МБОУ «Баянгольская средняя общеобразовательная школа»

РАБОЧАЯ ПРОГРАММА

Предмет :   бурятский язык

Класс :   8

Учитель : Бадмаева Дынсыма Викторовна

 учитель бурятского языка и литературы, высшая  категория

Срок действия программы : 2021 - 2022  учебный год

с.Баянгол

2021 г.

Гаршаг.

Ι.Тайлбари бэшэг

.ΙΙ Һурагшадай мэдэсэ, шадабарида табигдаха гол эрилтэнүүд

 ΙΙΙ.  Һурагшадай мэдэсэ, шадабари, дадал сэгнэхэ  эрилтэнүүд

 ΙVҺуралсалай сэдэбүүдэй түсэб

V.Һуралсалай  методическа хэрэгсэлнүүд

1..Тайлбари бэшэг

          Рабочая программа разработана в соответствии с:

• ФЗ от 29.12.2012г. №273-ФЗ «Об образовании в РФ»;
•  Законом Республики Бурятия от 13.12.2013 г. № 240-V «Об образовании в   Республике Бурятия»;
• Федеральным компонентом государственного образовательного стандарта (приказ МОиН РФ от 05.03.2004г. № 1089)
• приказ МОиН РФ от 09. 03. 2004г. № 1312 «Об утверждении Федерального базисного учебного плана и примерных учебных планов для общеобразовательных учреждений РФ, реализующих программы общего образования»
• приказ МОиН РФ от 20.08.2008г. № 241 «Изменения в федеральный базисный учебный план и примерные учебные планы для общеобразовательных учреждений РФ, реализующих программы общего образования, приказом МОиН РФ от 09. 03. 2004г. № 1312 «Об утверждении Федерального базисного учебного плана и примерных учебных планов для общеобразовательных учреждений РФ, реализующих программы общего образования»
• приказ МОиН РФ от 30. 08. 2010г. № 889 «О внесении изменений в федеральный базисный учебный план и примерные учебные планы для общеобразовательных учреждений РФ, реализующих программы общего образования, утвержденные приказом МОиН РФ от 09.03.2004  №1312 «Об утверждении Федерального базисного учебного плана и примерных учебных планов для общеобразовательных учреждений РФ, реализующих программы общего образования»»;
• приказ МОиН РФ от 03.06.2011 N 1994 "О внесении изменений в федеральный базисный учебный план и примерные учебные планы для образовательных учреждений Российской Федерации, реализующих программы общего образования, утвержденные Приказом Министерства образования Российской Федерации от 9 марта 2004 г. N 1312"
• Приказ МО и Н РФ №74 от 01.02.2012г. «О внесении изменений в федеральный базисный учебный план и примерные учебные планы для ОУ РФ реализующих программы общего образования от 9 марта 2004г. №1312»
• постановление Главного государственного санитарного врача РФ от 29.12.2010 № 189 «Об утверждении СанПиН 2.4.2.2821-10 "Санитарно-эпидемиологические требования к условиям и организации обучения в общеобразовательных учреждениях"»;
• - Уставом МБОУ «Баянгольская СОШ»;
• -Образовательной программой МБОУ "Баянгольская СОШ"; 
• - Положением МБОУ "Баянгольская СОШ"о рабочей программе педагога, в соответствии с  требованиями ФК ГОС
• - примерной программы по бурятскому языку, изучающих бурятский язык, как родной основного общего образования.......

Буряад (түрэлхи) хэлэ 5-9-дэхи ангинуудта үзэхэ программа Холбоото

Уласай болбосоролой гүрэнэй стандартда (саашадаа ФГОС), Юрэнхы болбосоролой гол программада (саашадаа ПООП) үндэһэлжэ, мүнѳѳ үеын       һуралсалай эрилтэнүүдые дүүрэн хангаха зорилготойгоор шэнэлэгдэжэ зохёогдонхой.

Тус программа ФГОС-ой, ПООП-ой гол удхыень тайлбарилан, түрэлхи хэлэнэй хэшээлэй хүсѳѳр ургажа ябаа үетэндэ эрдэм болбосоролой үндэһэ һууриие гүнзэгыгѳѳр ба бата бэхеэр үгэхэ, тэдэниие ажабайдалдаа хэрэглэхэ дадал шадабаритай болгохо, хүгжэлтын юрэнхы үзэл бодолтойгоор хүмүүжүүлхэ уялгатай.

Түрэлхи хэлэ үзэхэ программа жэшээтэ болоно, тиихэдээ авторска программа болон ном һудар зохёогшодто түшэглэхэ һууринь болохо зэргэтэй.

Гэхэтэй хамта жэшээтэ программын гол байгуулга олон жэлэй туршада буряад хэлэ заалгын үедэ бии болоһон дүй дүршэлтэй нягта холбоотой, хэлэнэй, тэрэниие хэрэглэлгын талануудые яһала дүүрэнээр харуулна.

Энэ программа бэелүүлхын тула хэлэнэй гол түлэб һалбаринуудые үзэхэ часуудай хубаарилга багсаагдажа үгтэнхэй. Тиимэһээ һуралсалай материал эмхидхэлгэ, тэрэнэй байгуулга, һубарил, ангяар (классаар) хубаарилга авторска программанууд соо хубилгагдаха зэргэтэй.

Программын байгуулга

      Буряад хэлэнэй жэшээтэ программа гурбан хубиһаа бүридэнэ: тайлбари бэшэг;      бүридэл, байгуулга ба удха (һуралсалай час гол түлэб һалбаринуудаар  багсаамжалагдаһан хубаарилгатайгаар); үндэһэн һургуули дүүргэгшын бэлэдхэлэй хэмжээнэй эрилтэнүүд болон һурагшадай мэдэсэ, шадабари, дадал сэгнэхэ хэм.

            Программа соо буряад хэлэ үзэлгын бүридэл гурбан сэдэбээр хубаагданхай:

              харилсаанай(коммуникативна)талаар,                 лингвистическэ, хэлэнэй талаар,

                 үндэһэн соёлой (культурологическа) талаар шадабари олгохо шэглэлтэй.

    Буряад (түрэлхи) хэлэнэй һуралсалай онсо шэнжэ (общая характеристика учебного предмета)

          Россиин эрдэм hуралсалда шэнэ ФГОС-ой нэбтэрэн орожо, бэелүүлэгдэжэ байгаа мүнѳѳ сагта Байгалай регионой hуралсалай эмхинүүдтэ буряад хэлэ  бэшэг  шудалалгада  гүнзэгы  анхарал хандуулагдана. Буряад Уласта, Агада ба Усть-Ордада hургуулинуудаар тyрэлхи хэлэеэ, буряад арадайнгаа оюун  бодол,  ёhо  заншал,  соёл гэгээрэлые hэргээхэ, хүгжѳѳхэ, дэлгэрүүлхэ, болбосоролой нэгэдэмэл дэбисхэр байгуулха талаар hүүлэй жэлнүүдтэ ехэ ажал хүдэлмэри ябуулагдажа байна.

       1992 оной июниин 10-да баталагдаhан «Буряад Уласай арадуудай хэлэнүүд тухай» Хуулиин  ёhоор буряад хэлэн гүрэнэй хэлэнүүдэй нэгэн болоод байхадань, тус хэлэндэ олониитын, арад зоной, тэрэ тоодо залуушуулай, hурагшадай хандалга нилээд гүнзэгырнэ. Тиимэhээ багшын үүсхэлдэ, зохёохы ажалда үргэн харгы гаргагдана.

        Түрэлхи хэлэн хадаа һурагшадай оршон тойронхи байдалые ойлгоходо, гол үүргэ дүүргэхэһээ гадна, арадайнгаа түүхэ, аман зохёолойнь баялиг, ёhо заншал, соёл болбосорол – эдэ бүгэдэндэ түшэглэн, үхибүүдые hургажа, хүгжѳѳжэ, хүмүүжүүлжэ, буряад үндэhэ яhатанай гүнзэгы мэдэрэл бүрилдүүлхэ оньһон арга болоно гээшэ.

        Түрэлхи аман ба бэшэгэй хэлэтэй болоһон, харилсажа шадаха, ажабайдалдаа, ниитын болон ажахын хэрэгтэ түрэлхи хэлэеэ хэрэглэжэ һураһан хүн хадаа ухаан бодолоо дээшэлүүлхэ, ниигэмдэ боложо байһан хубилалтануудые бата бэхеэр даажа абаха, ажабайдалаа зүбөөр эмхидхэхэ, тиигээдшье түрэл хэлэндээ наринаар хандажа, сэбэрээр сахиха зэргэтэй.

Буряад хэлэнэй программын удха компетентентностнэ шэглэлдэ (гуримда) үндэһэлжэ бүридхэгдэнхэй. Тэрэнэй ёһоор 5-9-дэхи ангинуудта буряад хэлэ үзэхэдѳѳ, харилсаанай талаар, хэлэ шэнжэлхэ (лингвистическэ), хэлэнэй талаар, үндэһэн соёлой талаар шадабари олгохо, хүгжѳѳхэ зорилготой.

Харилсаха талаар шадабари: хэлэлгын, тэрэнэй бүхы янзануудайнь (шагналга, уншалга, хэлэлгэ болон бэшэлгэ), аман ба бэшэмэл хэлэлгэ хүгжѳѳлгэ, харилсаанай элдэб ушар (оршон) болон байдалда хэрэглэхэ гол дадал шадабаринуудтай болгохо.

Лингвистическэ, хэлэнэй талаар шадабари: хэлэн тухай, ниигэмэй хүгжэлтэдэ хэлэнэй үүргэ, буряад хэлэнэй хүгжэлтын шатанууд, литературна болон нютаг хэлэн тухай шухала мэдээ олгохо, хэлэ бэшэгэй эрдэм тухай, буряад хэлэ шэнжэлдэг эрдэмтэд тухай юрэнхы ойлгосотой болгохо, литературна хэлэнэй (орфоэпическэ, лексическэ, грамматическа, бэшэгэй дүримэй) ёһо гурим баримталжа һургаха, үхибүүдэй үгын сан баяжуулха, грамматическа аргануудые хэрэглэжэ һургаха, хэлэнэй үзэгдэл болон баримтануудые шэнжэлжэ, шүүмжэлжэ шадаха болгохо.

Үндэһэн соёлой талаар шадабари: түрэл хэлэн гээшэ арадай соёл болбосорол дамжуулдаг арга гэһэн ойлгосо бүридхүүлхэ, хэлэнэй болон түүхын нягта холбоон тухай, үндэһэн буряад хэлэнэй онсо шэнжэ тухай гүнзэгы мэдэрэлтэйгээр хүмүүжүүлхэ, буряад хэлэлгын ёһо гурим (этикет) хэрэглэжэ, ондоо яһанай хүнүүдтэй харилсаха шадабаритай болгохо.

5-9-дэхи ангинуудта буряад хэлэнэй һалбаринуудые (фонетикэ, лексикэ, грамматика г.м.) заахадаа, хэлэнэй түхэлнүүдэй хэрэглэлгын онсо шэнжэнүүдтэй танилсуулхадаа, буряад литературна хэлэнэй нормонуудта һургахадаа, нэн түрүүн һурагшадай хэлэлгэ хүгжѳѳлгэдэ анхаралаа хандуулха хэрэгтэй. Юундэб гэхэдэ, мүнѳѳ үедэ буряад хэлэн нилээд оорео байдалда, илангаяа литературна хэлэнэй нормонуудай бэхижэжэ, хүгжэжэ байһан үедэ заагдажа байна. Тиихэдээ хэлэлгын соёлой асуудал шангадхагданхай байха зэргэтэй. Буряад хэлэнэй хэшээлнүүд литературна хэлэнэй нормо баримталха, аман болон бэшэмэл түхэлѳѳр ѳѳрынгѳѳ һанал бодол зүбѳѳр болон сүлѳѳгѳѳр дамжуулха, буряад ёһо гуримаар харилсажа шадаха һурагшадые хүмүүжүүлхэ, хүгжѳѳхэ зэргэтэй.

