӱчкыда, шелын, артанаш оптеда) але пайрем годым родо-шамыч тендан деке унала толыт. Ончалза йырваш. Таче мемнан денат калык шуко. Вет толшо уна-влак чыланат мемнан родо улыт. Те палышда, уке, кузе родо лийына? Мый тендан кокымшо авада улам, а толшо уна-влакемже мыйын родем улыт. Нуно таче мемнан пайремыш толыныт. А могай пайремыш ÿжынам мый нуным? Вашке марий калык могай пайремым пайремла? Марий тиште пайремым. Урокыштыжат лач тиде пайрем нерген ойлаш тÿҥалына. А могай пайрем вара тидыже? Мом тудо ончыкта, кÿлеш мо тудым пайремлаш? Кунам тудым пайремлат? Таче ме тендан дене кÿчыкын пален налына.

• Тÿн ужаш.

1. У теммым тунеммаш.

• Тетрадьыш числам, темым возена.
• Туныктышын мутшо.

• Тамга.

 «Вÿдшö йога, серже кодеш, ÿмырна эрта, мурына кодеш»,- муреныт ожно. Калык уш-акылеш илыш садак могай-гынат кышам кода. Кузе? Мо тудлан полша? Легенде ден преданий-влак? Калыкын моло ойпогыжо?

Марийын ожнысо книгажым ушкал кочкын, маныт. Тиде чын огыл. Молан манаш гын, ожно кугезына-влак тамга дене пайдаланеныт. А тамгам шудо да олым гычат пыштеныт. Вот и ушкал кочкын, маныт.

Тамгам сонарзе-влак пушеҥгыш кÿзö але товар дене, мланде пашаеҥ-влак мландыш кольмо дене пыштеныт. Кажне суртын шке тамгаже лийын: тамга статусым, еш кугытым, тукым ойыртемым ончыктен; тыгак тудым документыш подпись семын шынденыт, тувыр вачышкат тÿрленыт.Курым почеш курым эртен, еҥ-влак шочыныт, ÿмырым эртареныт. Акрет годым мемнан кугезына-влакат шке семынышт возен моштеныт. Нуно куэ кумыжеш, писте оҥаш але тояш тамгам пÿчкеден, ала-мыняр торашкат уверым колтеденыт. Нуным «тиште» /«врезанное письмо»/ маныт.

18-19-ше курымлаште тÿҥ шотышто марий калык тунемдыме лийын, сандене тиде жапыште тыгай йöным кучылтыныт. Родо-тукым кыл эреат лийын. Тора мландыште илыше марий-влаклан иктаж уверым колташ кÿлын гын, посна пушко палым ыштен колтеныт. Уверым налше еҥ вигак умылен: мутлан, кушто да кунам марий калыкын кумалтышыже лиеш. Тыгай йöн денак вашмутым возен.

«Тиште» шомак кугезе финно-угор йылмыштак лийын. Тудо «шÿдыр» манмым ончыктен. А марий йылмыште «тамга» манмым ончыктен.

/тетрадьыш возена: тиште – тамга/.

 Тамга, тиште, орнамент-влак письменность деч ончыч шочыныт. Марий тÿр тÿрлышö еҥын илышыже, куанже да ойгыж нерген ойлен. Тÿрлö оҥго -  кечын, кудыр пале -  вÿдын символжо-влакым, ырес – тÿнян ныл велжым ончыктеныт. Тыге ме шеледен кертына:

1.Геометрический умылымаш:

Кече -○,□,◊;

Шукш кадыр –

Кол шинча –

Корак шинча –

Шукш корно -

2.Янлык але вольыкым умылтарымаш /зооморфный/.

Комбо йол –

Имне –

Тага тÿкö –

Имне вуй –

Шордо –

Корак йол –

Йÿксö -

3.Кушкылым умылтарымаш /растительные мотивы/.

Пеледыш –

Розетке пеледыш –

Пушеҥге –

Тыгай пале-влак варажым марий тÿрыштö аралалт кодыныт. Эше ожнак мемнан кована-влак тыгай тамгам тÿрым тÿрлымаште кучылтыныт, а тÿржым вынерыш тÿрленыт. Тӱр осал деч,шинча вочмо деч аралтышым ыштен шоген. Марий тÿр тÿрлышö енын илышыже, куанже да ойгыж нерген ойлен.

Теве тендан ончылно марий вургеман ӱдырамаш-влак улыт. Нуно вынер гыч ыштыме тувырым чиеныт. Тувырыштышт могай-гынат тамгам верешташ лиеш, докан.

