« Теегин зөөр хадһлый!»  гидг төрәр өггдҗәх ил кичәлин зура.

 Кичәлин күцл:  хаврин йиртмҗ шинҗлх, төрскн һазртан дурта болад, теегин зөөр хадһлх уха медүлх,  теегин шовудын, зерлг аңгудын, урһмлмудын нерәдлһс давтх, Хальмг Таңһчин Улан дегтрин тускар күүндх.

Сурһуль- медрлин керг- үүл күцәлһн:  Хальмг Таңһчин Улан дегтрт орсн теегин зөөрмүдин тускар күүндх;

Сурһмҗин көдлмш: төрскн һазртан дурта болад, теегин зөөр хадһлх уха заах.

Кичәлин дөңцлмүд:  презентац «Теегин зөөр хадһлый »,  Хальмг Таңһчин карт, Хальмгин 7 өврмҗин зургуд, сурһульчнр зурсн зургуд, бамб цецгүд, кегдлмүдин һәәхүл.

                                                 Кичәлин йовуд:

I.Кичәлд белдлһнә кем.

II. Мендллһн.

 Мендвт, күүкд!

 Ямаран бәәнәт?

Эндр класст кедү сурһульч бәәнә?

Эндр теңгрин бәәдл ямаран?

Аһарин кемҗән кедү градус болх?

III.Келлһнә дамшлт.

Ээвртә дулан нарн, халулыч,

Ээлтә номһн салькн, үләһич,

Эк- эцкм бәәсн һазр, җирһич,

Эңкр Төрскн теегм, цецгәрич!

IV.Күүндвр.

Җилин ямаран цаг ирв?

Хаврин сармуд нерәдтн.

Хавр ирхлә, йиртмҗ яһҗ сольгдна?

Ямаран шовуд нисҗ ирнә?

Хаврин, теегин йиртмҗин туск ямаран шүлгүд, үлгүрмүд меднәт?

V.Герин даалһвр шинҗллһн.

Сурһульчнр теегин урһмл, аң, шовуд цааснд зурад, зурган харсх зөвтә.

VI.Кичәлин шин төр оруллһн.

1.Кроссвордын даалһвр күцәхлә, кичәлин төр медҗ авхвидн.Үгмүд хальмг келнд орчултн  (зург үзүләд)

1.Дрофа              4.Сайгак             7.Суслик             10.Ласточка

2.Ворона            5.Балобан          8.Колпица            

3.Лотос               6.Лебедь            9.Голубь                            

Деерәс дорагшан ямаран үгмүд умшч болх? ( Теегин зөөр)

Цуг эн цецгүд, шовуд, аңгуд мана хальмг теегин кеермҗ, зөөр болҗана, эдниг хадһлх кергтә, тегәд мана кичәлин төр-  « Теегин зөөр хадһлый!»

2.Үгин көдлмш. Эртәснь самбрт шин үгмүд бичх:  зөөр,байн, олн зүсн, хадһлх, харсх,  бәәршлнә, Улан дегтр.

Мана хальмг тег зөөрәр байн. Олн зүсн аңгуд, шовуд бәәршлнә, цецгүд урһна. Зәрмнь Улан дегтрт орна, юңгад гихлә, эднә тонь баһрад йовна, уга болҗ одх әәмшг һарчана.Тегәд эдниг харсх, хадһлх кергтә.

3.Презентац үзүллһн. Презентацин зургудар күүндвр келһн.

4.Хальмг Таңһчин картд мана һазрин заповедникүд үзүлх, ямаран шовуд, аңгуд бәәршлдгинь темдглх.

5.Хальмг Таңһчин 7 өврмҗин зургуд үзүләд, сурһульчнрар нерәдлһинь келүлх. Эдн бас мана теегин зөөр. Эдниг хадһлх кергтә.

V.Цогц- махмудан тинилһн.

VI.Шин төр батлһн.

1.Багар көдллһн( хошадар)  Олн үзгүд заагас бултсн үгмүд олҗ авх. Олҗ авсн үгмүдән умшх.

2.Күүндвр.

Ямаран аңгуд, шовуд, урһмлмуд Хальмг Таңһчин Улан дегтрт орна?

Эдниг яах кергтә?

Мана таңһчд ямаран заповедникүд бәәнә?

VI.Ашлвр.

Эндр мадн хальмг һазрин йиртмҗин тускар күүндәд, ямаран әмтә тоот хадлх кергтәһинь медвдн. Ирх цагт һазр- усна эздүд- тадн болхт. Тегәд бәәсн һазран цеврәр хадһлҗ, теегиннь кеермҗ- зөөрән әрүнәр хадһлҗ йовхитн би таднд үрвр кеҗәнәв.