Буряад (түрэлхи) хэлэ заалгын зорилгонууд:

• Түрэл хэлэн үндэһэн соёлой нэгэ хуби, буряад арадай харилсаха гол арга гэжэ ойлгуулха; түрэл хэлэеэ үеһѳѳ үедэ дамжуулха хэрэгтэй гэһэн гүнзэгы мэдэрэл хүмүүжүүлхэ;
• Буряад хэлэ ажабайдалдаа, ниитын болон ажахын хэрэгтэ хэрэглэжэ һургаха, хэлэнэй аргаар харилсаха шадабаритай болгохо; һуралсалда хэрэгтэй юрэнхылэгдэһэн шадабари олгохо (зорилго табиха, ажаябуулгаяа  түсэблэхэ,  ѳѳрыгѳѳ  хэлэлгын  талаар  хинаха, заһаха, мүлихэ шадабари; толи болон бусад газарһаа (тэрэ тоодо мэдээсэл тараадаг аргануудһаа, сахим юртэмсэһѳѳ) мэдээсэл абаха, хубилгаха; текст шэнжэлхэ г.м.);
• Буряад хэлэнэй системын байгуулгыень, онсо шэнжэнүүдыень, ёһо гуримуудыень, стилиин онсонуудые мэдэхэ, ойлгохо; хэлэнэй баримтануудые таниха, шэнжэлхэ, зэргэсүүлхэ, хубаарилха, сэгнэхэ шадабари хүгжѳѳхэ; энээнһээ уламжалан, аман ба бэшэмэл хэлэлгэ хүгжѳѳлгэ, хэлэлгын янзануудые элдэб ушар  болон  байдалда дүүрэн хэрэглэхэ, буряад хэлэлгын ёһо гурим (этикет) баримталха; үгын сан баяжуулха; хэрэглэхэ грамматическа аргануудые үргэдхэхэ; шудалһан эрдэм,   дадал   шадабаринуудаа   үдэр   бүриин ажабайдалдаа, ажаябуулгадаа хэрэглэхэ шадабарияа мүлихэ.

Буряад (түрэлхи) хэлэ үзэлгын дүнгүүд

Үндэһэн һургуули дүүргэхэ һурагшын буряад (түрэлхи) хэлэ үзэхэдѳѳ, ѳѳрын хүгжэлтын дүнгүүд:

1. Буряад хэлэн буряад арадай үндэһэн соёл шэнгээһэн баялиг, хүнэй оршон тойронхи байдалые шэнжэлхэдэ, оюун ухаанайнь, зохёохы болон хүн шанарай (моральна) шадабаринуудай хүгжэлтэдэ гол үүргэ дүүргэдэг гэжэ ойлгохо, мэдэрхэ;
2. Түрэл хэлэнэйнгээ уран һайханииень сэгнэхэ мэдэрэлтэй, түрэл хэлээрээ омогорхохо, хүндэлхэ, наринаар хандаха; хэлэнэйнгээ ариг сэбэрые сахиха мэдэрэлтэй; түрэл хэлэн дээрээ харилсаагаа мүлихэ;
3. Хүнүүдтэй харилсахадаа, һанал бодолоо зүбѳѳр болон сүлѳѳгѳѳр дамжуулха үгын баян нѳѳсэтэй, шудалһан грамматическа (элдэб) дүримүүдые хэрэглэхэ шадабаритай; ѳѳрынгѳѳ хэлэлгэ ажаглаад, ѳѳрыгѳѳ сэгнэхэ шадабаритай.

Буряад (түрэлхи) хэлэ үзэхэдѳѳ, үндэһэн һургуули дүүргэхэ һурагшын юрэнхы дүнгүүд:

1. хэлэлгын бүхы янзануудыень (шагналга, уншалга, хэлэлгэ болон бэшэлгэ) хэрэглэжэ шадаха:

Шагналга болон уншалга:

• аман болон бэшэмэл мэдээсэлэй удхые зүб ойлгохо (зорилго, үгүүлэлэй сэдэб, гол бодол; шухала болон нэмэлтэ мэдээсэл);
• элдэб стилиин болон янзын үгүүлэлнүүдые уншаха үедѳѳ уншалгын элдэб түхэлнүүдые мэдэхэ (шэнжэлэлгын, танилсалгын, бэдэрэлгын, харалгын);
• элдэб стилиин болон янзын үгүүлэлнүүдые шагнаад, зүб ойлгохо; шагналгын элдэб түхэлнүүдые мэдэхэ (шэлэжэ шагнаха, танилсажа шагнаха, тодорхойлжо шагнаха);
• элдэб юумэнүүдһээ, тэрэ тоодо олондо мэдээсэл тараадаг аргануудһаа, һуралсалай компакт-дискһээ, Интернедһээ мэдээсэл абаха; элдэб янзын толи, справочна литература, тэрэ тоодо электронно түхэлтэй, сүлѳѳгөөр хэрэглэжэ шадаха;
• ямар нэгэ сэдэбээр хэрэгтэй мэдээсэл шэлэхэ, эмхидхэхэ аргануудые мэдэхэ; ѳѳрѳѳ ямар нэгэ мэдээсэл бэдэрээд оложо шадаха; уншаһанаа, шагнаһанаа хубилгажа, зандань байлгажа, дамжуулжа шадаха;
• мэдээсэл удхын, стилиин, хэлэнэйнь онсонуудай талаһаа зэргэсүүлжэ, сасуулжа шадаха.

              Хэлэлгэ болон бэшэлгэ:

• һуралсалай амяараа болон хамтаараа бэелүүлхэ ажаябуулгын зорилго табижа, алхамуудайнгаа һубарил тодорхойлжо шадаха, туйлаһанаа сэгнэхэ, тиихэдээ тэрэнээ аман ба бэшэмэл хэлэлгээр зүбѳѳр дамжуулжа шадаха;
• Хуряамжалһан хэмжээгээр шагнаһан гү, али уншаһан үгүүлэл хүсэлдүүлхэ (түсэб, ѳѳрынгѳѳ үгѳѳр хѳѳрэлгэ, конспект, аннотаци);
• Харилсаанай зорилго, адресат, байдал ба оршон анхаралдаа абажа, элдэб стиль ба янзануудай аман болон бэшэмэл үгүүлэл зохёохо;
• Аман ба бэшэмэл түхэлѳѳр ѳѳрынгѳѳ һанал бодолые зүбѳѳр болон сүлѳѳгѳѳр дамжуулха, үгүүлэлэй хэбүүдые баримталха (зүй баримталга, удаа дараалһан журам, холбоо тогтоолго, сэдэбтэ тааруу г.м.) оршон тойронхиин үзэгдэлнүүд тухай, уншаһан, шагнаһан, хараһан тухайгаа һанал бодомжоёо зүбѳѳр, дүүрэн дамжуулха;
• Монологой (хѳѳрэлгэ, зураглалга, бодомжолго; монологой элдэб түхэлэй суг хэрэглэлгэ) болон диалогой (баалалга, асуулга, һанамжаараа хубаалдалга, ёһо гуримай (этикетный) г.м.; диалогой элдэб түхэлэй суг хэрэглэлгэ);
• Хэлэлгэдээ мүнѳѳ үеын буряад литературна хэлэнэй зүб үгүүлгын (орфоэпическэ), лексическэ, грамматическа, стилиин шухала хэбүүдые (нормо) баримталха; бэшэгэй шухала дүримүүдые баримталха;
• Буряад хэлэлгын этикедэй хэбүүдые баримталжа, харилсаанда хабаадаха; хэлэлгэдэ хэлэнэй бэшэ аргануудые (нюурай хүдэлгѳѳн, – дохихо, зангаха г.м.) зүбѳѳр хэрэглэхэ;
• Үдэр  бүриин  харилсаанда  болон   һуралсалай   ажаябуулгада ѳѳрыгѳѳ хэлэлгын талаар хинаха; ѳѳрынгѳѳ хэлэлгэдэ удхын талаһаа,   хэлэнэй  талаһаа    зүб    бурууень    сэгнэхэ;     хэлэлгын болон грамматическа алдуунуудые, дутуу дундануудые олохо, тэдэниие усадхаха; ѳѳрынгѳѳ үгүүлэлнүүдые заһаха болон мүлихэ;
• багахан хэмжээнэй мэдээсэл, элидхэл, реферат бэлдээд, һурагшадай урда хѳѳрэхэ; дискусси, арсалдаанда баримталалгын элдэб арга хэрэглэн хабаадаха;

2. шудалһан эрдэм, дадал шадабаринуудаа үдэр бүриин ажабайдалдаа, ажаябуулгадаа хэрэглэхэ шадабарияа хэрэглэхэ; түрэл хэлэеэ хэрэглэжэ, оршон тойрониие шэнжэлхэ; буряад хэлэ үзэхэдѳѳ, хэлэнэй зүйлнүүдые шэнжэлхэ мэдэсэ, дадал шадабарияа бэшэ предмедүүдые (ород хэлэн, хари хэлэн, уран зохёол г.м.)  үзэхэдѳѳ хэрэглэхэ (буряад хэлэ үзэхэдѳѳ, шудалһан дадал шадабарияа бусад хэшээлнүүдтэй нягта холбоотойгойр шудалха хэрэглэхэ);
3. ямар нэгэ даабари сугтаа дүүргэжэ байхадаа, арсалдаанда, шухала асуудал зүбшэн хэлсэжэ байхадаа, тойроод байһан хүн зонтой харилсажа шадаха; буряад хэлэн дээрэхи жэнхэни харилсаанай хэбүүдые элдэб гуримтай (формальный), гуримгүй (неформальный) ушар болон байдалда, хүн зоной, арадуудай хоорондын харилсаанда хэрэглэхэ.