Тыгай тамга-влакым кучылтыт кызытсе тÿрлемыштат. Теве Унчо тӱвыра пӧрт пелен «Порсын кумыл» усталык мастерскойышто ыресла да гладь йӧн дене тӱрлат, калыкын йодмыжо почеш ӱмбал вургемым, марий тувырым ургат. Шлань ялысе «Акреттӱр» студийысе тӱрлызӧ-влак тӱран костюм-влакым, ший окса да шер пырче дене сӧрастарыман шийаршашым ямдылат. Шлань клуб пелен почылтшо «Усталык памаш» кружок пашаеҥ-влакат марий вургемым тамгам пыштенак сӧрастарат.

Мемнан тиде пӧлемыштынат тыгай тамга-влакым ужаш лиеш.

• Йÿк увер. Тылеч посна кугезына-влак йÿк уверымат колтылыныт. Тидлан куэ кумыж дене ыштыме тöтыретпуч полшен. Эн кужужо айдеме кÿкшыт да кугуракат лийын.

Пучым пуалтыме сем тымык южышто але мардеж почеш торашке шокта. Икте пуалта, весе колеш да умбакыже тыгаяк семым йоҥгалтара. Тыге тÿрлö уверым – сайжымат, удажымат мÿндыркö пеш вашке шукташ лиеш. Санденак огыл мо кугезына-влак тушман ваштареш писын чумырген кертыныт.

• Книган историйже.

Ожно марий тамга дене возен гын, вараракше книга лектын. Кö вара тудын авторжо? Кö саде книгам возен, комышто ончыктымо огыл, но учёный-влак ойлат: ты книгам Озаҥ оласе семинарийыште тунемше марий рвезе-влак архиепископ Вениамин Пуцек-Григоровичын вуйлатымыж почеш сереныт. Первый гана тушто марий йылме ÿмбаке моло йылме семынак ончалыныт, первый гана шанче /наука/ могырым шымлаш тöченыт. Мемнан йылмынан 200 ий утла ончыч могай улмыжым кагазеш серен коденыт.

Тиде книга кызыт пеш шагал кодын. Лач Америкыште, Тарту /Финляндий/, Санкт-Петербург олалаште да Йошкар-Оласе библиотекын архивыштыже икмыняр экземпляр уло. Тудо 1775 ийыште «Сочинения, принадлежащие к грамматике черемисского языка» лÿм дене лектын. 10-шо декабрьыште Санкт-Петербургысо книга кевытыште ужалалташ тÿҥалын. Тиде книга кызытсе марий тиштын (письменностьын) тÿҥалтышыжлан шотлалтеш. Тышке чылаже тÿжем наре шомакан мутерым пуртымо. Садлан 10-шо декабрьым марий возыктышын шочмо кечыжлан шотлат.

1990 ийыште II Марий калык погын 10 декабрьыште кажне ийын Марий тиште кечым палемдаш пунчалын.  1998 ий 18 ноябрьыште официально Марий Эл Республикын Президентше В.Кислицын тиште кечым кугыжаныш пайрем семын палемдыме нерген пунчалыш кидпалыжым пыштен.

1837 ийыште икымше марий алфавит шочеш. Авторжо Андрей Альбинский.

/тетрадьыш возена: Архиепископ Вениамин Пуцек-Григоровичын вуйлатымыж почеш 1775 ий 10-шо декабрьыште Санк-Петербургысо книга кевытыште «Сочинения, принадлежащие к грамматике черемисского языка» лÿм дене лектеш. 10-шо декабрь – марий возыктышын шочмо кечыже.1998 ий гыч тиде кечым Марий Эл Республикыште Марий Тиште кече пайрем семын палемдаш тÿҥалыныт. 1837 ийыште марий алфавит шочеш. Авторжо Андрей Альбинский/.

 Но садак марла сöралын возаш тÿналмешке эше ик курым утла эртен. 1905 ийыште веле талешке еҥна Сергей Григорьевич Чавайн икымше марла почеламутым возен. Тудын лÿмжо – «Ото».

Тиддеч вара моло марий тунемше ден туныктышо-влакат почеламутым, ойлымашым возаш тÿҥалыныт, шочмо кундемыште колмо йомакым, легендым, туштым да молымат лудаш келыштареныт.

 Изиш варарак, 1907 ийыште, Пошкырт вел марий Валериан Михайлович Васильев /Ўпымарий/ «Марла календарь»  лÿман книгам савыктен. Тудо вараракше 1913 ий марте талук еда лектын. Сандене ме тудым икымше марий журнал манын кертына.

