Олимпиадные задания по бурятской литературе.Литературоведческая секция
олимпиадные задания (11 класс)

Буряад уран зохёолоор  11класста

олимпиадын даабаринууд

Уран зохёол шэнжэлэлгын секци

1-дэхи даабари: Ямар зохёолһоо эдэ шүлэгүүдэй мүрнүүд абтааб? Авторынь, зохёолой нэрэнүүдые элирүүлэгты. 
а) «… Аалан горхон, Аалан горхон,
амтатайхан уһыеш амасан уунам.
Альган соогоо тодон һуунам,
Долоон үеын домогые
Долгид соош харанам.
Һүни ото һүүдэрнүүдые саранам.
Һүлэмхи сагай шүүдэрнүүдые хаманам…

б) «…Урагшагүй манай буһалгаанай
Урда үдэрынь тэдэнэй гэртэ
Орон гэһээмни – хүгжэм, хүлгөөн…»
Олоороо залуушуул хатарна, хүхинэ.
«Обёорогдоогүймни бүришье һайн,
Шууяа татангүй тонилһуу», – гэжэ,
Шургаад газаашаа гаража ябахадам,
Араһаам нэгэ хүн аһашаба…».
в) «…Хүүежэ байһан түүдэгһээ
Дулаасажа абаха гэһэншүү,
Хүлеэжэ үлэхэ дүүнэдээ
Хүхеэжэ абаха гэһэншүү,
Тэдэ хүбүүд юун гэһэн
Ханамжатайгаар хатарагша һэм.
Тэдэ хүнүүд юун гэһэн
Баримжатайгаар уярагша һэм… ».

2 даабари. Эдэ персонажууд ямар мэдээжэ драматическа уран зохёолой геройнууд бэ? Уран зохёолойнь нэрэ элирүүлэгты.
а) Будамшуу
б) Зоригто Эрдынеевич Эрдынеев
в) Ринчин-Доржо Дымбылов
г) Пиглай
д) Һамган дэгэлтэ
е) Тарба Жигжитов
ж) Муу Хара
з) Һорнии

3 даабари. Доро үгтэhэн цитатанууд соо уран зохёолой литературна персонаж тухай хэлэгдэнэ. Нэгэниинь энээндэ хабаагүй. Тэрэниие зурагты. Геройн нэрэ таагты.

А)»…хүгшэн хүбүүнэйнгээ «нүхэртэй болохоб» гэhэн үгые гэнтэ дуулан гэхэдээ, баярлаhан хирээ бархирба гэhэнтэй адли, нулсаран муу нюдэнhөө эжэ эхигүй уhа адхаруулан, хойноhоонь хараад зогсошоно…».

Б)»… арай гэжэ дууhабабди. Яагаа халуун үдэр тушаалдана гээшэб. Хажуугаар ши гэжэ юумэ, юрэдөө, гэр доторхи юумэндээ нэгэшье туhа нэмэри хэхэгүй, нюсэгэ шабгандаа ороод, зоргоороо мэнгээшэhэн ноёдтол адли, үглөөнhөө үдэшэ болотор хэбтэжэл байхаhаа бэшэ үгы! Нэгэ уhаншуу юумэ халаажа байхадашни яадаг юм?- гэжэ, гэмэрэн татан уншарагтайгаар дуугарна».

В)» – Ээ, барhадни, hайниие зүгнэжэ, манайда түрэhэн hайхан хоёр шубуудни, hайн байдалыемнай үзэжэ, хаража, халуунайнгаа орондо бусахатнай гээшэ даа, тархишье таанартаяа хэлээ мэдэлсэгшэ hайб, энэ баяраа бултыень хөөрэжэ үгэхэ hэм, - гээд, тэдэ хоёр хараасгайнуудаа hарабшалан байжа, хаража ядан ядан үгэлнэ».

Г)»… тэрэ зэргэ тулижа, зобожо, айлай эрьюулгэ тойрожо ябахадаа, харанхы болошоhон сэдьхэл hанаагаа хүнгэн болгохын тулада нариихан шэнгэхэн хоолойгоор гуниглан татажа, иимэ дуу дууладаг байгаа hэн».