     Буряад (түрэлхи) хэлэ үзэхэдѳѳ, үндэһэн  һургуули дүүргэхэ һурагшын       буряад хэлээр шадабари:

1.  хэлэнэй үүргэ тухай, буряад арадай үндэһэн хэлэн болохо, Буряад Уласай гүрэнэй хэлэнүүдэй нэгэн болохо, мүн буряад арадай хоорондоо харилсаха буряад хэлэнэй гол удха, үүргэ тухай, арадай хэлэн болон соёлой таһаршагүй холбоо тухай, түрэл хэлэнэй хүнэй ажабайдалда, ниигэмдэ ямар удха оруулдаг тухай ойлгохо;
2. хүнэй болбосоролдо, хүмүүнлиг (хүн ухаанай/гуманитарна) эрдэм һургаалнуудай дунда түрэл хэлэнэй бэелүүлдэг үүргые ойлгохо;
3. түрэл хэлэн тухай эрдэм һургаалай үндэһэ һуурииень мэдэхэ, хэлэнэй һалбаринуудай болон нэгжэнүүдэй харилсаа холбооень ойлгохо;
4. лингвистикын гол ойлгосонуудые мэдэхэ: лингвистикэ, тэрэнэй гол һалбаринуудынь; хэлэн болон хэлэлгэ, харилсаан, аман болон бэшэмэл хэлэлгэ; монолог, диалог, тэдэнэй янзануудынь, харилсаанай байдал болон оршон; яряанай хэлэлгэ, ниитэ толилолгын, албан хэрэгэй, эрдэм һуралсалай стильнүүд болон жанрнууд, уран һайханай зохёолой хэлэнэй онсо шэнжэнүүд; үгүүлэл; үгүүлэлэй янзанууд (хѳѳрэлгэ, зураглалга, бодомжолго); хэлэнэй шухала нэгжэнүүд, тэдэнэй хэлэлгэдэ хэрэглэлгын онсо шэнжэнүүд;
5. Буряад хэлэнэй лексикын болон фразеологиин арга боломжонуудые мэдэхэ, хэрэглэжэ шадаха, буряад литературна хэлэнэй дүримүүдые (орфоэпическэ, лексическэ, грамматическа, бэшэгэй) баримталха; хэлэлгын ёһо гурим мэдэхэ, тэрэниие аман болон бэшэмэл хэлэлгэдээ хэрэглэжэ шадаха;
6. Хэлэнэй шухала нэгжэнүүдые, грамматическа категоринуудые мэдэхэ, шэнжэлхэ, хэлэнэй нэгжэнүүдые харилсаанай байдалтай зохисуулан хэрэглэжэ шадаха;
7. Үгые элдэб талаһаа (абяанай, бүридэлэй, бии бололгын, удхын, хэлэлгын хубиин/ морфологическа) шүүлбэрилжэ шадаха; холбуулал болон мэдүүлэлэй синтаксическа шүүлбэрихэхэ, үгүүлэл олон талаһаа шэнжэлхэ, тиихэдээ үгүүлэлэй шэнжэнүүдэйнь, байгуулгынь талаар, ямар янзада хабаатайень хараха, хэлэнэйнь онсо шэнжэ, хэлэлгые тодо хурса болгоһонуран аргануудые элирүүлхэ;
8. Адли удхатай үгэ, холбуулал болон мэдүүлэлэй үүргые ойлгохо, хэлэлгэдээ хэрэглэжэ шадаха;
9. Түрэл хэлэнэйнгээ һайханииень мэдэрхэ, уран зохёол шүүмжэлхэдээ, хэлэнэйнь һайханиие сэгнэжэ шадаха.    

ΙΙ Һурагшадай мэдэсэ, шадабарида табигдаха гол эрилтэнүүд

                    Мэдэхэ \ ойлгохо:

• буряад хэлэн - Буряад Республикын гүрэнэй хэлэнүүдэй нэгэн, тэрэнэй үүргэ, онсо шэнжэнүүдынь;
• ойлгосонуудай удха: аман болон бэшэмэл хэлэлгэ; монолог, диалог; харилсаанай байдал болон оршон (сфера и ситуация речевого общения) дэлгэрэнгыгээр;
• яряанай, ниитэ толилолгын, эрдэм hуралсалай, уран hайханай стильнуудай шухала шэнжэнүүд болон онсонуудые;
• үгүүлэл        ба        тэрэнэй        янзануудай        (хɵɵрэлгэ,        зураглалга,        бодомжолго) байгуулгын шэнжэнүүдые;
• хэлэнэй шухала нэгжэнүүдые (единицэнүүдые) (нэрэ ба үйлэ, сүлɵɵ ба тогтомол холбуулалнуудые, мэдүүлэл соохи үгэнүүдэй холбоо (хүтэлбэри,

шадарлал), нэгэ ба хоёр бүридэлтэ юрын мэдүүлэл, мэдүүлэлэй шухала болон юрын гэшүүдые, нэгэ түрэл гэшүүдтэй, хандалгатай, оролто үгэнүүдтэй, тусгаарлагдаhан гэшүүдтэй, дахуулалтай мэдүүлэлнүүдые), тэдэнэй шэнжэнүүдые;

• буряад бэшэгэй дүримүүдые;
• элдэб стилиин болон янзын (юрэ хѳѳрэhэн, зураглаhан, бодомжолhон) үгүүлэлнүүдые, уншалгын түхэлнүүдые (харалгын, танилсалгын, шэнжэлэлгын) илгаруулха;
• буряад литературна хэлэнэй шухала хэбүүдые (зүб үгүүлгын, лексическэ, грамматическа, зүб бэшэлгын, пунктуационно); хэлэлгын этикедэй хэбүүдые;

                         Шадаха:

• яряанай, ниитэ толилолгын, албан хэрэгэй, эрдэм hуралсалай, уран hайханай стильнуудые илгаруулха, хэрэглэхэ;
• үгүүлэлэй сэдэб, гол бодолыень, хэлэлгын янза болон стиль элирүүлхэ, хэрэглэхэ; үгүүлэлэй байгуулга болон хэлэнэйнь онсые шүүлбэрилхэ; мэдээсэл, интервью, репортаж, очеркын шэнжэнүүдые илгаруулха, хэрэглэхэ;
• хэлэнэй нэгжэнүүдые (нэрэ ба үйлэ, сүлɵɵ ба тогтомол холбуулалнуудые, мэдүүлэл соохи үгэнүүдэй холбоо (хүтэлбэри, шадарлал), нэгэ ба хоёр бүридэлтэ юрын мэдүүлэл, мэдүүлэлэй шухала болон юрын гэшүүдые, нэгэ түрэл гэшүүдтэй, хандалгатай, оролто үгэнүүдтэй, тусгаарлагдаhан гэшүүдтэй, дахуулалтай мэдүүлэлнүүдые) таниха, тэдэниие синтаксическа шүүлбэрихэхэ;
• нэрэ ба үйлэ, сүлɵɵ ба тогтомол холбуулалнуудые, мэдүүлэл соохи үгэнүүдэй холбоо (хүтэлбэри, шадарлал), нэгэ ба хоёр бүридэлтэ юрын мэдүүлэл, мэдүүлэлэй шухала болон юрын гэшүүдые, нэгэ түрэл гэшүүдтэй, хандалгатай, оролто үгэнүүдтэй, тусгаарлагдаhан гэшүүдтэй, дахуулалтай мэдүүлэлнүүдые, үгүлэлнүүдые зохёохо;
• дахуулалтай, нэгэ түрэл гэшүүдтэй, хандалгатай, оролто үгэнүүдтэй, тусгаарлагдаhан гэшүүдтэй мэдүүлэлнүүдтэ сэглэлтын тэмдэгүүдые табиха;
• юрын байгуулгатай мэдүүлэлнүүдhээ бүридэhэн үгүүлэлнүүдые ородhоо буряад хэлэн дээрэ оршуулха;
• үндэhэн соёлой шэнжэнүүдтэй үгэнүүдэй удхые толи хэрэглэн тайлбарилха;

Шагналга болон уншалга:

• аман болон бэшэмэл үгүүлэлэй удхые зүб ойлгохо (зорилго, үгүүлэлэй сэдэб, шухала болон нэмэлтэ, тодо болон тодо бэшэ мэдээсэл, мэдүүлэлнүүдэй/хэhэгүүдэй хоорондохи холбоо, баримтануудые бүлэглэхэ);
• элдэб стилиин болон янзын үгүүлэлнүүдые уншаха; уншалгын элдэб түхэлнүүдые (шэнжэлэлгын, танилсалгын, харалгын) илгаруулха;
• элдэб юумэнүүдhээ, тэрэ тоодо олондо мэдээсэл тараадаг аргануудhаа, мэдээсэл абаха, бүлэглэхэ; лингвистическэ толинуудые, элдэб литература сүлɵɵ хэрэглэхэ;

Хэлэлгэ болон бэшэлгэ:

• хуряамжалhан хэмжээгээр үгтэhэн үгүүлэл хүсэлдүүлхэ (түсэб, ɵɵрынгɵɵ үгɵɵр хɵɵрэлгэ, найруулга, конспект);
• элдэб стиль ба янзануудта үгүүлэл зохёохо (hанамжа (отзыв), аннотаци, реферат, элидхэл, бэшэг);
• бүхэли зохёолой гү, али тэрэнэй али  нэгэ  бүлэгэйнь  удха  тухай ɵɵрынгɵɵ hанал бодол харуулангаа хуряангыгаар аман хɵɵрэлгэ болон изложени бэшэхэ;
• уншаhан зохёолой удхада табигдаhан асуудалнуудта элдэб цитататай, баримтатай дэлгэрэнгы харюунуудые бэшэхэ;
• кинофильмын, зүжэгэй болон уран зохёолой ямар нэгэн герой тухай найруулга бэшэхэ;
• аман болон бэшэмэл түхэлɵɵр ɵɵрынгɵɵ hанал бодолые зүбɵɵр болон сүлɵɵгɵɵр дамжуулха, үгүүлэлэй хэбүүдые баримталха (зүй баримталга (логичность), удаа дараалhан журам (последовательность), холбоо тогтоолго (связность), сэдэбтэ тааруу г.м.); оршон тойронхиин үзэгдэлнүүдтэ, уншаhан, шагнаhан, хараhан тухайгаа бэшэхэ, хѳѳрэхэ;
• хэлэлгэдээ мүнɵɵ үеын буряад литературна хэлэнэй зүб үгүүлгын, лексическэ, грамматическа шухала хэбүүдые хэрэглэхэ;
• бэшэлгэдээ зүб бэшэлгын шухала дүримүүдые хэрэглэхэ;
• буряад хэлэлгын этикедэй хэбүүдые хэрэглэхэ; харилсаанай паралингвистическэ (хэлэнэй бэшэ) аргануудые зүбɵɵр хэрэглэхэ;
• хэлэлгын  талаар  ɵɵрыгɵɵ  хинаха;  хэлэлгынгээ  зүб  бурууень  сэгнэхэ, хэлэлгын болон грамматическа алдуунуудые, дутуу дундануудыень олохо, тэдэниие усадхаха; үгүүлэлнүүдээ заhаха болон мүлихэ.

• Һурагшад 8-дахи класс дүүргэхэдээ, иимэнүүд шадабаритай болон  дадалтай болохо ёhотой:
• -нэрэ болон  холбуулалнуудай гол ба дулдыданги үгэнүүдые гаргадаг хэлэлгын хубинуудые зүбоор олохо;
• -сүлоо ба тогтомол холбуулалнуудые илгаруулха;
• -мэдүүлэл соохи үгэнүүдэй холбоо(тааралдал, шадарлал,хүтэлбэри) зүб илгаха;
• -нэгэ ба хоер бүридэлтэ мэдүүлэлнүүдые илгаруулжа шадаха;
• нэгэ түрэл гэшүүдтэй , хандалгатай, оролто үгэнүүдтэй , тусгаарлагдаhан гэшүүдтэй мэдүүлэлнүүдые зохеожо шадаха;
• -5-7 классуудта үзэhэн бэшэгэй дүримүүдые, 7-8 дахи классуудта үзэhэн сэглэлтын  тэмдэгүүдые дахуулалтай, сэхэ хэлэлгэтэй, нэгэ түрэл гэшүүдтэй мэдүүлэлнүүдые болон бусад хэрэгтэй дүримүүдые зүбоор хэрэглэхэ;

ΙΙΙ.  ҺУРАГШАДАЙ МЭДЭСЭ, ШАДАБАРИ, ДАДАЛ СЭГНЭХЭ ХЭМ

1. Һурагшадай аман харюу сэгнэлгэ

Аман        хэлэлгэ        сээжэ        хөөрөөн        соо        гү,        али        хөөрэлдөөн        соо бэелүүлэгдэдэг.

Хөөрэлдөөн        хадаа        хоёр,        али        хэдэн        хүнэй        хоорондоо        мэдээсэлээр хубаалдажа үнгэргэдэг хэлэлгын түхэл болоно.

