Эн тале рвезе
методическая разработка

Эн тале рвезе.

Конкурс.

«Эн тале» конкурсышто шке уш-акылнам  тергена. Утларакше йодыш-влак лийыт.

Марий   талешке - тиде   шке   шочмо   элым йöратыше, шочмо калыкым пагалыше еҥ.  

Мыланна шочмо мланде - Унчо кундем.

I. Шочмо кундемын историйжым те кузе паледа? (Йодыш-влак.)

1.Ял лÿмна моткоч сылнын йоҥга. Кушеч тиде лÿм лектын?

2.Унчышто илыше калык ожно мо дене лÿйкален?

3.100 ий ончыч ялын адресше могай лийын?

4. Могай ийыште ялыште школ почылтын?

5. Ялна йыр мыняр кÿсото уло? Могай кÿсото тÿҥлан шотлалтеш?

  6. Кö   ялнан    чапшым   эл,    республик   кÿкшытышкö нöлтен?

II. Марий калык ожнысек тале сонарзе семын палыме. Пÿртÿс лоҥгаште илымыж дене янлык, кушкыл тÿням сайын умылен. Ожно ачаже пöръеҥ икшывым изинекак сонар илыш дене палымым ыштен, пеленже чодырашке коштыктен, пÿртÿс деке чакемден. Таче кечын сонар тукым щуэн вашлиялтеш.

Кугезе-влакын шуктымо сомылыштым те кузе паледа?

1.Молан марий калык «мÿйым погаш огыл, а «мÿйым кÿзаш» манын? (Ожно ир мÿкшын мÿйжым чодыраште пушеҥгыш кÿзен погеныт.)

2.Могай ÿзгар дене сонарыш коштыныт? (Пикш, умдо, капкан, вапш, шке лÿйкалыме ÿзгар-влак, кÿзö, пычал.)

3.Порох марла кузе лиеш? (Пычалтар.)

4.Ожно калык окса шотым мо дене висен? (Ур коваште дене.)

5.Мо дене ожно колым кученыт? (Вапш, атма, шорока, эҥыр, мурда дене.)

6.Кузе ожно эҥырым ыштеныт?  (Крючок - лу,  пÿнчö |укш; леска -имне шар.)                              

7.Мо    тугай    маскайол?    (Мÿкш   ончышо-влакын пушеҥгыш кÿзаш кÿртньö гыч ыштыме ÿзгар.)

III. Марий калык йÿлам те кузе паледа?

 Рвезе-влак, тÿрлö йÿлам эртарыме годым марий калык шинчалым, пыстылым, муным, ший оксам, кинде курикам, име але булавкым кучылтын. Молан?

1.Шинчал.. Молан, кунам йочан вуйышкыжо шинчалым  шавалтеныт? (Йочалан шинча ынже воч манын, палыдыме еҥлан ончыктымо деч ончыч вуйышкыжо шинчалым шавалтен пелештеныт: «Щинчаллан шинча вочшо»)

   2.Муно. Молан муным саҥгаш тÿчымö койыш кызытат кодын? (Агавайремыште оръеҥ, чиялтыме муным налын, карт кугыза деч сугыньым йодын. Карт кугыза муным оръеҥын саҥгаш тÿчен, «сай муно гай тичмаш илыза» манын ойлен.)

3.Ший окса. Ужалыме-налме деч посна окса кузе, кушто кучылталтын? (Оръеҥ, икымше гана вÿдлан кайымек, вÿдыш ший оксам кудалтел. Изи азалан «ший гай волгалт иле» манын, оксам тувырышкыжо кылденыт.)

4. Кинде курика. Молан, кужу корныш кайымек, кинде курикам пелен налыныт? («Кушеч кает - тушкак толат»,-ойла калык.)

5.Пыстыл. Молан азам пöртыш пуртымо годым мардеж почеш пыстылым колтеныт? (Пыстылла куштылгын илыже.)

6.Булавке. Молан булавкым изи йочаланат, кугыеҥланат вургемыш  пижыктат?  (Булавке  осал деч,   шинчавочмо деч арала.)