 1915 – 1917 ийлаште «Война увер» газет изи форматан листовко гае лекташ тӱҥалын. Редакторжо Павел Глезденёв лийын.

 1918 ийыште Павел Глезденёв ден В.М.Васильев Озаҥыште «Ўжара» газетым луктыныт. Тиде газетеш савыктыме чыла статьяште, чыла сылнымутышто ик тÿн шонымаш вигак коеш: тÿняште, моло калык коклаште, марий калыкат уло, тудат, моло калык семынак, шке эрык вийжым, поро кумылжым, уш-акыл куатшым почын ончыктен кертеш.  Тиде ийынак 1918 ий вӱдшор тылзын (апрельыште) 13 кечынже  «Йошкар кече» газетын икымше номерже Владимир Мухин – Савин вуйлатымыж почеш савыкталтеш. 1920 ийыште МАО-м ыштымеке, газет лукмашымат марий кундемыш кусарат. Тунам олана  Краснококшайск маналтын, 1928 ийыште Йошкар-Ола лийын. Тыге «Йошкар кече» лӱм дене 1931 ий марте, 1931 гыч 1932 ий марте «Марий коммунист», 1932 ий гыч 1991 ий марте «Марий коммуна»,1992 ий гыч тудын лÿмжö – «Марий Эл».

1933 ийыште йоча-влаклан «Ямде лий» да 1991-ше ий 5 июльышто самырык-влакын «Кугарня» газетышт шочеш.

1930 ий 1 ноябрь гыч Морко калыклан марий да руш йылме дене «Морко мланде»  шке газетше лекташ тÿналеш. Эн ондак «Колхозная правда» лÿм дене лектын.

Йошкар-Олаште марла книгам 1925 ий гыч эреак савыкташ тӱҥалме.

1926 ий гыч «У вий» /кызыт «Ончыко» /, 1930 ийыште йоча-влакат «Пионер йÿк» /кызыт «Кече» / лÿман журналым налаш тÿҥалыт.

Тений, 2018 ийын шыжа тылзын (октябрь) 5 кечынже «Кугарня» да «Ямде лий» газет пашаеҥ-влак «Звонок» лӱман газетын икымше номержым савыктен луктыныт.

Радио дене марий шомак икымше гана 1933 ий 20 июньышто йоҥгалтын.

Марий Элыште телевизор дене марла передаче 1960 ий 15 августышто  икымше гана  канде экранышке лектын.

• Иктешлымаш.

Мо уло шочмо йылме деч шерге? Йылме ила – калык ила. Тудо ава шöр дене мемнан чоныш шыҥа. Поэт-писатель-влак шочмо йылмым моткоч кÿкшын аклат. Эн чапле сылнымут корныштым шочмо йылмылан пöлеклат.

Теве В.М.Васильев – Ўпымарий тыге возен:

Йылме манме мо лиеш?

Кузе тудым аралаш?

Еҥ йылмыште чон коеш,

Шонымыжат, йÿлажат.

Тÿня койышан лийнеже гын,

Ынже пыте йылмыжат.

Мутет уло – ой лиеш.

Йылмыдыме мом ышта?

Калык лиеш – йылмаҥеш,

Йылме пыта – еҥ пыта.

Шуко шокшо мутым шочмо калык, шочмо йылме, шочмо мланде нерген ойлаш лиеш. Чынак, шочмо йылме эн кÿлешан, чылажат тудын деч тÿҥалеш. Аралыза шочмо йылмым, пагалыза, аклыза.

А тачысе унам-влак лачак марий йылмым аралаш тыршыше-влак улыт. Кажныже нуно марий йылмын, шочмо йылмын моторлыкшо, яндарлыкше верч тырша. Илышыште шочмо йылмын верже нерген калык поэт, СССР Кугыжаныш премийын лауреатше, Морко районын эргыже Миклай Казаков теве кузе каласен: «Шочмо йылмын поянлыкшым шинчыде,тудын дене шке шонымашетым  каласен моштыде,руш йылмым тунем от шукто, кеч-могай наукымат кӱлеш семын шымлен от керт».

• Мöҥгö паша: кызытсе марий газет ден журнал-влакын тӱҥ редакторыштым возаш.

1. «Марий Эл» -
2. «Кугарня» -
3. «Ямде лий» -
4. «Морко мланде» -
5. «Ончыко» -
6. «Кече» -

• А ынде изирак сценке. «Ой, книга, книга!...» маналтеш