Хөөрэлдөөнэй онсо шэнжэнүүд:

• тобшо мэдүүлэлнүүд;
• хэлэлгэһээ        гадуур        харилсаанай        арга        хэрэглэлгэ

        (нюур        шарайн хубилалта, гарай хүдэлсэ г.м.);

• онсо аянга;
• дүүрэн бэшэ мэдүүлэлнүүд;
• гол түлэб юрын мэдүүлэлнүүд.

Хөөрөөн хадаа нэгэ гү али хэдэн шагнажа байһан хүндэ (тэрэ тоодо, өөртөөшье) хандажа хэлэлгэ болоно.

Хөөрөөнэй онсо шэнжэнүүд:

• дүүрэн тайлбарилһан байдаг, юуб гэбэл али нэгэ сэдэб үргэнөөр дамжуулхаяа оролдодог;
• дэлгэрэнгы дүүрэн мэдүүлэлнүүдтэй.

Хэлэнэй талаар мэдэсэ, шадабари, дадал сэгнэлгэ

Грамматикаар hурагшадай мэдэсэ, шадабари, дадал элирүүлхэ аргын нэгэн хадаа сээжэ асуудал болоно.

Тусхай темээр hурагшын аман харюу холбоо удхатай мэдээсэл боложо, грамматика хэр зэргэ тодорхойгоор мэдэдэг, ойлгодог байhыень элирүүлнэ.

Һурагшын аман харюу удаа дараалан hубариhан байха ёhотой.

Жэшээлхэдэ, түлөөнэй нэрын удха шанар, илгаа тухай асуудалда hурагша иимэрхүү харюу үгэхэ болоно:

• түлөөнэй нэрын тодорхойлолго;
• түлөөнэй нэрэ юумэнэй, тэмдэгэй, тогой нэрэнүүдэй али нэгэнэй түлөө хэрэглэгдэдэг гэжэ жэшээ дээрэ харуулха;
• түлөөнэй нэрын илгаае (нюурай, зааhан, асууhанг.м.) нэрлэхэ, жэшээ дээрэ харуулха.

Һурагшын хөөрэжэ дүүргэхэдэ, материал хэр зэргэ мэдэрэлтэйгээр, гүнзэгыгөөр ойлгон абаhыень багша асуудалаар элирүүлнэ. Эндэ hурагшад үгын удха зүбөөр ойлгоhоноо, үгтэhэн үгэдэ түрэл үгэ тааруулан олохо,

үндэhыень ойлгохо, үгэ ба конструкции hэлгэхэ шадабаритай байhанаа харуулна.

Һурагшадай мэдэсэ, шадабари, дүршэл шалгалгада грамматическа шүүлбэриехэ туhатай. Шүүлбэриhурагшадай хэлэлгэ хүгжөөлгэдэ ехэ үүргэтэй, тэдэнэй грамматикын дүримүүдые ойлгоходо, туhа боложо үгэдэг.

Һурагшадай аман харюу сэгнэхэдээ, иимэ юумэндэ анхаралаа хандуулха:

• харюунь зүб, дүүрэн гү;
• үзэhэн материала хэр зэргэ ойлгооб;
• үгэ хэлэеэ хэр зэргэ зүб найруулжа харюусааб;
• мэдүүлэл hайнаар зохёожо, мэдүүлэл соо хоолойн аялга зүбөөр табижа, үгэ зүбөөр хэрэглэжэ, грамматическа шүүлбэрихэжэ шадана гү;
• hурагшын зохёоhон мэдүүлэлэй найруулал зүб гү. Аман харюу сэгнэхэдээ, иимэ эрилтэ баримталха:

«5» сэгнэлтэ хэрбээ hурагшын шудалан үзэhэн материала ахүсэд дүүрэнээр мэдэхэ, тодорхой hайнаар найруулжа, хэлэн тухай ойлгосодо зүб тодорхойлго үгэжэ, hанамжаяа үндэhэ баримтатай болгожо, өөрынгөөзохёоhон жэшээ харуулжа, материалай удаа дараае алдангүй, литературна хэлээр, эли тодоордамжуулжа шадаха байхадань;

«4» сэгнэлтэ хэрбээ hурагшын харюу «5» гэhэн сэгнэлтэдэ табигдадаг эрилтэ хангамаар аад, зүгөөр 1–2 алдуутай, багшын ажаглаhанай хойно, тэрэнээ өөрөө заhажа, найруулан хэлэхэдээ, удаа дараагай ба хэлэнэй 1–2 алдуу гаргаhан байхадань;

«3» сэгнэлтэ хэрбээ hурагша тус темын гол зүйл мэдэхэ ба ойлгохо байhанаа харуулжа, материала дутуу найруулhан, ойлгосо тодорхойлгодо гү, али дүрим дутуу мэдэхэ, hанамжаяа үндэhэ баримтатай болгожо, өөрөө жэшээ үгэжэ шадаагүй, материал найруулхадаа удаа дарааень эбдэhэн, хэлэнэй талаар алдуу гаргаhан байхадань;

«2» сэгнэлтэ хэрбээ hурагша үзэhэн материала ехэнхииень мэдэхэгүй, тодорхойлго ба дүрим хэлэхэдээ, удхыень хазагайруулhан, материал ойлгожо ядангяар, гуримгүйгөөр найруулhан байхадань табиха.

Хангалтатай сэгнэлтэ («5», «4», «3») нэгэ доро үгтэhэн харюугай түлөө (hурагшын бэлэдхэл шалгалгада тусхай саг үгтэhэн байхадань) табигдахаhаа гадна, мүн таhалдаhан, бүхэли хэшээлэй турша соо hурагшын үгэhэн хэдэн багашаг харюугай түлөө хамтаруулан табигдаха.

Сээжэ хэлэлгэ сэгнэхэ эрилтэнүүд

Сээжэ хэлэлгэ сэгнэхэдэ, хѳѳрѳѳ, хѳѳрэлдѳѳ сэгнэхэ эрилтэнүүд илгаруулагдана. Мүн тиихэдэ зүб хэлэлгэ нэгэ адли эрилтээр сэгнэгдэхэ болоно.

Сээжэ хөөрөөн (монологическая речь)

Һурагшын иимэ шадабари, дадал элирүүлэгдэнэ:

а) ямар нэгэ сэдэбээр тодорхой мэдэсэеэ дамжуулха;

б) тодорхой хэмжээнэй хөөрөө зохёожо шадаха: бодолоо дамжуулха мэдээсэл шэлэжэ, удхаарнь тааруулжа шадаха (өөрын ажабайдалһаа жэшээ, уншаһан/шагнаһан текст, кинофильмын хэһэг, хүнэй хөөрөөг.м.):

Тиихэдээ ямар шадабари шалгагданаб гэхэдэ:

• харилсаанай ушар байдал анхаралдаа абаха;
• хөөрөөнэй сэдэб тайлбарилха;

-хөөрөөнэй        гол        бодол        дамжуулха        (шухала,        нэмэлтэ        мэдээсэл илгаруулха);

• хөөрөөгөө хойно хойноһоо удаа дараалһан һубарилтайгаар хэлэхэ;
• хэлэнэй аргануудые зүбөөр, литературна хэлэнэй эрилтээр шэлэжэ шадаха;
• стиль болон уран найруулга тааралдуулжа шадаха;

в) хөөрэжэ байһан асуудал тухай өөрын хандаса харуулха, ямаршье асуудалые алишье талаһаа хаража шадаха;

г) зохёохы талаар шадабарияа дамжуулха:

• мэдээсэлэй зорилго, удхаһаа уламжалан, тэрэнээ хубилгажа шадаха, тиихэдээ тобшоор, үгы гэбэл хэрэгтэйень, өөрынгөө үгөөр, хэлэлгын түхэл, стиль ондоо болгохог.м.;
• ямар нэгэ стилиин өөрын текст зохёохо;
• хэлэһэн бодолоо баримталха, буруу баримтануудые арсаха;
• материал уранаар, тааруугаар, үлүү (олон, шашаг) үгэгүйгөөр, гэбэшье хэлэнэй лексическэ болон грамматическа аргануудай баялиг дамжуулха.

Сээжэ хөөрөөгөөр һурагшын шадабарииень элирүүлхэдээ, үгүүлэлэй алишье янзаар хөөрөө дэлгээхэнь хараадаа абтаха ёһотой: хөөрэлгэ, зураглалга, бодомжолго. Хөөрөөн соонь үгүүлэлэй заатагүй гансал нэгэ янзань хэрэглэгдэхэ бэшэ, гэбэшье ямар нэгэ моделеэрнь үгүүлэл байгуулха дадал шалгагдана.

Сээжэ хөөрөө иимэ эрилтээр сэгнэхэ зэргэтэй:

1. Урдаа табиһан хэлэлгын зорилго бэелүүлээ гү?
2. Харилсаанай байдал анхаралда абтаа гү?
3. Сээжэ хөөрөөнэй хэлэлгэ (хубинуудай һубарил, удаа дараа, уран найруулга, хэлэнэй баялиг).

Сээжэ хөөрөөн ямар нэгэ юумэн дээрэ (опоро: фотозураг, зураг, үгүүлэл г.м.) үндэһэлжэ зохёогдохо, тиихэдээ һурагшын ажабайдалай дүршэл анхаралда абтадаг. Һурагшадта бэлэдхэлдэ 1-2 минутын саг үгтэхэ ёһотой.

Сээжэ хѳѳрѳѳ сэгнэхэ эрилтэнүүд

Хөөрэлдөөн (диалогическая речь)

Һурагшын иимэ шадабари, дадал элирүүлэгдэнэ:

а)хѳѳрэлдэжэ байһан сэдэбээр хэр зэргэ мэдэсэтэй байһанаа дамжуулха;

б) хѳѳрэлдѳѳнэй иимэ шадабаринууд:

• дурадхаһан ушар  байдалда,  тусхай  зорилготойгоор хѳѳрэлдѳѳ эмхидхэхэ;
• харилсаанайнгаа зорилго бэелүүлхэ;
• хѳѳрэлдѳѳ        таһалдуулангүй        үргэлжэлүүлхэ        үгэ        (мэдүүлэл), хѳѳрэлдѳѳнэй гуримай хэбүүдые хэрэглэхэ;
• харилсаанай сэдэбһээ хадуурангүй хѳѳрэлдэхэ;
• хѳѳрэлдѳѳнэй дүрим баримталха (хѳѳрэлдэжэ байһан хүниие таһалхагүй, һонирхон шагнажа шадаха, ѳѳрынгѳѳ һанамжа хэлэхыень зууршалха/ дэмжэхэ, хэрбэеэ ѳѳрѳѳ ондоо һанамжатай байгаа һаа, тэрэнээ зохидоор хэлэжэ шадаха г.м.)
• литературна хэлэнэй эрилтэнүүдые баримталха.

в) хѳѳрэлдэжэ байһан сэдэбээр ѳѳрын бодомжолго дамжуулха;

г)        хэлэһэн        тезис        баримталха,        хѳѳрэлдэжэ        байһан        хүнэй буруу бодолнуудые арсаха; хѳѳрэлдѳѳнэй үедэ        хэрэгтэй        шадабари

дамжуулха (тобшо, удаа дараа, эли тодо үгүүлгэтэй, зохёохы байха г.м.).

Хѳѳрэлдѳѳ сэгнэхэдэ,      гол  түлэб энэ онсо шэнжэнүүд хараадаа абтаха ёһотой.

Хэр зэргэ хөөрэлдэжэ шадахые элирүүлхын тула юрэнхы хөөрэлдөөнэй байдал тогтоохо шухала. Һурагшатай зохид хөөрэлдөө байгуулгада багшын үүргэ ехэ болоно.