Кичәл таднд таасгдв?  Ода хамдан «Харада»  гидг ду дуулый.

Темдг тәвлһн.

VII.Герин даалһвр.Теегин зөөр хадһлһна  тускар презентац белдх.

                МОКУ «Вознесеновская СОШ» им. И. В. Гермашева

                КИЧӘЛИН ЗУРА

  « Теегин зөөр   хадһлый!»

                                                                                       Күцәснь: хальмг келнә болн

                                                                                       утх- зокъялын багш

                                                                                       Сагаева Н.Г.

Кичәлин күцл: Советск Союзин баатр Делгә Эрднин дүрәс үлгүр авч, Төрскән харсдг баатр, зөрмг болдг сурһмҗ өгх; дорас өсч йовх баһчудт дәәнә җилмүдт залу зөрмгән үзүлсн улс, әмән хармнлго мана эндрк бәәх сә җирһлин төлә дәәлдсинь медүлх; баатр, зөрмг йовдл үзүллһнә сурһмҗ өгх; сурһульчнрин келлһ өргҗүлх.

Үзмр дөңцл: компьютерн презентац, дегтрмүдин һәәхүл, зургуд, цаасар кесн цецгүд, сканворд, даалһврта карточкс.

                                             Кичәлин йовуд

I.Кичәлд белдлһнә кем.

-Мендвт, күүкд!

-Ямаран бәәнәт?

-Күүкд, эндр мана кичәлд гиичнр ирсн бәәнә, мендлтн.

-Арһул суутн.

-Эндр класст кедү сурһульч бәәнә?

Эндр теңгрин бәәдл ямаран, аһарин кемҗән кедү градус болх?

II.Фонозарядк. «Җаңһрин» баатрмудын андһар.

Җил насн хойран

Җидин үзүрт өлгий,

Җилв бах хойран

Һанцхн Җаңһртан өгий.

Эзн деерән эргәд,

Эңгин олн- әмтнәннь төлә

Байн эмҗл нертә

Элкән йүүләд өгий.

Төрскән харсгч Алдр дән төгсәд энҗл 73 җил болх. Тер бийнь эн дән әмтнә тодлврас төрүц билршго. Үвл хавр уга 4 җилин эргцд Әрәсән салдсмуд күнд дәәнә хаалhар йовад, диилвр бәрв. Аhарт, уснд, hазр деер. Тедн дунд Хальмг Таңhчин кесг миңhн күүкд-көвүд эн дәәнд орлцад ончрла. Эндр бидн кичәлдән мана Төрскән харсачнрин тускар келхм. Дәәнә цагт 21 күүнд Советск Союзин герой өөдән нер зүүлhв.

III.Толин көдлмш.

 IV.Шин төр оруллһн.                                              

1.Кроссворд тәәллһн.

-Күүкд, эндрк кичәлин төр самбрт бичәтә, умштн. Зуг Эрднь гисн кен бәәсинь эн кроссворд тәәләд медхт.

2.Күүндвр.

-Хойр сурһульчд эртәснь даалһвр өггдсн билә. Игорь Бадма хойр Делгә Эрднин тускар күүндх, тадн эн күүндврәс баатрин тускар медҗ авхт.

3.Презентац.

1-гч слайд.

Тең һол харсач теегин үрн Эрднь.

2-гч слайд.

Хальмг үлгүр цәәлһх.

3-гч слайд 

-Эн зургудт кениг үзҗәнәт, эдн цуһар кемб?  Ямаран героймуд тадн меднәт?

Эренцен Лиджиевич Бадмаев, Батор Манджиевич Басанов, Николай Иванович Баташев, Николай Тимофеевич Воробьев, Эрдни Тельджиевич Деликов, Ока Иванович Городовиков, Басан Бадминович Городовиков, Михаил Арыкович Сельгиков, Бембә Манджиевич Хечиев, Иван Васильевич Гермашев, Федор Григорьевич Попов болн нань чигн.

-Мана школ кенә нер зүүнә?(Советск Союзин геройин И.В. Гермашевин нер зүүнә)

Эдн цугтан баатр кевәр, зөрмг кевәр бийән үзүлв. Эн баатрмудас үлгүр авад, бичкнәсн авн йоста цергчнр болх зөвтәт.

4-гч слайд.

-Делгә Эрднь- хальмгудын дундас түрүн болҗ Советск Союзин баатр нер зүүсмн.

5-гч слайд.

-Хальмг Таңһч картд хәләхлә, юуна өңг һарна? ( мөрнә өңгтә)

-Хальмг Таңһч кедү районас тогтна, ямаран?