4 даабари. Литературна теореор асуудалнуудта харюу үгэхэ

.а. Уншаха, хэлэхэдэ аятай зохид үгэнүүдые бүлэг бүлэгөөрнь, удха ба форморнь тааруулжа, уран гоёор найруулагдаһан зохёолнуудые … зохёол гэдэг.

б)    Богонихон сагай болзор соо болоһон үйлэ хэрэг харуулһан, үсөөн үйлэдэгшэ нюурнуудтай юрэ хөөрэһэн багашаг уран зохёолые … гэдэг.

в) Зохёол соо хэлэгдэһэн үйлэдэ гол үүргэ дүүргэжэ, өөрынгөө бодол, сэдьхэл, зан гүйсэд элирүүлээд байһан үйлэдэгшэ нюурнуудые уран зохёолой … гэнэбди.

Г)     Ямар нэгэ үзэгдэлнүүдые ондоо юумэнтэй гү, али үзэгдэлтэй сасуулжа харуулһан аргые . . . гэдэг.

Д)    Ямар нэгэн ойлгосын удхые бүри эли тодо болгожо, тэрээндэ бии шухаг шэнжые тэмдэглэһэн элирхэйлэгшые гү, али ондоогоор хэлэхэдэ, юумэнэй ямар нэгэн онсо шэнжые тэмдэглэн хурсадхаһан элирхэйлэгшые … гэнэ.

Е)     Ямар нэгэн юумэнэй шанарые адлишуу ондоо юумэндэ шэлжүүлжэ, өөртэнь бии байһан шанарые ондоо болгожо хэрэглэдэг уран аргые . . . гэнэ.

Ж)     Амигүй юумые амитай юумэн гү, али хүнэй шэнжэтэй болгожо харуулдаг уран аргые … гэдэг.

5 даабари .Асуудалнуудта харюу угэхэ

1.Буряадай түрүүшын эрдэмтэдые нэрлэгты.

2.Буряад арадай суута »Абай Гэсэр» гэhэн үльгэр хэды hалаатайб гэжэ нэрлэгты.

3.Буряад арадай уг изагуурай туужа номуудые бэшэhэн сэхээтэдые нэрлэгты;

6 даабари. Түрүүшын буряад зүжэгүүдые автортайнь онсологты:

        а) “Үхэл”                                    1. И. Барлуков

        б) “Архиин зэмэ”                      2. Ч.-Лх. Базарон

        в) “Цырен малшан”                  3. С. Балдаев

        г) “Хаарташан”                          4. Д. Абашеев

 7даабари.  Э-Х. Галшиевай «Бэлигүүн толи» гэһэн зохёолһоо хэһэг дурадхагдана. Эндэ үгтэһэн зохёолой анализ хэгты.

70
Эдеэн ба хубсаһа хайрлажа,
Гутатар бү хадагала.
Тэрэ хадаа үлдөөшье һаа,
Нюужа буладаг хуби муутай хирээгэй зан мүн

71
Бэедэ лаб туһатай эдеэн, хубсаһые

Үнэтэй болобошье хэрэглэ.
Эд бүхэниие тэбшэжэ,
Бэеые аминда адли сахиха хэрэгтэй.

72

Эдеэн умдан элбэг болбошье,
Нэн садатараа бү эди.

Эдимхэйнүүдэй олонхинь
Эдеэ шэнгээхээ болиһон үбшэнөөр зобогшод үзэгдэдэг
74
Аминай шүтөөн болоһон хотые
Нюдэнһөө хайратайда бодо.

Һохор болбошье үни удаан амидарха,
Хото доройтоо һаа, тэрээндэ адли бэшэ.
77
Хэрбээ хэбтэхын сагта эдеэ һаа,
Үглөө эртэ эдеэ бү эди.
Хэбтэхэ бодохо хоюуландань эдеэ һаа,
Хороной дээрэ хоро эдиһэн мэтэ болохо.