Хөөрэлдөө сэгнэхэ эрилтэнүүд:

1. Хѳѳрэлдѳѳнэй (харилсаха) зорилго бэелүүлэгдээ гү?
2. Бүхы асуудалнуудта харюу үгтѳѳ гү?
3. Харилсаанай байдал анхаралда абтаа гү?

Хѳѳрэлдѳѳ эмхидхэхэ шадабари иимэрхүүгээр үнгэргэхэ жэшээтэй: багша хоёр һурагшадта сэдэбүүдые (харилсаанай ушар байдалнуудые) дурадхахадань, нэгыень шэлэжэ, 3-5 минутын туршада бэлдээд, бүхы классай урда хѳѳрэлдѳѳ наадажа харуулна. Сэгнэлтэ һурагша бүхэндэ амяарнь табигдана.

Хѳѳрѳѳнэй, хѳѳрэлдѳѳнэй зүб хэлэлгэ сэгнэхэ эрилтэнүүд

Сээжэ хэлэлгэ (хѳѳрѳѳн, тиигээд хѳѳрэлдѳѳн) сэгнэхэдээ, хэлэнэй дүрим хэр  зэргэ баримталагданаб гэжэ  хараадаа абтаха зэргэтэй. Тиихэдээ дүрбэн талаһаа зүб хэлэлгэ сэгнэгдэдэг:

1. Грамматическа хэб журам (нормо) баримталга;
2. Зүб үгүүлгын хэб журам баримталга;
3. Хэлэлгын хэб журам баримталга.
4. Хэлэлгын баялиг (хэлэнэйнь тодо хурса, элдэб янзын байгуулгатай мэдүүлэл хэрэглэлгэ).

Хэрбэеэ һурагша сээжэ харюугай үедэ алдуугаа ѳѳрѳѳ заһаһан байбалнь, алдуу гэжэ тоологдоггүй.

2. Бэшэлгэ сэгнэлгэ

1. Диктант сэгнэлгэ

Диктант бэшэлгэ хадаа hурагшадые бэшэгэй дүримдэ, сэглэлтын тэмдэгүүдтэ, найруулалда, бэшэмэл хэлэлгэдэ hургаха арга зэбсэгэй нэгэн болоно. Диктант hурагшадай анхарал дээшэлүүлдэг, hанал бодолыень зүбѳѳр эмхидхэдэг, ѳѳhэдыгѳѳ шалгаха дүршэлтэй болгодог. Диктант бэшүүлхын тула  холбоотой  текст  хэрэглэбэл  зохистой.   Энэ   текст   мүнѳѳүеын уран зохёолой хэлэнэй эрилтэ баримталhан байха ёhотой.

Диктантын аша туhань хоёр зүйлhѳѳ дулдыдаха: а) текстын шанарhаа; б) текст зүбѳѳр бэшүүлхэ багшын шадабариhаа.

Диктантын текст иимэ байха ёhотой:

1. Диктантын текст уран зохёолой хэлэн дээрэ бэшэгдэhэн байха зэргэтэй.
2. Текст соохи мэдүүлэл дүүрэн удхатай байха. Шадаал hаа, холбоотой текст бэшүүлхэ хэрэгтэй. Текстын ба тэрэнэй үгын удха hурагшадта бэлээр ойлгогдохо ёhотой.
3. Диктант hурагшадай үзэhэн, мэдэхэ дүримдэ бэшүүлхэ. Нэгэ текст соо олон хүшэр дүрим орохо ёhогүй.

Багша диктантын текст hайнаар, тодоор, уран гоёор уншаха уялгатай.

4. Диктантын текст класс класста таараhан, hурагшадай бэшэжэ шадахаар байха ёhотой.

Диктант бэшүүлхэ текстын юрэнхы хэмжээн: 5 класста – 70–80 үгэ;

6. класста – 80–90 үгэ;
7. класста – 90–100 үгэ;
8. класста – 100–110 үгэ;
9. класста – 110–130 үгэ;
10. класста – 130–150 үгэ;
11. класста – 150–180 үгэ.

Ажаглалта: хэрбээ диктантда грамматическа даабари үгтэhэн байгаа hаань, хэмжээнь 10–15, дээдэ классуудта 20–30 үгѳѳрүсѳѳн болохо.

Словарна диктант хүндэ бэшэлгэтэй үгэ hурагшадай хэр зэргэ зүбѳѳр бэшэжэ шадаха болоhыень шалгадаг.

Словарна диктантын үгэнүүдэй тоо: 5 класста – 10–15 үгэ;

6. класста – 15–20 үгэ;
7. класста – 20–25 үгэ;
8. класста – 25–30 үгэ;
9. класста – 30–40 үгэ.

Словарна диктант сэгнэхэдээ, иимэ сэгнэлтэ табиха:

«5» сэгнэлтэ алдуугүй диктантын түлѳѳ;

«4» сэгнэлтэ 2–3 алдуутай диктантын түлѳѳ;

«3» сэгнэлтэ 3–5 алдуутай диктантын түлѳѳ;

«2» сэгнэлтэ 6-hаа дээшэ алдуутай диктантын түлѳѳ.

Һурагшадай алибаа ойлгосо хэр зэргэ ойлгоhые, тэдэнэй мэдэсэ шалгахын тула диктант бэшүүлэгдэдэг. Тиихэдээ үзэhэн бэшэгэй дүрим, сэглэлтын тэмдэг хэр зэргэ зүбѳѳр хэрэглэдэг болоhыень шалгадаг. Мүн үни үзэhэн дүрим хэр зэргэ хадууhыень шалгалсадаг.

Дунда классуудта hургаха гү, али шалгаха удхатай хүдэлмэри болгон тест хэрэглэхэдэ болохо байна. Тест ямар нэгэн тус класста шудалан үзэжэ байhан бэшэгэй    дяримдэ    тааруулжа,    багшын    үзэмжѳѳрүгтэхэ.    Үгтэhэн тест шалгахадаа, сэгнэлтын иимэ эрилтэ баримталха:

«5» сэгнэлтэ – дурадхагдаhан даабари баранииень дүүргэhэн байхада;

«4» сэгнэлтэ – дурадхагдаhан даабариин гурбанай хоёр хуби зүбѳѳр дүүргэhэн байхада;

«3»  сэгнэлтэ  –   дурадхагдаhан   даабариин   хахадыень   зүбѳѳр дѳѳргэhэн байхада;

«2» сэгнэлтэ – үгтэhэн даабариин гурбанай нэгэ хубиие дүүргэhэн гү, али юрэнхыдѳѳ дүүргэжэ шадаагүй байхада табиха.

Юрэнхыдѳѳ тест хэдыдэ, ямар дүрим шудалан үзэжэ байхадаа дурадхахаяа багша тус классай hурагшадай бэлэдхэл хараадаа абажа, дүүргүүлхэ болоно.

Дүн гаргалгын диктант четвертиин болон жэлэй hүүлдэ үнгэргэгдэдэг. Тиихэдээ hурагшадай мэдэсые бүхы үзэhэн материалаар шалгадаг. Шалгалтын диктант үнгэргэхын тула hурагшадай үзэhэн темээр 2–3-hаа доошо бэшэ бэшэгэй дүрим болон сэглэлтын тэмдэг байха зэргэтэй. Урид үзэhэн бэшэгэй дүрим ба сэглэлтын тэмдэгэй гол шухалыень, тиихэдээ 1–3 ондо ондоо янзын дүрим оруулалсаха.

Бүхы дээрээ бэшэгэй дүримѳѳр, сэглэлтын тэмдэгээр ороhон дүрим класс класста эдээнhээ олон бэшэ байха:

Шалгалтын диктантын текстдэ оруулагдаhан бэшэгэй дүрим 2–3 хэшээлдэ хүсэд бэхижүүлэгдэhэн байха зэргэтэй.

Буряад хэлэндэ тодо бэшэ түргэн аялгантай үгэ зүбѳѳр бэшэхэнь хүндэ байдаг. Тиимэhээ 5-дахи класста тодо бэшэ аялгантай 5 үгэ, 6–7-дохи классуудта – 7-hоо олон бэшэ, 8–11-дэхи классуудта – 10–15-hаа олон бэшэ үгэнyyд оруулагдаха зэргэтэй.

I четвертиин дүүрэтэр (5-дахи класста түрүүшын хахад жэлэй дүүрэтэр) урда класста бэшүүлэгдэдэг текстын үгэнүүдэй тоо баримталагдаха ёhотой.

Диктант шалгахадаа, алдуу заhабашье, иимэ бэшэгэй дүрим болон сэглэлтын тэмдэгтэ гаргаhан алдуу алдууда тоолохогүй:

• үгэ нүүлгэ;
• hургуулиин программада оруулагдаагүй дүрим;
• үзэгдѳѳгүй дүрим.

Диктант сэгнэхэдээ, hургуулиин программада оруулагдаагүй дүримдэ, үшѳѳ үзэжэ эхилээдүй байhан дүримдэ, тусгаар бэлэдхэлэй хүдэлмэри ябуулагдаагүй  аад,  текст  соо  ороhон   дүримтэй  үгэ,  авторай ѳѳрынхеэрээ табиhан сэглэлтэдэ алдуу заhабашье, тэрэниие тоолонгүй орхихо.

Үгын абяа хазагайруулhан бэшэлгэтэй үгэ, жэшээнь, хазар (газар гэхын орондо), харпаха (харбаха гэхын орондо) г.м. бэшэhэн байгаа хадань, алдуу заhабашье, тоолонгүй орхихо.

Диктант сэгнэхэдээ, мyн алдуугай шэнжэ түхэл хараадаа абаха хэрэгтэй. Һурагшын зүб бэшэлгые элишэлхэ хэрэгтэ шухала бэшэ алдуу онсо илгажа тоолоходоо, ехэ бэшэ хоёр алдуу нэгэ алдууда тоолохо.

Ямар алдуу ехэ бэшэ алдууда тоолохоб гэбэл:

• бүридэмэл тусхайта нэрэдэ ехэ үзэг бэшэлгэ;
• нэгэ тэмдэг табихын орондо нүгѳѳдыень табиhан ушар;
• хоёр гурбаараа зэргэлhэн хашалгантай үгэ буруугаар таhалха (ябахат-най, хэлэхэнь-шье);
• абтаhан        үгэдэ        аялганай        тааралдал        ба        hубарил        баримталаагүй        түргэн аялганда гараhан алдуу (сценэдэ, арбузай г.м.);
• үгэ буруугаар ойлгожо болохо ушарта, ё дээрэхи хадхуурай үгы байhан ушар: ер-ер хусана (ёр-ёр хусана гэхын орондо).

Эндэ түрүүшын гурбан алдуу нэгэ алдууда тоолоод, саашань үргэлжэлүүлэн тоолохо.

Хэлэлгын алдуунуудта эдэ алдуунуудые тоолохо:

Багша хэлэлгын алдууе амяарлан тусхай х тэмдэгээр тэмдэглэнэ:

• нютаг  хэлэнэй нүлѳѳгѳѳр  гаргаhан  алдуугай түрүүшын гурбые нэгэ алдууда тоолоод, саашань hубарюулан тоолохо;
• танин абахада, тусгаар бэрхэшээл ушаруулдаг хэлэнэй үзэгдэл илгаруулха ябадалтай холбоотой алдуу (хоолой соо – хоолойсоо, үhээ – үhѳѳ, бүтээхэ – бүтѳѳхэ, хараа гү – хараа аа гү, харуултай – харуу алтай).

Шалгалтын        диктант        соо        5-hаа        дээшэ        заhабари        (буруу        бэшэhэнээ        зүб болгоhон) байхада, сэгнэлтэ нэгэ баллаар доошолуулха, зүгѳѳр ганса энээнэй

түлѳѳ hурагшын хүдэлмэриие хангалтагүйгѳѳр сэгнэжэ болохогүй. 3 ба 3-hаа дээшэ заhабаритай байхадань, эрхим сэгнэлтэ табихагүй.

