Олимпиадное задание по бурятской литературе 10 класс
олимпиадные задания (10 класс)

Буряад уран зохёол 10 класс

Литературоведческэ секци

I тур

I–дэхи даабари

1. Уран зохёолой нэрэ, тэрэнэй авторые пейзажаарнь тодорхойлогты

А)»…Ногообтор сэнхир тэнгэриин хаяае бүhэлhэн үдэн зурагар үүлые орохо наран улабар алтаар гагнажа эхилнэ. Аргалай шороб утаан үжэнгир арhанай, мориной хүлhэнэй үнэр асарна. Борхоног үльгэрөө хэлэжэ дүүргэнэ…».

Б)»Тиигэhээр байтарнь, буурал сагаан манан таран дэгдэжэ, үглөөнэй наран гайтай халуунаар шаража оробо. Шүүдэрэй хатажа захалхада, таабайнь Володиин урдаhаа нэгэл тиимэ бодолготойгоор хараад, хүдэhэ аршуулаа гаргажа, тамхияа удхалба.

- Бэрхэш даа, хүбүүмни. Гэр доторой ажалда ядархаа болёош. Эжыдэшнишье нэгэ бага хүнгэншэг болохонь. Таанарые гансаараа тэжээжэ хүмүүжүүлхэ гээшэ эхэнэр хүндэ нилээд хэсүү, хүшэр ха юм, - гэжэ хэлэхэдэнь, гурбан үхибүүнэй аха байhанаа Володя ойлгоо hэн».

В)»Хүнэй үбсүүндэ арай хүрэхэгүй шэниисэ хүндэ хоолосуудаараа нэнгэнэ. Намарай хүйтэн бороодо, хооhон жэхэрүүн hалхинда, одо мүшэдөөрөө хурса болон намхыhан тэнгэри, hуларжа эхилhэн наран доро үни эдеэшэнхэй аад, хэзээ хуряагдахаяа хүлеэжэ эсэшэhэндэл, үнгөөрөө борлошоhон энэ таряалан холо хүрэтэр нэмжынэ.

- hайн даа, hайн! – гэжэ Цезарь нюдөө ониилгон хаймадаадхиба. – Хэбээрнь, нэгэ жэгдэ гараhан ургаса».

Г)hалхи шуурганай уйдхартай улиг хүгжэмэй хажуугаар бэеэ далдалан, hэмээхэнээр hолжорон, маряажа ерэhэн hүниин харанхы дайдые лаг хара балайгаар даран бүрхөөбэ… Эмээл моритой Гомбо хойноhоонь нэгэшье алхам гээгдэнэгүй.

II–дохи даабари

Уран зохёолой түүхээр болон теорёор асуудалнууд

Уран зохёолой текст мэдэсэ.

1. Доро үгтэhэн цитатанууд соо уран зохёолой литературна персонаж тухай хэлэгдэнэ. Нэгэниинь энээндэ хабаагүй. Тэрэниие зурагты. Геройн нэрэ таагты.

А)»…хүгшэн хүбүүнэйнгээ «нүхэртэй болохоб» гэhэн үгые гэнтэ дуулан гэхэдээ, баярлаhан хирээ бархирба гэhэнтэй адли, нулсаран муу нюдэнhөө эжэ эхигүй уhа адхаруулан, хойноhоонь хараад зогсошоно…».

Б)»… арай гэжэ дууhабабди. Яагаа халуун үдэр тушаалдана гээшэб. Хажуугаар ши гэжэ юумэ, юрэдөө, гэр доторхи юумэндээ нэгэшье туhа нэмэри хэхэгүй, нюсэгэ шабгандаа ороод, зоргоороо мэнгээшэhэн ноёдтол адли, үглөөнhөө үдэшэ болотор хэбтэжэл байхаhаа бэшэ үгы! Нэгэ уhаншуу юумэ халаажа байхадашни яадаг юм?- гэжэ, гэмэрэн татан уншарагтайгаар дуугарна».

В)» – Ээ, барhадни, hайниие зүгнэжэ, манайда түрэhэн hайхан хоёр шубуудни, hайн байдалыемнай үзэжэ, хаража, халуунайнгаа орондо бусахатнай гээшэ даа, тархишье таанартаяа хэлээ мэдэлсэгшэ hайб, энэ баяраа бултыень хөөрэжэ үгэхэ hэм, - гээд, тэдэ хоёр хараасгайнуудаа hарабшалан байжа, хаража ядан ядан үгэлнэ».

