Төрскн теегин күңкл дууч (Kугультинов Д.)
план-конспект урока (7 класс)

МБОУ Очра Номтын нертә 8-гч тойгта школ

Төрскн теегин күңкл дууч

(Теегтән нерәдсн шүлгүд)

7 класс

Давулснь: Элст балhсна

Очра Номтын нертә

 8-гч тойгта дундын школын

хальмг келнә багш

Окунова С.А.

Элст - 2022 җ.

Кичəлин тɵр: Көглтин Даван шүлглəн. Теегтән нерәдсн шүлгүд.

Кичəлин күцл: сурһульчнрин чадвр батллһн, амн ʏгəр келлһн, айслулҗ умшлһн, умшсан шалһҗ чадлһн.

Дɵнцл: шʏлгч Көглтин Даван зург, бичсн дегтрмʏдин һəəхʏл, кластермуд (опорн схемс), компьютерн презентац, кроссворд.

Кичəлин йовуд:

1. Мендллһн. Кичəлин тɵр болн күцл келлһн.
2. Багшин үг. Урдк кичəлд бидн Көглтин Даван җирһлин болн үүдəлтин хаалһла таньлдлавидн. Эндр болхла, бидн Көглтин Даван бичсн шүлгүдлə таньлдхвидн. Тер учрар шүлгүдиг сəəнəр, айслулҗ умшад, умшсарн шалһлт кехвидн. Эн кɵдлмш кехин ɵмн шʏлгч Көглтин Дава  ямаран хаалһар йовад, яһҗ литературт ирсинь медхмн.
3. Герин даалһвр сергəлһн.

Багш: - Көглтин Даван  тускар ю меднт? Кен келнə?

1). 1-гч сурһульч  кластерар шүлгчин җирһлин хаалһин тускар келлһн.

        (презентац) - (слайд үзүллhн)

Сурвр:                        (сурһульчнр сурвр өглhн )

- Көглтин Дава кедү настадан шүлг эклҗ бичв?

Хǝрү: 

- Көглтин Дава арвн хойрта насндан шүлг эклҗ бичв.

2). 2-гч сурһульч Көглтин Даван  ʏʏдəлтин хаалһ келлһн.

(презентац)  - (слайд үзүллhн)

Сурвр:                        (сурһульчнр сурвр өглhн)

- Көглтин Даван түрүн хураӊhун нернь ямаран?

Хǝрү:

- Көглтин Даван түрүн хураӊhунь – «Баh насни шүлгүд».

3).  Кʏʏндлдəн:                        (хойр сурһульчин күүндǝн)

- Менд,….

- …., менд.

- Көглтин Даван тускар соӊслч?

- Э-э, соӊслав. Көглтин Дава – Хальмг олн-əмтнə шʏлгч, Социалистическ күч- көлснǝ Герой.

- Көглтин Дава кезə тɵрҗ?

- Көглтин Дава1922-гч җилд тɵрсмн.

- Шʏлгчин тɵрсн һазр-усна неринь меднч?

- Э-э, меднəв. Көглтин Дава Ик Дɵрвдə нутгт Һахан Авhнр хотнд тɵрсмн.

- Көглтин Даван түрүн дегтрин нер меднч ?

- Э-э, меднəв. Шʏлгч «Баh насни шʏлгүд» гидг нертǝhǝр түрүн дегтрǝн барас hарhв.

- Көглтин Даван бичсн ʏʏдəврмʏд меднч?

- Меднəв. Шʏлгч кесг шʏлгʏдин хураӊһусин тʏʏрвəч. Υлгʏрнь, «Олна төлǝ»,  «Алтн зүркн», «Сар-Герл», «Ухана буцлт» болн нань чигн.

- Йир сəн, сəн бə, ...

- Менд харһий, ...

 IV. Шин төр: Көглтин Даван шʏлглəн. Теегтән нерәдсн шүлгүд.

Багш: Эн җил Таңһчин бәәдл-җирһлд учрх ончта йовдлын тоод чинртә гисн нег йовдлнь- Хальмг улсин шүлгч Көглтин Даван 100 җилин өөн темдгллһн мөн.

Һанцхн Таңһчдан биш, Әрәсәд, делкәд нер һарсн күн.                (слайд)

Көглтин Дава – Хальмг утх-зокъялыг цуг нарт-делкǝд туурулсн шүлгч.