Диктант нэгэ сэгнэлтээр сэгнэгдэдэг:

«5» сэгнэлтэ алдуугүй бэшэhэн гү, али шухала бэшэ 1 бэшэгэй дүримѳѳр гү, али шухала бэшэ 1 сэглэлтээр алдуутай байhан хүдэлмэриин түлѳѳ табиха;

«4» сэгнэлтэ диктант соо 2 бэшэгэй дүримooр ба 2 сэглэлтээр алдуутай байhан гү, али 1 бэшэгэй дүримѳѳр, 3 сэглэлтээр алдуутай байhан гү, али бэшэгэй дүримѳѳр алдуугүй аад, 4 сэглэлтээр алдуутай байhан хүдэлмэриин түлѳѳ табигдаха. Мүн «4» сэгнэлтэ;

3 бэшэгэй дүримѳѳр алдуутай аад, сэглэлтын тэмдэгтэ алдуугүй hаань табижа болохо.

«3» сэгнэлтэ 4 бэшэгэй дүримѳѳр, 3 сэглэлтээр алдуутай гү, али 3 бэшэгэй дүримѳѳр, 5 сэглэлтээр алдуутай байhан, үгышье hаа бэшэгэй дүримѳѳр алдуугүй аад, 7 сэглэлтээр алдуутай диктантын түлѳѳ табиха. Юрэнхыдѳѳ буряад хэлэ муу  мэдэдэг  hурагшада  5  бэшэгэй  дүримѳѳр  ба  4 сэглэлтээр алдуутай байгаашье хадань табижа болохо. Мүн баhа «3» сэгнэлтые диктант соо бэшэгэй дүримѳѳр ба сэглэлтээр 6 алдуутай байхаданьшье табижа болохо.

«2» сэгнэлтэ 7 бэшэгэй дүримѳѳр ба 7 сэглэлтээр алдуутай гү, али 6 бэшэгэй дүримѳѳр, 8 сэглэлтээр алдуутай гү, али 5 бэшэгэй дүримѳѳр, 9 сэглэлтээр алдуугай, мүн 8 бэшэгэй дүримѳѳр, 6 сэглэлтээр  гү,  али  энээнhээшье олон алдуутай диктантын түлѳѳ табиха.

1. Нэгэдэмэл шалгалтын хyдэлмэри

Диктантhаа ба нэмэлтэ грамматическа болон бэшэгэй дүримѳѳр гү, али лексическэ даабариhаа бүридэhэн шалгалтын хүдэлмэридэ туд бүридэнь сэгнэhэн хоёр сэгнэлтэ табиха.

Нэмэлтэ даабари дүүргэhые иимээр сэгнэхэ:

«5» сэгнэлтэ – hурагшын бүхы даабарияа дүүргэhэн байгаа hаань;

«4» сэгнэлтэ –  даабариин  гурбанай  хоёр  хyбиие  зүбѳѳр  дүүргэhэн байгаа hаань;

«3» сэгнэлтэ – даабариин хахадые зүбѳѳр дүүргэhэн хүдэлмэриин түлѳѳ;

«2» сэгнэлтэ – даабариин гурбанай нэгэ хуби зүбѳѳр дүүргэжэ шадаагүй  гү, али даабари дүүргэжэ шадаагүй байгаа hаань табиха.

1. Найруулга сэгнэлгэ

Найруулга жанрайнгаа талаар иимэ: юрэ хѳѳрэhэн, зураглаhан, ухаалдин бодомжолhон, хүнэй дүрэдэ характеристикэ үгэhэн, бэшэг, хэрэгэй хэлэлгэ, литератураар творческо хүдэлмэри г.м. Һурагшад найруулга класстаа гү, али гэртээ бэшэдэг.

5–6-дахи классуудта гол түлэб юрэ хѳѳрэhэн ба зураглаhан найруулга бэшүүлдэг: «Минии дуратай ном», «Минии гэртэхин» «Гүйгѳѳшэ морин»,

«Һүтэй үнеэн», «Хѳѳрхэн хурьгад», «Миисгэйхэн» г.м.

7-дохи класста юрэ хѳѳрэhэн, зураглаhан найруулга бэшүүлхэ. Yшѳѳ тиихэдэ хүнэй дүрсэ зураглаhан, портредэй, дүрын характеристикэүгэhэн, нютагаа зураглалга, зурагаар найруулга гэхэ мэтые бэшүүлхэ.

Мүн 7-дохи класста литературна темэдэ hурагшад найруулга бэшэдэг, жэшээлхэдэ: «Энхэ-Булад баатар – арадай баатар», «Ородой уран зохёолшодой номуудтай Доржо Банзаровай танилсалга» г.м.

Харин 8–9-дэхи классуудай hурагшад найруулга соогоо ямар шадабари, дүршэл харуулха ёhотойб гэхэдэ:

• зохёолгын түсэб зүбѳѳр (удхын болон найруулгын талаhаа) зохёохо;
• зохёолгын темэдэ хүсэд, дүүрэн харюу үгэхэ;
• hанал бодолоо зүбѳѳр харуулха (үндэhэ баримтатай, тобшололтой байха ёhотой).

Һурагшын найруулга сэгнэхэдээ, тэрэнэй удха, байгуулга, үгын баялиг (толи, найруулал), грамматикын дүрим зүбѳѳр хэрэглэлгэ, алдуугүйгѳѳр бэшэлгэ г.м. ушарта анхаралаа хандуулха. Тиихэдээ эдээндэ сэгнэлтэ зүбѳѳрүгэхэ. Найруулгын удха сэгнэхэдээ, темэ гүйсэд харуулаа гү, бүхы материал зүбѳѳр хэрэглэгдээ гү, бэшэhэн юумэн зүб гү, бэшэhэнээ баталhан ямар материал хэрэглээб гэхэ  мэтэ  асуудалда  анхаралаа хандуулха.  Найруулга шүүмжэлхэдээ,   балар   hанал   бодол,   дутуу бэшэлгэ, хэрэгтэй материал орхилго, оло дахин дабталга гэхэ мэтэдэ анхаралаа хандуулха.

Найруулгын байгуулга удаа дараалhан, урда хойно ороогүй, бэшэгдэhэн үйлэ хэрэгүүд хоорондоо нягта холбоотой байха ёhотой.

Найруулгын хэлэ шүүмжэлхэдээ, үгын найруулга, мэдүүлэл соо  хэлэнэй уран арга зүбѳѳр хэрэглэлгэ болон найруулал анхарха.

5–9-дэхи классуудта найруулга сэгнэхэдээ, иимэ эрилтэ баримталха:

«5» сэгнэлтэ темэдэ сэхэ, дүүрэн харюу үгэhэн, литературна материал hурагшын гүнзэгыгѳѳр ойлгожо, мэдэжэ хэрэглэhые харуулhан, бэшэгдэhэн ушарта сэгнэлтэ үгэжэ шадаhан, hанал бодолойнгоо бэеэ даангиие харуулhан, үгэ шэлэн абалга ба мэдүүлэл байгуулгада алдуугүй, тодо хурсаар ба уран hайханаар найруулагдаhан, бэшэгэй дүримдэ алдуугүй бэшэгдэhэн найруулгын түлѳѳ;

«4» сэгнэлтэ литературна материал hурагшын hайн мэдэhэн, hанал бодолоо удаа дараа үндэhэ баримтатайгаар найруулжа, шухала хэрэгтэй тобшолол ба хамтадхал хэжэ шададагые харуулhан,

зүб литературна хэлээр бэшэгдэhэн аад, 2–3 найруулалай алдуутай, 3-hаа дээшэ бэшэ бэшэгэй дүримэй, сэглэлтын тэмдэгээр 3-hаа дээшэ бэшэ алдуутай байhан найруулгада;

«3» сэгнэлтэ темэдээ гол түлэб тааруу аад, hурагшын схематична харюу үгэhэн, үгышье hаа фактическа материал найруулхадаа, зарим тодо бэшэ зүйл гаргаhан гү, али зохёолгодоо удаа дарааень эбдэhэн, 3–4 найруулалай алдуу хэhэн, 6-hаа дээшэ бэшэ бэшэгэй дүримэй, сэглэлтын тэмдэгээр 6-hаа дээшэ бэшэ алдуу гаргаhан найруулгада;

«2» сэгнэлтэ темэеэ hурагшын ойлгоогүй гү, али литературна материал мэдэхэгүй байhанаа харуулhан, 5–6-hаа дээшэ найруулалай алдуутай байhан,

«3» сэгнэлтэдэ тогтоогдоhон эрилтэhээ дээшэ бэшэгэй дүримэй, сэглэлтын тэмдэгээр 7–8-hаа дээшэ алдуутай байhан найруулгада табиха.

1. Изложени сэгнэлгэ

Изложени бэшүүлхэ текст hургалгын, болбосоролой, хүмүүжүүлгын зорилго хангаhан, удхынгаа ба үгэ хэлэнэйнгээ талаар hурагшадай бэшэжэ шадахаар байха ёhотой.

5-дахи класста изложени бэшүүлхэдээ, багашаг хѳѳрѳѳ гү, али уран зохёол сооhоо богонихон зураглал үгэдэг. Изложениин текстын удха ойлгосотой бэшэгдэhэн, авторай тайлбарилгатай, зохёолой геройн hанал бодол, тэрэнэй сэдьхэл элеэр харуулагдаhан байха ёhотой.

5–6-дахи классуудта бэшүүлхэ текстнүүд адлирхуу байхадаа болохо. Мүн багахан характеристикэ, дэлгэрэнгыгээр зураглаhан уран зохёолой хэhэг үгэхэдэ болохо. Хэhэг гол түлэб юрэ хѳѳрэhэн байха зэргэтэй.

7-дохи класста диалог ба шүүмжэлэн бодомжолгын зүйлѳѳр орёошог болгогдоhон характеристикэ, зураглагдаhан хэhэг зохёолhоо үгтэхэ.

Изложени бэшэхэ текстын хэмжээ: 5 класста – 90–100 үгэ;

6. класста – 100–130 үгэ;
7. класста – 140–170 үгэ;
8. класста – 180–200 үгэ;
9. класста – 210–230 үгэ.

Шалгалтын изложении текст багша хоёр дахин эли тодоор, яаралгүйгѳѳр уншаха ёhотой.

5-дахи классай hурагшад  ехэнхидээ  юрэ  хѳѳрэhэн  изложени  бэшэдэг. Энэ классай hурагшадай хүдэлмэри сэгнэхэдээ, иимэ  ушарта  багша анхаралаа табиха болоно: түсэб хэр зүбѳѳр табяаб, текст соохи  үйлэ байдал хэр зэргэ удаа дараалан харуулагдааб, үйлын болоhон  байдал, тэрэнэй сагай холбоо hурагшад зүбѳѳр ойлгоо гү, мүн ямар грамматическа алдуу байнаб гэхэ мэтэ.

6-дахи классай hурагшадай изложени сэгнэхэдээ, ямар юумэндэ анхаралаа хандуулхаб гэхэдэ: найруулга тодорхойгоор, уран гоёор бэшэжэ шадаа гү, түсэб ямараар табяаб, текстын гол удха зүбѳѳр харуулжа шадаа гү гэхэ мэтэ.