Г)»… тэрэ зэргэ тулижа, зобожо, айлай эрьюулгэ тойрожо ябахадаа, харанхы болошоhон сэдьхэл hанаагаа хүнгэн болгохын тулада нариихан шэнгэхэн хоолойгоор гуниглан татажа, иимэ дуу дууладаг байгаа hэн».

2. а)Буряад арадай суута »Абай Гэсэр» гэhэн үльгэр хэды hалаатайб гэжэ нэрлэгты.

б)Буряад арадай уг изагуурай туужа номуудые бэшэhэн сэхээтэдые нэрлэгты;

в)Yгтэhэн зохёолнууд ямар авторта хабаатайб, тэрэниие тоогоор тэмдэглэгты.

г)ХХ зуун жэлэй 1930-аад онуудай хардалгада, хамалгада ороhон зохёолшодые нэрлэгты; 

д)Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда хабаадаhан, удаань уран зохёолоо, шүлэгүүдээ арад зондоо бэлэглэhэн поэдүүдые, уран зохёолшодые нэрлэгты;

е)»Байгал» гэhэн журналай ахамад редакторые нэрлэгты.

3. Энэ уран зохёол ямар жанраар бэшээтэйб, элирүүлэгты. «Муу хара мэхэ»

«Ан гүрөөл арьяатангуудай

Аhан ехэ хааниинь боложо,

Арсалан богдо үбшэлөөд,

Азарга баабгай орлогшоёо

Халташье саг ужаангүй,

Хажуудаа дуудажа асарба.

Хамаг албатанаа суглуулхыень

Хатуу шангаар захирба.

Yүр сайха үедэ

Yнэгэнhөө бэшэ ангууд

Амигүй гүйлдэжэ ерэнхэй,

Арсалан хаандаа hүгэдэбэд.

Хээгүүр тэнэhэн Yнэгэндэ

Хэрүүл хэhэн орлогшо Баабгай:

- Боожо алахам тэрэниие, - гээд,

Богдо хаанда дурадхаба.

Эгээл энэ үедэ

Эсэтэрээ хулганаашалhан Yнэгэн

Улагүй шархияа үргэлэнхэй,

Уладай арада зогсолой.

Орлогшо Баабгайн муурхахые

Ойндоо ойлгожо абаба бшуу.

Улагүй шархиингаа хамар

Уйлажа байгаад тоншобо.

Бардам хаанай шэхэндэ

Бархиржа байгаад шэбшэбэ:

- Эрхиидээ эмтэй аргашаниие

Энэ дэлхэй дүүрэн бэдэрээб.

«Баабгайн халуун арhан соо

Байха бэеэ жэгнэбэл, эдэгэхэ», - гэбэ.

Олон саг үнгэрөөгүй байхада,

Орлогшо Баабгайн арhаар

Арсалан хаан бэеэ орёонхой,

Аргатайхан Yнэгэеэ хажуудаа hуулгаад,

Өөнтэгшэ гэнэн Баабгайн орондо

Өөрынгөө орлогшо болгон томилбо.

Энэ зохёоломнай удхань иимэ:

Элдэб хорон жүтөө гаргадаг,

Хара мэхээр урьха гүрмэжэ,

Хани нүхэдөө хардажа эдидэг –

Эгээл муухай зон болоhон,

Эшэхэ нюургүй хүнүүдые хэлэнэ».

(Д. Батожабай)

II тур

I–дэхи даабари: Доро үгтэhэн уран шүлэгэй анализ хэгты.

«Эрэ хүн»

Манай нютагта

мориндо мордодог

заахануудаар

Мориндо абам

нэгэтэ багадам

мордохуулаад,

«Эрэ хүн гээшэш», -

гээ hэн шэрүүнээр

намайгаа,

Эрэ хүн гээшэньшье

оройдоол

табатай байгаа.

Тэсхэгэр зээрды

унуулжа,

ташуурдажа ябуулба.

Тэрэньшье урагшаа

шуумгай

хатар табилуулба.

Моринойнгоо дэлhэнhээ

шанга гэгшээр

адханхайб,

Мэлмэрэн

хоёр нюдэмни

дүүрэтэрээ нюдэмни.