Көглтин Дава дала үүдәврмүд бичсмн: шүлгүд, поэмс, домгуд, туульс, очеркс, статьяс, келврмүд, түүкс. Эн үүдәврмүд умшхнь чееҗ ханхш, тедү үгнь хурц, учр-утхарн гүн үүдәврмүд шүлгч үүдәсмн.                                (слайд)

Далн һар дегтр хальмг, орс болн нань чигн СССРин улсин келәр барлгдсн болдг, бас словацк, чешск, моңһл болн англь келәр үүдәврмүднь һарла. Шүлгүднь болхла, СССРин олн-әмтнә келәр, англь, араб, хинди, польск, чешск, итальянск келәр барлгдсн билә. 

Алдр шүлгчин җирһлин болн үүдәлтин тускар ухалхла, хальмг келн-әмтнә, төрскн таңһчин адрута тууҗин хаалһд учрсн бәәдл-җирһлин тускар сангдна. Юңгад гихлә, шүлгч эврәннь җирһләрн, насарн андһар тәвҗ, билгән хальмг келн-әмтндән нерәдсмн.

Көглтин Дава гүн медрлтә, хурц келтә күн. Шүлгчин хурц болн омгта үгмүд күн болһна зүрк авлад, келн-әмтн болһнд өврлт болҗ таасгдад, республикәс республик дамҗад, эврәннь келн-әмтнән туурулсмн. 

5. Амрлһна кем. Физминутк.

        Эзн Богд Җаӊһр хан

        Эргндкəн ширтəд хəлəнə.

        Барун талагшан хəлəһəд,

        Байн Кʏӊкəн Алтн Чееҗлə мендлнə.

        Зʏн талагшан хəлəһəд,

        Зɵргтə Арг Улан Хоӊһрла мендлнə.

        Деегшəн хəлəһəд, Деедс Бурхндан зальврна.

        Дорагшан хəлəһəд, һазр-усндан зальврна.

6. Багш:  Көглтин Даван билгтнь мана теегин болн хальмг әмтнә хүврлтнь сәәнәр үзүлгдҗ. Бичǝч төрскн һазртан, теегтән кесг сәәхн шүлгүд, поэмс нерәдсмн. Тедн дунд «Сар-Герл» поэм, «Цецгүдин сәәх һәәхҗ…», «Ай, апрель, болһа!», «Теегт», «Йиртмҗин бǝǝдлǝс»  болн нань чигн шүлгүд хальмг теегин сәәхнинь һәәхнә.                                                                (слайд)

Көглтин Давад йиртмҗин дүр чигн үзүлҗәх шүлгүд дала, теднәснь «Хаврин седкл» гидг шүлг. Хавр болчксн, хамг цецгүд һарчксн йиртмҗ цуг әмтнд ямаран байр үүдәҗәхинь медүлҗәнә. Эңкр теегиннь туск ухаһан иим мөрмүдәр иткүлнә:

Хама йоввчн, нанд

Хальмг Таңһчм сангдна.

Өңгрсн, ирх җирһл

Өмнм бәәхәр үзгднә…

Заясн нутгин тачалнь

Зах угань медгднә.

7. Көглтин Даван шүлгүдин тускар соӊсллhн.                (соӊсллhн)
8. Дегтрǝр көдллhн. 112-гч халх. «Теегт» - гидг шүлг шинҗллhн.

1). Шүлг чаӊhар умшллhн.

2). Толин көдлмш:

идшлх – пастись                                        җивртн - пернатые

шаhаца – по щиколотку                        хǝврhдǝн - сбоку

ээврлнǝ -  греются                                дǝкнǝс – снова

3). Текстǝр көдллhн. Сурврмудт хǝрү өглhн. 

а). Хаврин теегт юн шавшвд нарнд ээврлнǝ, ниснǝ, идшлнǝ?

б). Теӊгрт шовуд яhна?

в). Бичǝч «ке сǝǝхн күмни хавран» кенǝс харсхар седв?

4). Эн шүлгǝр ямаран зург зурҗ болх? 

Багш: Шүлгчин дурта цагнь - хавр. Эн цагт тег хүврәд, цаһан, улан, оошг, цеңкр цецгүдәс хатхсн кевсәр бүркгднә.Иигәд алтрсн сәәхн теегиг буульҗ, хальмг һазртан шүлгүдәрн магтал үүдәсмн. Хавр, йиртмҗ, хаврин тег, өвкнрин һарсн һазр - цуг эн тоот Көглтин Дава шүлгләнә көрңд эврәннь халхан эзлв.