7–9-дэхи классуудай hурагшадай изложени сэгнэхэдээ, иимэ ушарта анхаралаа хандуулха хэрэгтэй: хэр зүбѳѳр түсэб табяаб, гол удхыень hайнаар харуулжа шадаа гү, геройдо зүбѳѳр характеристикэ үгѳѳгѳ, хэр зүбѳѳр үгэ хэрэглээб, мэдүүлэл зүбѳѳр зохёогоо гү, бэшэгэй дүримѳѳр алдуу үгы гү г.м.

Үгтэhэн   текст   изложени,   үгэ   зүбѳѳр   ойлгожо   хэрэглэлгэ,  мэдүүлэлэй байгуулга, бэшэгэй дүрим болон сэглэлтын тэмдэг зүбѳѳр хэрэглэлгэ 7–8- дахи классуудай hурагшадай изложенинүүдтэ адли сэгнэгдэхэ.

Һурагшадай изложенидэ хоёр сэгнэлтэ табигдаха. Тэдэнэй бэшэhэн изложени сэгнэхэдээ, иимэ эрилтэ хараадаа абаха:

• hурагшын хэр зэргэ текстын гол удха ойлгоhые;
• текстын удха хэр зэргээр дамжуулааб;
• гол бодолой дараа ба холбоое;
• үгэ шэлэн абаhые, мэдүүлэл зүбѳѳр зохёоhые, мэдүүлэл соохи үгэнүүдэй холбоо болон гурим, олон янзын мэдүүлэл хэрэглэhэниие, сэхэ болон ѳѳршэлэн хэлэлгэ тааруулан зохёоhые;
• изложениин хэлэнэй hайн талые (үгэ, мэдүүлэлэй олон янза, хэлэнэй баялиг зүбѳѳр хэрэглэлгэ);
• бэшэгэй дүримдэ, сэглэлтын тэмдэгтэ гаргаhан алдуу. Изложени сэгнэхэдээ, иимэ эрилтэ хүтэлбэри болгохо:

«5» сэгнэлтэ текстын гол удха ойлгожо, фактическа материал дамжуулхадаа, текстын удха дүүрэнээр бэшэhэн, үгэ шэлэн абалгада, мэдүүлэл зохёолгодо алдуу гаргаагүй, үгэ хэлэниинь хэрэглэлгээрээ ба найруулха талаараа баян,

эли тодо, уран гоё байhан, бэшэгэй дүримѳѳр алдуу гаргаагүй аад, сэглэлтын тэмдэгтэ 1–2-hоо дээшэ бэшэ алдуу гаргаhан изложениин түлѳѳ табиха;

«4» сэгнэлтэ удхань зүбѳѳр гаргагдаhан, үйлын бүхы шухала зүйл удаа дараалан  алдуугүйгѳѳр  дамжуулагдаhан,  үгэ  хэлэниинь   тодо   аад, хүсэд дүүрэн уран гоё бэшэ, үгэ шэлэн абалгада  гү,  али  мэдүүлэл зохёолгодо 2–3- hаа дээшэ бэшэ алдуу гаргагдаhан,

2–3-hаа дээшэ бэшэ бэшэгэй дүримэй ба 2-hоо дээшэ бэшэ сэглэлтын тэмдэгээр гү, али 1 бэшэгэй дүримэй ба 3-hаа дээшэ бэшэ сэглэлтын тэмдэгээр алдуу гаргагдаhан изложениин түлѳѳ табиха;

«3» сэгнэлтэ удхань гол түлэб зүбѳѳр дамжуулагдаhан аад, 1–2 тодорхой бэшэ ушарай байhан гү, али найруулгынь удаа дараа эбдэрhэн, үгэ шэлэн абалгада гү, али мэдүүлэл зохёолгодо 4-hѳѳ дээшэ бэшэ алдуу хэгдэhэн аад, диктантын түлѳѳ энэ сэгнэлтэдэ бэшэгэй дүримѳѳр, сэглэлтын тэмдэгээр тогтоогдоhон    эрилтэhээ    дээшэ    бэшэ    алдуутай     (4-hѳѳ     дээшэ бэшэ орфографическа ба 4-hѳѳ дээшэ бэшэ сэглэлтын тэмдэгээр алдуутай гѳ, али 3 орфографическа ба 5 пунктуационно алдуутай)  байhан изложениин түлѳѳ табиха. Мүн тиихэдэ hурагша алдуугүйгѳѳризложени бэшэбэшье, текстын удха зүбѳѳр дамжуулжа шадаагүй, үгэ, хэлэлгэеэ hайнаар харуулаагүй hаань,

«3» сэгнэлтээр сэгнэхэдэ болохо;

«2» сэгнэлтэ удхань хүсэд дүүрэн дамжуулагдаагүй, фактическа материал изложенидэ тодорхой бэшэ бүдүүлиг зүйлтэй байhан, удаа дарааень горитойхоноор эбдэhэн, үгэ шэлэн абалгада, мэдүүлэл зохёолгодо 6-hаа дээшэ алдуу хэгдэhэн, бэшэгэй дүримѳѳр, сэглэлтын тэмдэгээр, тэрээн соонь 7-hоо дээшэ орфографическа (диктантда тогтоогдоhон эрилтэhээ дээшэ) алдуутай, мүн удхыень огто дамжуулжа шадаагүй изложениин түлѳѳ табиха.

Бэшэгэй дүримѳѳр, сэглэлтын тэмдэгээр hурагшын алдуутайгаар бэшэhэн байгаа hаа, тэрэниие hайнаар сэгнэжэ болохогүй.

               2.5.Изложени сэгнэлгэ

Изложени сэгнэхэдээ, хоёр сэгнэлтэ табиха:

1) удхын болон хэлэлгын түлѳѳ; 2) зүб бэшэлгын түлѳѳ.

Ажаглалта: 1. Найруулга сэгнэхэдээ, hурагшын ѳѳрѳѳ бэшэhые, ѳѳрынхеэрээ зохёолго ухаалдин зохёоhые, байгуулгые ба хэлэлгыень хараадаа абаха. Ѳѳрынхеэрээ ухаалдин бэшэhэнэйнь ба тэрэнээ зүбѳѳр бэелүүлhэнэйнь түлѳѳ найруулгын нэгэдэхи сэгнэлтэдэ нэгэ балл нэмэжэ болохо.

2. Хэрбээ найруулга хэмжээгээрээ нэгэ, нэгэ хахадаар эрилтэhээ ехээр бэшэгдэhэн байгаа hаань, «4» дээрэ нэгэ, «3» дээрэ хоёр балл нэмэжэ болохо.
3. Хэрбээ темын удха харуулагдаагүй байгаа hаань, нэгэдэхи сэгнэлтэ (удха ба хэлэлгэ) hайнаар сэгнэгдэхэгүй.
4. Найруулга ба изложени сэгнэхэдээ, «Диктант сэгнэлгэ» соо заагдаhан нэгэ янзын алдуу, hурагшадай алдуугаа заhалга хараадаа абаха.

                2.6. Бэшэлгэдэ hургаха хүдэлмэри сэгнэлгэ

Элдэб зүйлэй hургалгын хүдэлмэри (зүйл бyриин упражнени, тестнүүд, элдэб диктантнууд) шалгалтын хүдэлмэридэ орходоо бяри ехэ эрилтэтэйгээр сэгнэгдэнэ.

Һургаха хүдэлмэри сэгнэхэдээ:

• туд хүдэлмэри hурагшын хэр зэргэ бэеэ даанги дүүргэhые;
• бэшэhэн хүдэлмэриин үндэhэ hуури болгон табигдаhан шадабари, дүй дүршэлэй хэр зэргэ бэхижэhэниие;
• хүдэлмэриин хэмжээ хараха зэргэтэй;
• хүдэлмэриин нарин сэбэрээр бэшээтэйе мүн лэ хараадаа абаха.

Хэрбээ гаража болохо алдуу хүдэлмэриин бэшэгдэжэ байхада уридшалан ойлгуулагдаhан байгаа hаань, «5» ба «4» сэгнэлтэ hурагшын алдуу гаргаагүй гя, али гаргаhан аад, ѳѳрѳѳ заhаhан байхадань табихада болоно. Тэрэ зуураа зүб бэшэлгэ ба удхань адли, нэгэ зэргэдэ байхадаа,  энэ  хоёр сэглэлтын али нэгые шэлэн абахадаа, бэшэлгэ, доогуурнь зуралгын нарин нягта байhые, оформлениин бэшэ ондоошье зүйл хараада абтаха болоно. Диктантын хэмжээ ехэ байгаа hаань, хоёршье алдуугай заhабари хэhэн байхадань «5» сэгнэлтэ табижа болоно.

Юрэл шадабари ба дүй дүршэл бэхижүүлхын тула класстаа гү, али гэртээ бэшэгдэhэн хүдэлмэри багша ѳѳрынгѳѳ hанамжаар шалгаад, сэгнэлтэ табингүй орхижо болохогүй.

Уридшалан класс соо багшын шүүмжэлэл хээгүй, алдуутай аад, hурагшын ѳѳрѳѳ бэеэ даагаад дүүргэhэн  хүдэлмэриие  зохихо  шалгалтын хүдэлмэри сэгнэдэг эрилтээр сэгнэнэ.

Шалгалтын хүдэлмэриие сэгнэлгэ

                              Уншалга сэгнэлгэ

Уншалгын янзанууд

Уншалгын үедэ элдэб коммуникативна зорилгонууд табигдадаг. Энээнhээ боложо, уншалга элдэб янзануудтай байдаг. Нэрлэбэл, харалгын, танилсалгын болон шэнжэлэлгын.

Хэрбээ уншагшын урда үгүүлэлэй удха тухай тон юрэнхы мэдээсэл абаха зорилго табигдаа hаа, иимэ уншалгые харалгын гэдэг. Иимэ зорилготойгоор сониной соносхол, статья г.м. уншагдадаг.

Хэрбээ уншагшын урда үгүүлэл сооhоо шухала коммуникативна зорилго бэелүүлhэн хубииень (үгүүлэл соо шухалыень олохо, hонирхоhон асуудалаар юун тухай хэлэгдэнэб) элирүүлхэ гү, али үгүүлэлэй хуби бүхэнэй удхые юрэнхыгɵɵр мэдэхэ хүсэл табигдаа hаа, энэ уншалгые танилсалгын гэнэ.

Хэрбээ уншагша үгүүлэлэй удхые дүүрэнээр ба тодооройлгохо, тэрэниие алибаа зорилготойгоор адляар, тон дүтɵɵр дамжуулха, зүйл бүхэнэйнь удхые элирүүлхэ гэбэл, тиимэ уншалгые шэнжэлэлгын гэдэг.

Тиимэhээ hурагша үгүүлэл уншахынгаа урда уншалгын зорилго ойлгоод, алибаа нэгэ янзыень шэлэхэ болоно. Энээнhээ уламжалан, уншалгада юрэнхыдэнь hургаха бэшэ, харин уншалгын янзануудта hургаха шухала.

Буряад хэлэнэй хэшээлдэ уншалга эмхидхэхэдээ, иимэ зүйлнүүдые анхаралдаа абаха шухала:

• Уншалгын эхиндэ hурагшадай урда Юундэ? Ямар зорилготойгоор?

Энэ үгүүлэл уншагдахаб гэhэн коммуникативна зорилго табигдаха ёhотой;

• Табигдаhан зорилгоhоо боложо, уншалгын янза элирүүлхэ.Эндэ багша уншалгын алибаа янзада hураха арга боломжонуудые бэелүүлгын тусхай хүдэлмэри ябуулха болоно.
• Багша уншалгын зорилгодо болон янзада таараhан шалгалтын түхэлнүүдые олохо ёhотой болоно.