IV. Марий пайремым палет мо?

1. Шорыкйол пайремын ожнысо лÿмжо могай? (Шочйол)
2. Ўярнян мом кочкыт? (Мелнам)
3. Пеледыш пайрем ожно могай лÿман лийын? (Йошкар пеледыш пайрем, Муро пайрем)
4. Ўярня курык гыч мунчалтыме годым мом кышкеныт? (Кыне, йытын нöшмым)
5. Могай пайремым весела еҥын пайремже маныт? (Ўярня)
6. Тиде пайрем кечын оза метрат пеле пуч дене пуалта. (Угинде пайрем)
7. Ўярня годым жапым утларак кушто эртареныт? (Курыкышто мунчалтеныт)
8. Кугече пайремым молан тыге лÿмденыт? («Кугу кече» - эн тÿн пайрем)
9. Кузе ожно сÿан кечын качымарийым тергеныт? (Лапашым лугеныт, совлажым вургыжге тушко чыкен луктыныт. Качымарий совлам нулен гын – ватыжын йолчием йымач ок лек, кидшым амырта гын – лювык. А чолга каче ончылшогышо ÿдырын ончылсакышешыже кидшым ÿштын, сыраш ок лий.)
10. Тиде ужашыште могай пайрем нерген ойлалтеш: «Тумер марий-влак ожнысек пайремым виян эртарат: арня мучко ял лымак ок лий. Тумерын рвезыштат путырак чулым улыт: пайрем шочмо касланак  йолкурыкым ыштен шуктат. «Лÿмын пайрем эртарашак шочын-кушкыныт Тумер кашак» манын, мут гыч мут лекме годым пошкудо ял марий-влак ойлен воштылыныт. Теве, пайрем кас еда, утларакшым ÿдыр-вате-влак, мотор чиен, сходыш поктен кондымо гай ювыге йолкурык дек погынат»)
11. Тиде пайрем годым, вӱташ пурен, вольыкым йолжо гыч кучен, «йыгырым-йыгырым» манын йодыныт. (Шорыкйол годым)
12. «Муно гай тичмаш, сай мотор илыза!» тыгай сугыньым оръеҥ-влаклан карт кугыза кунам ойлен? (Агавайрем годым)
13. Ўярня пайрем мурым шуйыза: «Ўярня йор-йор-йор… (мелна чыж-чыж-чыж, вола клоп-лоп-лоп)
14. Кажне пайрем деч ончыч мом ыштат? (Мончаш пурат, марий калык кеч-могай пайремым яндар кап-кыл, ару вургем, поро кумыл дене тарвата, кочкышым ямдыла)
15. Калык мурым шуйыза:

 Шорыкйол толеш пура йÿаш,

Ўярня толеш …..(мунчалташ)

Кугече толеш…. (лÿҥгалташ)

Семык толеш…..(таҥ кучаш)

Петро толеш…. (ÿдыр налаш)

V. Калыкмутым шуйыза.

1. Шошо кече шояче, … (шым гана вашталтеш)

2. Паша айдемым илаш …. (туныкта)

3. Шинча лÿдеш, кид …. (ышта)

4. Йолташет уке гын – кычал, уло гын -  …(арале)

5. Кö кузе кочкеш, тугак … (пашам ышта)

6. Изи улыт – ик ойго, кушкын шуыт -… (шÿдö ойго)

 VI. Тиде кечым палыза.

1. 14 сентябрьыште могай кечым палемдат? (Вÿд йÿкшымö кече)
2. Тиде кечын мардеж корно гоч ӱштын гын, кеҥеж йӱштӧ лийшаш улмаш. А корнышто вӱд пӧрткайыклан йӱштылаш ситен гын, шошо вашке толшаш. Могай кече нерген ойлалтеш? (Март мучаште «тер кудалтыме кече»)
3. 14 мартыште мом ыштат, могай кече маныт? (Овдоким кече, комбо пыжашам оптат)
4. 19  январь могай кече? (Вÿд модмо кече)
5. 26 апрель могай кече? (Марий талешке кече)
6. 2 август могай кече? (Ильин кече)
7. 12 июль могай кече? (Петро кече)
8. 14 октябрь могай кечым пайремлат? (Покро)
9. 19 декабрь? ( Миколо, марий кумалтыш петырналтеш )
10. 10 декабрь? (Марий тиште кече)

VII. Ойöрö-влак.

1. Кинде шултышым кодаш ок йöрö…. (еҥ кочкеш гын, виетым налеш)
2. Омса лодемыш шинчаш ок йöрö … (тулыкеш кодат)
3. Чодыраште пундышым чумаш ок йöрö - …. (йолетым кишке чÿҥгалеш)
4. Памашшинчаш, тавыш шÿведаш ок йöрö-… (кокша лектеш)
5. Эрдене мураш ок йöрö -… (шортат)
6. Ўстелым яра кид дене ÿшташ ок йöрö-…. (нужна лият)
7. Киндым кинде ÿмбак пыштен пÿчкаш ок йöрö - …. (илышетым пÿчкат)
8. Йолым рÿзен шинчаш ок йöрö - …. (иям рÿзет)
9. Кÿсотышто осалым ышташ ок йöрö.- ….. (ешетлан эҥгек лиеш)
10. Вÿдым «тамле огыл» манаш ок йорö -… (тÿрвешет котыр лектеш)