6-гч слайд.

-Делгә Эрднин төрсн һазр- Сарпинск район

-Төрсн һазрнь кезәнә яһҗ нерәдгддг бәәсмн?

-Сарпинск район Хальмг Таңһчин ямаран үзгт бәәнә? (ар үзгт)

7-гч слайд.

-Дәәнә цагт 110-гч Онц Хальмг Мөртә дивизь тогтсн бәәҗ, тер дивизьд Делгә Эрднь бронебойщик болҗ церглҗ йовсмн.

8-гч слайд.

-1942-гч җилин така сард танков дивизин командир Делгә Эрднь Ростовск областин Пухляковский күүтрин өөр хортнас меҗә харсҗ йовла. Энд далн тавн җил хооран дегд сүркә дәәллдән болсмн.

9-10-гч слайд.

- Хортн һатлҗасн тагтас хол бишд, Тең һолын наадк зүн амнднь зегстә- хулста, бальчгта орм эзләд, сержант көвүн Делгә Эрднь танк цомлҗ шатадг бууһарн хортыг хаһад, харвад суусн болдг. Зурһан өдрин эргцд зөргтә хальмгин болн советск салдснр эн һазриг немшнрәс харссмн.Хальмгин хәәртә үрн Делгә Эрднь немшин һурвн бронемаши, һурвн ацата машинд бәәсн җирн немшнрин салдснриг уга кесн билә.

11-гч слайд.

Хальмгин үрн бронебойщик Делгә Эрднь мартгдшго  туурмҗар эврәннь нерән мөңкрүлв. Үкх күнд шав, бомбин тасрха төмр харһад авсн бийнь, кииһән тасртл фашистнрлә ноолдад, Эрднь үүрмүдтән келсн үг эн: «  Мини бу автн ! Андн фашистнриг күүчтн!  Маниг хооран цухрдгог медҗ авг!»

12-гч слайд.

-1942-гч җилин така сарин 26-д, әрә 20 настадан, туурмҗ болҗ, кезәңк баатрин йосар әмтнд келн болҗ әмнәсн хаһцв. СССР-ин Деед Советин Президиумин Зәрлгәр 1943-гч җилин моһа сарин 31-д баатр зөрмг кевәр немшнрлә ноолдсн төләд Эрднь Деликовд Советск Союзин нер зүүлһсмн.

13-гч слайд.

-Тегәд, күүкд Делгә Эрднь гисн кемб?

-  «Арһта көвүн аавин нер дуудулдг»  гидг хальмг үлгүр бәәнә.Делгә Эрднь арһта, чиирг, дадмг, зөргтә болад, орн- нутгин тууҗд нернь мөңкрв. Энүнә нерн яһҗ мөңкрв?

-Хальмг Таңһчин селәнд, уульнцсд Делгә Эрднин нер зүүлһсмн, мана школд Делгә Эрднин нер зүүдг класс бәәнә.

-Пухляковская күүтрин эмчин амбулаторин эрст мемориальн самбр өлгәтә.

-Ростовск областин Раздорская станицд Делгә Эрднин нер зүүдг школ бәәнә, бумб бәәнә.

-Делгә Эрдньд нерәдсн дун бәәнә. Булһн Манджураковин ду соңслһн, цогц- махмудан батруллһн.

-Делгә Эрдьнд нерәдсн баһ планет секгдсмн.

-Делгә Эрднин төрсн- боссн һазртнь мемориал секгдсмн. Дәкәд энд музей бәәнә (1982 җ.)

-Делгә Эрднин дүр бичәчнрин үүдәврмүдт. Сурһульч Шугран Веран «Делгә Эрднь» гидг шүлгин тасрха келҗ өгнә.

-Делгә Эрднин дүр зурачнрин үүдәврмүдт.

-Делгә Эрднин дүр шавачнрин үүдәврмүдт.

-Эн үзсн тоотас Делгә Эрднин тускар ю медүвидн?  (Делгә Эрднь келн-улстан, Төрскндән дурта бәәсинь медүвидн.)

V.Төр батллһн.

1. «Үлгүр ол» наадн.

-Хальмг амн урн үгд зөрмг, чиирг баатр йовдлын туск үлгүр дала. Даалһвр тиим болх- салһад орксн үлгүрмүдин хойрдгч әңгинь олҗ авх кергтә.  

Баатр нег үктл, әәмтхә миңһ үкдг.

Күн болх баһасн, күлг болх унһнасн.

Арһта көвүн аавин нер дуудулдг.

Нер үкхәр, бий үкг.

Залуһин зөргәс үүл бүтдг.