Буряад хэлэнэй номууд соо лингвистическэ шэглэлэй үгүүлэлнүүд олон гээшэ аабза. Тиимэ үгүүлэлнүүдые уншахадаа, hурагшад мэдүүлэлнүүдэй хоорондохи логическа холбооень байгуулха, үгүүлэлэй удхын байгуулга бүхыдэнь элирүүлхэ шадабаритай болоно.

Тиимэhээ буряад хэлэнэй хэшээлнүүдтэ үгүүлэл уншалга зүбɵɵр эмхидхэгдэбэл, иимэ юрэнхы hуралсалай шадабаринууд бэелүүлэгдэхэ зэргэтэй: үгүүлэл удхаарнь хэhэгүүдтэ хубааха, тэдэнэй хоорондо холбоо байгуулха; хэлэн ба хэлэлгэ хоёрой зүйлнүүдэй хоорондохи шалтагаанай харилсаа элирүүлхэ; түшэглэхэ үгэнүүдые (мэдүүлэлнүүдые) олохо; үгтэhэн баримтануудые бүлэглэхэ; үгүүлэл хүсэд мэдэхэ; табигдаhан зорилго баримталан, үгүүлэлэй удха хɵɵрэхэ; үгүүлэлэй логическа байгуулга элирүүлхэ г.м.

Буряад хэлэнэй хэшээлнүүдтэ hурагшадай уншалгын дадалнуудые дээшэлүүлгын хүдэлмэри лингвистическэ шэглэлэй hуралсалай-научна үгүүлэлэй удха ойлголго болон уншалга дээрэ үндэhэлхэ ёhотой.

Уншалгын шадабаринуудые сэгнэлгэ

Үгүүлэл сооhоо хэрэгтэй мэдээсэл абаха зорилготойгоор уншалга

(харалгын)

5 – hурагша онсо ɵɵрсэ маягтай үгүүлэлые (мэдээсэлэй дамжуулга, хѳѳрэлдѳѳн г.м.) гү, али хэдэн бага хэмжээнэй хэhэгүүдые түргэн саг соо шэнжэлээд, хэрэгтэй мэдээсэл абана.

4 –hурагша түргэн саг соо үгүүлэл шэнжэлээд, хэрэгтэй мэдээсэлэй 2/3 хубииень олоно.

3. – hурагша үгүүлэл сооhоо хэрэгтэй мэдээсэлэй 1/3 хубииень олоно. 2 –hурагша үгүүлэлые hурагша ойлгоногүй.

Үгүүлэлэй гол удхые ойлгохо зорилготойгоор уншалга (танилсалгын)  5 – hурагша үгүүлэлэй гол удхыень ойлгоно, гол бодолыень, шухала

баримтануудыень, үгүүлэл сохи танигдаагүй үгэнүүдэй удхые үгэ бии бололгын зүйлнүүдээр гү, али түрэл хэлэнэй зүйлнүүдтэ адлишаажа элирүүлнэ;

4. – hурагша үгүүлэлэй гол удха ойлгоно, гол бодолыень, шухала баримтануудыень элирүүлнэ. Тиигэбэшье хэлэнэй тухайлалга хүсэд бэшэ, үгүүлэл соохи танигдаагүй үгэнүүдэй удхые ойлгоногүй, толидо хандана, уншалгын эршэ удаан.

3 –hурагша үгүүлэлэй гол удха хүсэд ойлгоногүй, тон үсɵɵн үгүүлэлэй шухала баримтануудыень элирүүлнэ, хэлэнэй тухайлалга хүгжэнги бэшэ.

2 –hурагша үгүүлэлэй гол удха ойлгоногүй гү, али удхыень буруу ойлгоно, шухала баримтануудые бэдэрхэдээ олоногүй, ойлгосогүй лексикэ удхалжа шаданагүй.

Үгүүлэлэй гол удхые хүсэд ойлгохо зорилготойгоор уншалга (шэнжэлэлгын)

5 – hурагша онсо, ɵɵрсэ маягтай үгүүлэлэй (публицистическэ, научно- популярна; заабари гү, али аяншалгын хүтэлбэриин хэhэгг.м.) удхые хүсэд, дүүрэнээр ойлгоно. Тиихэдээ уншаhан үгүүлэлэй удхые ойлгохо бүхы арга боломжонуудые (удхын тухайлалга, анализ) хэрэглэнэ.

4 –hурагша үгүүлэлэй удхые хүсэд, дүүрэнээр ойлгоно, тиигэбэшье толидо оло дахин хандана.

3 –hурагша үгүүлэлэй удхые дутуу ойлгоно, тэрэнэй удхые буйлуулха аргануудые мэдэнэгүй.

2 –hурагша үгүүлэлэй удхые ойлгоногүй, үгүүлэл соохи танигдаагүй үгэнүүдые толи сооhоо оложо ядана.

3.           Шагналга сэгнэлгэ

Шагналга сэгнэхэдээ, һурагшын удха ойлгохо, аудиотекстын янза, тиигээд сэдэбынь, гол бодолынь элирүүлхэ шадабаринууд анхаралдаа абтадаг. Энээнһээ гадна шагнаһан текст соо шухала болон нэмэлтэ мэдээсэл илгаруулха, удхаарнь асуудалнуудта харюусаха, гол удхыень дамжуулха шадабаринууд шалгагдадаг.

Шагналга сэгнэхэ эрилтэнүүд

4. Дүн гаргалгын сэгнэлтэ табилга

Һуралсалай четверть (дээдэ классуудта хахад жэлэй) ба hуралсалай жэлэй эсэстэ дүн гаргажа, сэгнэлтэ табидаг юм. Энэ сэгнэлтэ нэгэдэмэл байжа, буряад хэлээр hурагшын бэлэдхэлэй бүхы талые: теоретическэ материал хадуужа абалга, алибаа шадабари олоhые, хэлэлгынь хүгжэлтэ, зүб бэшэлгые, сэглэлтын тэмдэгүүдые табилгые хамтадхан, сэгнэлтэ табиха.

Дүнгэй сэгнэлтэ тодорхойлон олохо хэрэгтэ hурагшын бүхы бэлэдхэл хадаа шиидхэхы шанартай гэжэ тоолохо ёhотой. Тиигэбэшье hуралсалай жэлэй турша соо hурагшын хэшээлдээ хандасые урмашуулхын тула, дүнгэй сэгнэлтэ табихадаа, үдэр бүриинь юрэнхы амжалтын үрэ дүн (аман харюугай түлѳѳ сэгнэлтэ, hургаха хүдэлмэриин болон шалгалтын хүдэлмэри дүүргэлгэ) хараадаа абалсаха шухала.

Дүнгэй сэгнэлтэ гаргахын тула hурагша зүб бэшэлгын, сэглэлтын тэмдэгүүдые табилгын ба үгэ хэлэнэй талаар хэр зэргэ дүй дүршэлтэй болоhон, болоогүйе харуулhан сэгнэлтэдэ ехэхэн анхарал табиха хэрэгтэй. Тиимэ тула четверть (хахад жэл) соохи шалгалтын диктант, найруулга ба изложениин олонхи зүб бэшэлгын, сэглэлтын тэмдэгүүдые табилгын, үгэ хэлэнэй зүб бэшэлгын талаhаа «2» сэгнэлтээр сэгнэгдэhэн байгаа hаань, четвертиин (дээдэ классуудта хахад жэлэй) сэгнэлтэ эрхим байжа болохогүй

         Үхибүүдэй нара ба психологическа онсо өөрэ зүйлнуудые хараадаа абалга (учет возрастных и психологических особенностей детей).

Ном     соо оруулагдаhан даабаринууд болон хэрэглэгдэхэ түхэл, янзанууд hурагшадай наhанда тааруулагдаhан , хүгжэлтын психологическа онсо өөрэ зүйлнүүд, ухаан бодолой , мэдэрэлэй хүгжэлтэ хараада абтаhан байна.Тэдэ hурагшадай hонирхол , тэдэнэй оршон тойрон байдалые эзэмдэн ойлгохо эрмэлзэл дээрэ үндэhэлжэ табигдаа.

VҺуралсалай сэдэбүүдэй түсэб

           VΙ.Һуралсалай методическа хэрэгсэлнүүд

1. Амаголонов Д.Д.Современный бурятский язык.У-У,1958
2. Бертагаев Т.А. Синтаксис современного монгольского языка в сравнительном освевещени.Простое предложение.-М.,1962
3. Буряад хэлэнэй сахим hураха ном.У-У,2008.
4. Б.Б.Батоев  «Буряад хэлэнэй бэшэгэй дуримдэ hургаха методико» - Улаан – Удэ: 2001.
5. С.Г.Будаин, Ж.Д, Жамбуева, Я.Ц., Ивахинова, Ц.В.Лубсанова. «Буряад хэлээр тестнууд»
6. Батоев Б.Б, Аюрзанайн А.А. «Изложениин текстнүүдэй суглуулбари»- Улаан - Удэ:  «Бэлиг»
7. Доржиев Д.Д «Мүнөөнэй буряад хэлэн» - Улаан – Удэ: «Бэлиг», 2005.
8. Раднаев Э.Р.Буряад хэлэн дунда hургуулида.У-У, «Бэлиг» хэблэо,2005
9. С.Г.Ошоров, Ж.Ц.Жамбуева «Буряад хэлэн»,8 класс, Улаан-Удэ,2017.
10. Ошоров С.Г..Буряад хэлэнэй синтаксис.Юрын мэдуулэл.Практикум.У-У,2017
11. Л.Д.Шагдаров, М.Б.Мункуева  «Буряад хэлэн» - Улаан-Удэ: «Бэлиг», 2012.
12.  «Буряад хэлээр, уншалгаар, буряад литератураар hурагшадай мэдэсэ, шадабари, дадал сэгнэхэ эрилтэ» - Улаан - Удэ: «Бэлиг» 2007.
13. Диктантнуудай суглуулбари. - Улаан –Үдэ: 2002.
14. Монголова Г.С.«Формирование коммуникативной компетенции на уроках бурятского языка и литературы», Улюн2008.
15. Мархаева С.Ж.«Буряад хэлээр тестнууд»
16. Санжаева А.Б. « Буряад хэлээр  лабораторно-практическа худэлмэринууд». - Улаан - Удэ: БГУ, 2000.
17. Ш.Р.Цыденжапов «Бурятско-русский фразеологический словарь», Улаан-Удэ,1992
18. Цыдыпов Ц.Ц. Буряад хэлэнэй синтаксис.У-У,1985.

           Һурагшадай хэрэглэхэ литература:

1. А.Б.Санжаева «Буряад хэлэнэй грамматикаар таблицанууд», 2010
3. «Буряад хэлэн» электронный учебник бурятского языка «Сансар» студия, 2006.
4. ДоржиевД.Д.  «Мүнөөнэй буряад хэлэн», Улан Удэ «Бэлиг», 2005.
5. Дондуков У-Ж.Ш, Лхасаранова Б.Б. «Учебник бурятского языка», Улан –Удэ «Бэлиг», 2006.
6. Доржиев Д.Д «Мүнөөнэй буряад хэлэн» - Улаан – Удэ: «Бэлиг», 2005.
7. НамтаровЖ. Д, Санжаева А.Б. «Буряад хэлэнэй грамматикаар даабаринууд болон тайлбаринууд» - Улаан - Удэ: БГУ, 2006.
8. Намжилон.Л.Б, Жамбалова О.Ц. «Буряад хэлэн» Улаан - Удэ, «Буряадай номой хэблэл»,1993.
9. Намжилон.Л.Б «Оюун түлхюур» - Улаан - Удэ: «Республиканская типография», 2010.
10. Цыдыпов Ц.Ц. «Морфологи» - Улаан - Удэ: 2000.