Урдаhаамни

hалхинай үлеэхэдэ,

уhатаал нюдэмни.

Тэрэ гэhээр

олохон жэлнүүд ошоол даа,

Тэрэнээ hанахадаа,

энеэдэhэм мүнөө хүрэнэ.

Yргэн талада

ямаршье дошхониие

бугуулдяад,

Yрсэгэнүүлэн баряад,

эмээллэн зүрхэтэй гүйлгэнэб.

Манай нютагта

мориндо мордодог

заахануудаар

Мориндо абам

нэгэтэ багадам

мордохуулаад,

«Эрэ хүн гээшэш», -

гээ hэн шэрүүнээр

намайгаа,

Эрэ хүн гээшэньшье

оройдоол

табатай байгаа. (Ц-Б. Бадмаев).

Эндэ үгтэhэн асуудалнуудые хэрэглэжэ болохот, үгышье hаа өөрынгөө шэглэлээр шүүмжэлэгты.

1. Буряад зон эрэ хүниие ямаараар хүмүүжүүлдэг байгааб гэжэ бодомжологты.
2. Поэт шүлэг соогоо эрэ хүнэй зориг тухай юун гэжэ хэлэнэб?
3. Автор зохёол соогоо ямар уран аргануудые хэрэглэнэб?
4. Мүнөө үеын хүбүүд, басагадай хүмүүжэл, зориг тухай юун гэжэ hананабта?

II–дохи даабари. Yгтэhэн эпизод уншаад, Дулгарай дүрэдэ (образ) характеристикэ үгэгты.

I бүлэг. Бурхан торхо хоёр

«…Нима ухаатай хадаа баяжаа юм бэзэ даа. Нэгэнэйнгээ соолго руу орошоходо, хойноhоонь дахажа, булта ородог хонид шэнги хүнүүд хамуунада оробо гэжэ ушар удхаа ойлгонгүй орошоод, бүхэли наhаараа худэлмэри хэжэ, хара хүлhөөрөө олоhон hаажа эдихэ үнеэ, унаха морёо нэгэ үдэрөөр мэдэхээ болишоод, шамдал адли, Нима юундэ уймажа ябаха hэм, - гэжэ хоротойгоор ёгтолон Дулгар hамганайнгаа хэлэхэдэнь, Радна харюу хэлэбэгүй.

Хүдөөгэй юрын ажалша, дунда шадалтай, гэнэн хонгор зантай Радна үбгэн үхибүүдтээ ехэ дуратай, хүбүүнэйнгээ hургуулида ябажа байhанда, басаганайнгаа комсомол боложо, олоной суглаа хуралда ябадаг болоhондо урматай баяртай hуудаг байгаа. Анхан коммунада ороходоо, ушар удхыень гүйсэд hайнаар ойлгоодшье ороо гэжэ хэлэхэнь бэрхэ, мүн ойлгоогүй аад, ороhон гэжэ яажа болохоб даа. Юрэдөөл. нэгэ талаhаа, хамтын ажалнууд бороогой hүүлдэ ургаhан мөөгэ шэнги гэнтэ олон тогтожо, Хужарта нютагай арад зоной олоороо орожо байхада, зоной гуримаар байха гэжэ opohoн ба, нүгөө талаhаа, хүдэлмэридэ дуратай, ажал хэхэ хүсэлэнтэй хүн тула хамтаараа ажал хэхэдэ хабатай, үлүү хүсэтэй байха гэжэ hанажа ороhон бэлэй.

Тиигээдшье Радна хадаа коммунынгаа ажал хүдэлмэридэ хойшоо харалтагүй, шууд сэхээр оролдожо ябадаг байба. Гансал гасалантай юумэн гэхэдэ, Раднын hамган коммунада ороhон carhaa хойшо үдэр бүри гэмэржэ, химэлжэ байдаг. Бaha зөөриеэ мэдэхээ болиhондоо татагалзаха haнал зарим үедэ түрэдэг байбашье, өөрөө зорижо ороhон туладаа, Радна ниитынгээ ажал хүдэлмэри сухарилтагүй хэжэ, жүдхэмжэтэй эрхим хүдэлмэришэдэй нэгэн болоhон байба. Дулгар коммунада орохо анханhаа дурагүй байhан болобошье, үе үргэлжэ орон гаран коммунада орохые идхажа баалажа байдаг Янжама басаган ба коммунада оронгүй байжа огто зохихоо болибо гэжэ ходо хэлэдэг Радна үбгэн хоёройнгоо үгые үнэндөө дабажа шадахагүй, юрэ xoohoн гэмэрэлгээр hанаагаа заhаад hуудаг бэлэй.