Залу күн зөрсән эс күцәхлә, нерән геедг, чон бәрсән алдхла, харһндг.

Заһсн үкхлә, ясн үлддг, залу үкхлә, нер үлддг.

Тоомсрта залу нутгин төлә зүткдг, тоһстн шовун сүүлән хәләҗ нисдг.

Олн әмтнә төлә бәәдг күн мөңкинд җирһдг.

Эврән һазран эс харсхла, чи һазртан хәр күн болхч.

Буульмҗ уга- баатр уга, селвг уга- цецн уга.

Эвәс тосн һардг, эвдрләс цусн асхрдг.

2.Синквейн тогталһн. Девтртән бичх.

-Күүкд, ода мадн иим нег соньн даалһвр күцәчкий.  Синквейн тогталһн.

1.Баатр (бәәлһнә нерн) кен?        Баатр Делгә Эрднь

2.(2 чинрлгч нерн) ямаран?         Зөргтә, чиирг

3.(3 үүлдәгч) яһв?                         Дәәлдв, харсв, ноолдв, әмнәсн хаһцв.      

4.(4 үгәс тогтсн зәңг)                  Баатр Делгә Эрднь Төрскән харсв.

5.(1 үг- синоним.)                        Харсач.

-Цуг мана бичсн тоот ахрар келхлә, ю медүлҗәнә?  (баатрин зөрмгинь медүлҗәнә)

               Ц  о  г  ц – м  а  х  м  у  д  а  н    б  а  т  р  у  л  л  һ  н

3.Дүңцүллһн.

-Баатр, зөрмг күн ямаран болх зөвтә?  (баатр, зөрмг күн төрскндән дурта, олмһа, келн- улстан дурта, халун зүрктә, тоолврта, һавшун, шунмһа, чидлтә болх зөвтә)

-Делгә Эрднь тиим зөргтә болҗ өсҗ.Эн кенәс үлгүр авч, Төрскн орн- нутган зөрмг кевәр харсҗ йовсмн? «Җаңһрин» баатрмудас үлгүр авсмн.

Җаңһрин ямаран баатрмуд меднәт? ( күүкдәр келүлх, баатрмудын зургуд үзүлх)

«Җаңһрин» баатрмуд ямаран? (Дегтрәс О.И.Городовиковин бичснәс умшх)

4.Хальмг мөртә цергчнрин марш соңсллһн. Үгнь Басңга Баатрин, көгҗмнь Дорҗин Саңһҗ- Һәрән. (Түүрвәчнрин зургуд үзүлх)

Йөрәл. Сурһульч дассн йөрәлән тәвнә.

5.Шүлг тогталһн. Үгин ниицлһс ниилүләд,шүлг тогтах. Дарунь терүгән «Альвн харадас» дууна айст орулад дуулх. Үлгүрнь:

1.Делгә Эрднь-

Зөргтә баатр,

Нернь туурсн

Төрскән харсач.

Делгә Эрднь, Делгә Эрднь,

Нернь туурсн төрскән харсач.

2.Төрскндән дурта,

Халун зүрктә,

Теегин үрн-

Делгә Эрднь.

Делгә Эрднь, Делгә Эрднь,

Төрскндән дурта теегин үрн.

6.Сканворд «Төрскән харсач».

VI.Ашлвр.

-Күүкд, ода мана кичәлин  ашлвр кечкий.

Эндр мадн кенә тускар күүндүвидн?

Тегәд, мадн кенәс үлгүр авх зөвтәвидн? ( Баатр йовдл һарһсн улсас мадн үлгүр авх зөвтәвидн.)

Йөрәл. Сурһульч «Төрскән харсачнрт нерәдсн  йөрәл» тәвнә.

Хоңһр баатр мет зөргтә болтн!

Хан Җаңһр мет алдр болтн!

Санл баатр мет төрскнч болтн!

Алтн Чееҗ мет ухарльг, цецн болтн!

Миңһъян баатр мет һольшг, сәәхн болтн!

Савр баатр мет бат болтн!

Эрдни- гих үнтә нерән өөдлүлҗ йовтн

Дән- даҗг уга бәәхиг

Деедс өршәтхә!

VII.Герин даалһвр: шин үгмүд , тогтасн шүлг чееҗәр дасх, бичсән, соңссан медх.

-Эндрк кичәл таднд таасгдсн болхла, ноһан төгрг өргтн, эс таасгдсн болхла, улан төгрг өргтн.

Сурһульчнр Делгән Эрднин зургин өмн бамб цецгүд тәвнә, гиичнрт тогтасн шүлгән белглнә.

-Йир сән, кичәл төгсв, менд байрта харһий!