82

Илангаяа шэхэр бурам эдеэ
Һайнда бү сэдьхэ.
Газарта нёлбохо шүлһэндэ
Шэхэр холижо эдигдэгынь мүн.
86
Мяха ба өөхэнүүдые үдэр, һүни бүхэндэ
Арьяатан мэтэ бү эди.
Дары сагта бэеын хүсэ үүсхэбэшье,
Тэрэ хүнэй түргэн үтэлхэ үзэгдэдэг
87
Шэнгэн умданай зүйлнүүдые
Тулам дотор уһа эюулһэн мэтэ бү уугты.
Бэе, намаг зүлгэ газарай үбһэн мэтэ дэлгэрбэшье,
Түргэн үтэлхэ.

90
Олон зүйлэй эдеэ холижо,
Шэнжэлэнгүй бү эди.

Амтан ба шадалаараа зохилдохогүйе найруулаа һаа,
Эмшье хорон болохо

91
Эдеэнэй олонхиинь
Арбайн талханай зүйл ба боорсог мэтые эди.

Олдоходоо бэлэн, үнөөршье бага.
Үбшэнгүүдые үүсхэхэгүй, бэедэ таарамжатай.

92
Бэедэ зохихо эдеэнүүдые
Нэгэ хэдэн хоногоор һэлгүүлжэ эди.

Нэгэ зүйлэй эдеэе үни удаан шүтөө һаа,
Тэрээнһээ боложо шэнгээхэ болиһоной үбшэн үүсхэхэ

8даабари.