Радна Дулгар хоёрой хара гэр соогоо хэдышье арсалдабал, хэдышье заргалдабал, хүгжэжэ байhан коммунанууд ондоо болохо юм бэшэ.

Худэлмэри хэжэ эсэhэн дээрээ хүгшэндөө гэмэрүүлжэ хашарhан Радна хэбтэмсээрээ, бүхэ нойроор унтажа, бүдүүн шангаар хурхиршана.

Дулгар үнөөхи оймhоо оёжол hууна. Гарма хүбүүмни ямархан байрада байдаг юм ааб, мүнөө унтажа байна ха гү, али номоо үзэжэ hууна гү гэжэ hанаандаа оруулхадань, Дулгарай нюдэндэ Гарма харагдажа байhан мэтэ, зүhэ шарайнь, хубсаhа хунарынь тон элихэнээр hанагдана. Тиигэжэ hуутараа, Дулгарай сэдьхэл бодол Гарма дээрэhээ Янжамада шэлжэн ерэжэ, басагамни ехэ болоо гээшэ ха даа, яагаашье түргэн юм гээшэб! hаяхан лэ нарай юумэн байгша hэн даа. Мүнөө хаана байна ааб, улаан булан гэдэгтээ hуужа байна аа гү, али гараад ерэжэ ябана гү, нохойдо зуулгажархина аа гү гэжэ баhа hанаата болохынь тэндэ гэнтэ үүдэн нээгдэжэ, үбэлэй хүйтэндэ уб улаахан болошоhон хасартай Янжама хүнгэхэнөөр орожо ерэбэ.

1. 1930-аад онуудай ба мүнөө сагай хүдөө нютагай ажабайдал, эхэнэр хүнэй ажабайдал тухай бодомжологты.
2. Юундэ гал гуламтын эзэн ганирнаб?
3. Ямараар таанад Дулгарта ханданабта?
4. Раднын наhанайнь нүхэр тухай бодомжологты.

Асуудалнуудта харюу:

буряад литература, литературоведческэ секци, X класс, I тур

I–дэхи даабари: А)Ч. Цыдендамбаев «Банзарай хүбүүн Доржо»; Б)Матвей Осодоев «Ууган хүбүүн»; В)А. Ангархаев «Мүнхэ ногоон хасуури»; Г)Ц. Дон «Брынзын санха».

II–дохи даабари: 1.а, в,г)Х. Намсараев «Yүрэй толон», Ямаахан хүгшэн; Б)Х. Намсараев «Yүрэй толон», Дари хүгшэн – буруу.

2. а) 9 hалаатай; Б)Түгэлдэр Тобоев «Хориин болон Агын буряадуудай урда сагай түүхэ», Вандан Юмсунов «Хориин арбан нэгэн эсэгын буряад зоной түүхэ», Шираб-Нимбу Хобитуев «Хориин арбан нэгэн эсэгын буряад зоной түүхэ», Дамби-Жалсан Ломбоцыренов «Сэлэнгын монгол-буряадуудай түүхэ», Сайнцак Юмов «Сэлэнгын монгол-буряадууд тухай түүхэ бэшэг. 1887 он», Цэдэбжаб Сахаров «Баргажан буряадай түүхэ бэшэг», Цэжэб Цэрэнов «Баргажанай буряад зоной түүхын тобшо бэшэг» болон бусад.

В)1 – б; 2 - а; 3 – г; 4 – в; 5 – е; 6 –д; 7 – з; 8 – ж.

Г)Ч-Л. Базарон, Б. Барадин, С.П. Балдаев, С. Туяа, Д. Дашанимаев, Ц. Дондубон болон бусад; Д)Ц. Номтоев, Ж. Тумунов, Б. Базарон Д. Батожабай, Ц-Д. Дамдинжапов, Д. Хилтухин, А. Бальбуров, Ж. Балданжабон болон бусад; е)Г.Х. Базаржапова.

3 даабари: басни