Хаврин эн җирһл

Хәләсәр чееҗм ханхш.

Сәәхн цаган магтх

Стихд үгм күртхш.                                                                 (слайд)

Өргн теегиннь ор дунд зогсчасн теегин үрн - өдгә цагин күн, теегин йиртмҗин өгәнч болн сәәхн дүрәрнь үлгүр бийдән авч, санан седкләрн хоорч, «насарн чилшго» болҗ медгднә.

Тег ода зовлңган мартв,

Тег баатр эздүдтә болв.

Теегин өмнк нульмсн хагсв.

Тег теҗәлтә байн пилгв.

Теегин йиртмҗин бәәдл, хаврин кем күүг җирһлин туск гүн ухан-тоолврур зөрүлнә. Хавр ирхлә цаснас сулдсн ноһан мет, нарта орчлң үзҗ, ухан-санань сольгдсн болвчн «уха цуглулх уутта урдас өдгәд төрнәвидн»,- гиҗ шүлгч бичнә.

- Ода, бичкн кроссворд тǝǝлхмн, үгмүд орчулхмн.  Һол үг олхмн.                                                                                                        (слайд)

1. Небо
2. Прохладно
3. Блестит

Багш: Җил болһн апрель сарла мана эң-зах уга, өргн тег эн сәәхн кевст хүврнә. Һундл төрхд, җил ирвәс бамб цецгәд дурта әмтн энүг таслад авад, харшлтан күргҗәнә.

Бамб цецгин тускар хөвин цецг гиҗ келдмн. Мана Хальмг Таңһчд бамб цецгт нерәдсн сән өдр бәәнә. Эн өдриг « Бамб цецгт нерәдсн частр» гиҗ нерәднә.

Көглтин Дава бамб цецгүдт иим үгмүд нерәдв:

                        Бамб цецг теегтм урһна,

                        Бичкн өөн теегтм өснә.

                        Би цугтаднь теднд дуртав,

                        Менд цовхлань байрта бәәнәв.

Шүлгчин седклин үүмлт медгдҗәнә. Юңгад гихлә бамб цецгүд теегт хая нег харһдг болв.

Көглтин Даван бичсн үүдәврмүдинь умшхла, цецн ухаһинь чееҗдән тодлад, ямаранчн төрәр келсн үгмүдинь чиңнәд , соңсад йовхла, Көглтин Дава тер ухалсн цецн чинрәрн делкә мини гисн делгү цаһан саната күн болҗ сангдна.

Бийнь уга болв чигн, олнд кесн ач-туснь, күцәсн керг-үүлдврнь, бичсн үүдәврмүднь, шүлгүднь мөңкинд әмтнә седклд үлдснь мөн.

9. Кичǝлин аш: 

Багш: Көглтин Даван алдр үүдәврмүднь - энтн мана мөңкин тууҗ, мана мандлсн нарн. Хальмгин кишг чиләд уга, Көглтин Даван хөв бөкәд уга.

Сурһмҗта шүлгүдәснь ода чигн олн-олн җилмүдин туршарт дорас өсҗ йовх мана үйнр уха авч, төрскндән эңкр, итклтә улс болҗ өсх.

10. Темдг тəвлһн. Эндрк кичəлдəн тадн гем уга кɵдлвт гиҗ би санҗанав.

Шʏлгчин җирһлин болн ʏʏдəлтин хаалһ тодрхаһар келснд ….болн….. «5» темдг тəвҗəнəв, кʏʏндлдəнд орлцад, йир сəн белдвр кеснд … болн … бас «5» темдг тəвҗəнəв. Кичəлин туршарт кɵдлсн  …, …, …, …, …. «4» темдг тəвҗəнəв.

11. Герин даалһвр. Көглтин Даван нег шʏлг чееҗəр дастн. Шүлгǝр зург зуртн.

Багш: - Тадна ɵмн, цагин некврəр, смайлики кевтнə. Тегəд, давулсн кичəл ямаранинь ʏнлтн. Таднд кичəл таасгдв аль угай:

инəҗəх смайлик – кемр кичəл таасгдв,

һурниҗəх смайлик – невчк кичəл  таасгдсн уга.

Кичəл чилв, сəн-менд харһий!