Уран зохёолой эпизод анализ хэхэ.
Д. Батожабайн «Төөригдэһэн хуби заяан» гэһэн зохёолһоо хэһэг дурадхагдана. Энэ зохёолһоо абтаһан хэһэгтэ өөрынгөө һанамжаяа бэшэгты.
Доошоо харашоод байһан Аламжа ногоо хүрьһэнтэйнь хамта һабардаад, альгандаа үрэн байба. Дүхэгэр хара бүхэ халта дохолон һагад ламанарай урда ошожо, адис абана. Аламжа мүн лэ адислуулба. Тэрэнэй даруу байдалые хаража байһан зон гайхалсана. Залуу омог шарай дээрэнь бааханшье хубилалта болоногүй. Мэнэ мэнэ ошоод лэ, энэ бүхые нуга даражархихоор мэтэ. Аламжые шүтэһэн боосоошод һанаа сэдьхэлээ номгоруулнад.
«Бэе бэедээ ороһон барасууд мэтэ, хоёр бүхэнүүд толгойгоо ниилүүлэн, ээм мүрһөө зуулдашаһан шэнги болобод. Дүхэгэр хара бүхэ Аламжын хургануудые мушхан һагад бажуушана. Аргаахан гараа һуга татаһан Аламжа гэдэргээ холо болошобо. Тэрэнэй мухар хурга альган соогоо мэдэрһэн дүгдэгэр бүхэ газарһаа ургаһан нүүлэ мэтэ, амигүй зогсошоо һэн. Ута үһэтэй толгой дээрэнь аягын шэнээн ялан һорьбо дээшэ доошоо һолжоржо байба. Барбагар нидхээр хушаатай сог шара нюдэдынь ошотой галнуудые шэдэлжэ, шулуун хүхэ углуутай уралнуудынь һориилдошобо. Тэрэнэй урдаһаа сэхэ хараад байһан Аламжын хурса нюдэд соо шэртэнэ, шанаа дээгүүрнь хүйтэн хүлһэн елэржэ, далайн эрьеын нойтон шулуун мэтэ үзэгдэнэ. Урдаа байһан хүнэй толгойн шарха тээшэ нюдэеэ Аламжа дахин шэглүүлжэ, мэнэ үбдэг дээрээ унахаяа байһан шэнги, хүлөө шэшэрүүлшoo һэн. Жэбжэгэр сэхэ бэень, халааһан шубуун дэн мэтэ нугаралдажа, булад сэхэ нюрганиинь углууташаба. Тэдэниие хаража байһан боосоошоной зүрхэн дүгдэгэр хара бүхын доро гэшхэгдэшэһэн шэнги болоно. Намдаг баян тэсэхэ аргаяа барагдан, аргаахан ёоложо байгаа һэн. Дуугай һууһан ламанар амидыржа, аляа һамгад шэнги бэе бэеэ һэмээхэн хургаараа хадхалсанад. Дүгдэгэр бүхэ Аламжын мухар хурган тээшэ сэхэ шагааһан нюдөөрөө хадааһа хабшаһан хазуур мэтэ зуулдашоод байба.
Дүхэригэй зон бүгэдөөрэн гайхалсашабад. Лубсан бүхэ һаднаг мэтэ хүдэлэнгүй зогсоно. Эдэ бүхэнүүднай яаба гээшэб гэжэ һэжэглэһэн хүнүүдэй харахада, барилдаашадай гэзэгэгүй мухар толгойнууд бүришье аягүй байгаа һэн. Манжын Богдо хаанай буряад, монгол зониие гэзэгэ зүүхыень баалахадань, энэ манжа ёһоһоо арсаһан байгаа. Уур хороо бусалһан Богдо хаанай зэбсэгэй хүсөөр гэзэгэ зүүлгэхые оролдоходонь, үсэд зантай монголнууд буһалгаа хэжэ захалһан юм. Мэхэтэй хаан хулгайшан алууршад хоёрой гэзэгэ зүүхые хориһон хуули гаргаһан юм. Амгалан байһан буряад, монголшууд хулгайшан гүүлэхэгүйн тулада гэзэгэ зүүдэг болоо һэн. Мүнөө хамаг зоной урда гэзэгэгүй хоёр бүхэнүүд хулгайшад мэтэ үзэгдэбэ.
Аламжын үбдэгүүд урагшаа углуутан, хоёр гарынь аргамжа мэтэ һанжашоод байгаа һэн. Долоон жэлэй саада тээ эсэгынгээ толгой сохижо унагаагаад, тэрьедэһэн хүбүүн түрэһэн ганса эсэгэеэ үхөө гэжэ тоолодог байгаа… Харыт, толгойдоо шиидамай һорьботой Наваан Чингиз урдань ерээд зогсожо байнал!... Амиды ха юм!.. Энэ хүниие нэгэ сохилгоор алахагүйш! Аламжын зула барижа шатааһан мухар хургые альган соогоо бажуугаад алдаһан Наваан Чингиз юу бодоноб? Долоон жэлэй саада тээ арбан долоо наһатай эдир залуу хүбүүгээ Шаралдайн тэнэг басагые абахыень баалаһанаа һанана гү? Мухар хургыень харахадаа, бурханай урда хургаараа зула барихыень баалаһанаа һанана гү?
Али мэдээ табижа унаһыень досоогоо шэбшэнэ гү? Тэрэнэй дурлаһан үншэн басага – Шаралдай баянай барлаг Жалмые – худаг уруу һүни хаяһанаа өөрөө шанална гү?.. Али харанхы һүни хүбүүнэйнь гарта шиидам зурагад гээд, нюдөөрнь гал гараһаниие шэбшэнэ гү?.. Тэрэ гэһээр үгы болоһон хүбүүниинь, түрэһэн ганса хүбүүниинь, энэ урдань байнал! Шоно бажуудаг нохойнууд мэтэ, яһа буляалдахаяа байнад ха юм! Далай ламын шагнал эсэгэ хүбүүн хоёрые нохойнууд болгобо гээшэ гү?.. Үгы… Наваан Чингиз түрэһэн хүбүүнтэеэ носолдохогүй гэжэ досоогоо бодоно бшуу.
Дүлии болошоод байһан Аламжын шэхэндэ үлэн хооһон хүүгэдынь бархиралдаһан шэнги үзэгдэнэ. «Мүнөө үбэл хээрэ гараха аргамнигүй» гэжэ һамганайнь шэбэнэхэ соностоһон шэнги болоно. Гэнтэ мэдэхэдээ бүхы хүсэеэ суглуулжа, урдаа байһан эсэгэдээ Аламжа аһашоод байба. Үргэхэ гэхэдээ хооһон гараа даахаар бэшэ, дэгээ хэхэ гэхэдээ, хүлөө үргэхэ тэнхээн үгы… Тиибэшье Наваан Чингизые унагааха һанаатай, хүлдэнь аһажал байба. Ухаагаа дүйрэшooд байһан эсэгэнь хүбүүнэйнгээ дайлажа байхые гэнтэ ойлгожорхибо: толгойнь ялан һорьбо дээшээ доошоо һолжоржо, шара нюдэдынь сахариг түхэреэнүүд болошобо; сабиргай өөдэнь зааханууд төөлүүр хорхой мэтэ, хүхэ һудаһанууд годиролдожо, хара үүлэнэй забһарай сахилгаан мэтэ, сагаан шүдэд тэрэнэй аманһаа ялагашалдахадал гэбэ. Аламжын хоёр хүл агаарта сэрбэжэ, нюдэ сабшаха зуура толгойгоороо газарта унашана. Наваан Чингиз ламын урда үбдэг дээрээ мүлхин ошожо, адис абаад, өөдөө дахин бодобогүй. Дүхэриг зон сошордоһондоо, хүхихэ мүрөө алдашоод, дуугай байнад. Тэндэ зогсоһон Лубсан гэнтэ сан наяргаба… Зон шууяшана… Теэд газар тэбэрижэ хэбтэһэн Наваан Чингиз түрүү һуури эзэлһэндээ баярлаха хүхихынгөө орондо, үхибүүн мэтэ бархиржа хэбтэнэ түхэлтэй».
Эндэ үгтэһэн асуудалнуудые хэрэглэжэ болохот, үгышье һаа өөрынгөө шэглэлээр һанамжаяа бэшэгты.
а) эндэ үгтэһэн эпизодой микросюжет элирүүлэгты: зохёолой байгуулга – экспозици, уялдуулагша, үйлын хүгжэлтэ, эршэдэлгэ, түгэсхэгшэ;
б) зохёолой эпизодой гол бодол элирүүлэгты (гол үгэнүүдые, холбоо үгэнүүдые түүжэ бэшэгты);
в) энэ эпизод соо зохёолшын хэрэглэһэн уран һайханай онсо зүйлдэ (деталь) анхаралаа хандуулагты (жэшээнь: гэзэгэ); 
г) авторай геройнуудтаа болон тэдэниие тойроод байһан зондо хандаса;
д) авторай мэдэрэл, бодолнууд зохёолой уран һайханай арга болохо тодорхой онсо зүйлэй (деталь) хүсөөр тайлбарилагдана. 
е) танай һанамжаар, автор зохёолдоо уран һайханай онсо зүйл (деталь) хэрэглэхэдээ, ямар зорилго шиидхэнэб? Геройнуудые болон тэдэнэй хоорондохи харилсаае уран һайханай онсо зүйл (деталь) хайшан гэжэ тодорхойлон харуулнаб?
ж) зохёолой эдэ уран һайханай онсо зүйлнүүд (детальнууд) ондоо эпизодууд соо дайралдана гү?
з) зохёол соо эдэ уран һайханай детальнууд хубилна гү, юун дээрэһээ? 
и) уран һайханай деталь → герой → тэрэнэй абари зан→ уран зохёолшын позици (хараса).
к) зохёол соо геройнуудай ажабайдалда ямар гол ушар туданаб?
л) эндэ үгтэһэн эпизод геройнуудай ажабайдалда ямар удхатайб?
м) эсэгэ хүбүүн хоёрой хоорондохи харилсаан;
н) геройнуудай сэдьхэлэй байдал;
о) геройнуудай сэдьхэлэйнь байдалай хүлгөөе анхарагты; 
п) автор энэ зохёолоороо юун гэжэ хэлэхэеэ һанааб?