МБОУ «Баянгольская средняя общеобразовательная школа»

РАБОЧАЯ ПРОГРАММА

Предмет :  Бурятский язык

Класс :    6

Уровень обучения :   базовый

Учитель : Бадмаева  Дынсыма  Викторовна,  

                 учитель бурятского языка и литературы, высшая  категория

Срок действия программы  : 2021 - 2022 учебный год

с.Баянгол

Гаршаг.

Ι.Тайлбари бэшэг

.ΙΙ Һурагшадай мэдэсэ, шадабарида табигдаха гол эрилтэнүүд

 ΙΙΙ.  Һурагшадай мэдэсэ, шадабари, дадал сэгнэхэ  эрилтэнүүд

 ΙVҺуралсалай сэдэбүүдэй түсэб

V.Һуралсалай  методическа хэрэгсэлнүүд

Тайлбари бэшэг

Рабочая программа разработана в соответствии с:

• ФЗ от 29.12.2012г. №273-ФЗ «Об образовании в РФ»;
•  Законом Республики Бурятия от 13.12.2013 г. № 240-V «Об образовании в   Республике Бурятия»;
• Федеральным компонентом государственного образовательного стандарта (приказ МОиН РФ от 05.03.2004г. № 1089)
• приказ МОиН РФ от 09. 03. 2004г. № 1312 «Об утверждении Федерального базисного учебного плана и примерных учебных планов для общеобразовательных учреждений РФ, реализующих программы общего образования»
• приказ МОиН РФ от 20.08.2008г. № 241 «Изменения в федеральный базисный учебный план и примерные учебные планы для общеобразовательных учреждений РФ, реализующих программы общего образования, приказом МОиН РФ от 09. 03. 2004г. № 1312 «Об утверждении Федерального базисного учебного плана и примерных учебных планов для общеобразовательных учреждений РФ, реализующих программы общего образования»
• приказ МОиН РФ от 30. 08. 2010г. № 889 «О внесении изменений в федеральный базисный учебный план и примерные учебные планы для общеобразовательных учреждений РФ, реализующих программы общего образования, утвержденные приказом МОиН РФ от 09.03.2004  №1312 «Об утверждении Федерального базисного учебного плана и примерных учебных планов для общеобразовательных учреждений РФ, реализующих программы общего образования»»;
• приказ МОиН РФ от 03.06.2011 N 1994 "О внесении изменений в федеральный базисный учебный план и примерные учебные планы для образовательных учреждений Российской Федерации, реализующих программы общего образования, утвержденные Приказом Министерства образования Российской Федерации от 9 марта 2004 г. N 1312"
• Приказ МО и Н РФ №74 от 01.02.2012г. «О внесении изменений в федеральный базисный учебный план и примерные учебные планы для ОУ РФ реализующих программы общего образования от 9 марта 2004г. №1312»
• постановление Главного государственного санитарного врача РФ от 29.12.2010 № 189 «Об утверждении СанПиН 2.4.2.2821-10 "Санитарно-эпидемиологические требования к условиям и организации обучения в общеобразовательных учреждениях"»;
• - Уставом МБОУ «Баянгольская СОШ»;
• -Образовательной программой МБОУ "Баянгольская СОШ"; 
• - Положением МБОУ "Баянгольская СОШ"о рабочей программе педагога, в соответствии с  требованиями ФК ГОС
• - Примерной программы по бурятскому языку,изучающих бурятский язык  , как родной основного общего образования.......

        Буряад (түрэлхи) хэлэ 5-9-дэхи ангинуудта үзэхэ программа Холбоото Уласай болбосоролой гүрэнэй стандартда (саашадаа ФГОС), Юрэнхы болбосоролой гол программада (саашадаа ПООП) үндэһэлжэ, мүнѳѳ үеын       һуралсалай эрилтэнүүдые дүүрэн хангаха зорилготойгоор шэнэлэгдэжэ зохёогдонхой.Тус программа ФГОС-ой, ПООП-ой гол удхыень тайлбарилан, түрэлхи хэлэнэй хэшээлэй хүсѳѳр ургажа ябаа үетэндэ эрдэм болбосоролой үндэһэ һууриие гүнзэгыгѳѳр ба бата бэхеэр үгэхэ, тэдэниие ажабайдалдаа хэрэглэхэ дадал шадабаритай болгохо, хүгжэлтын юрэнхы үзэл бодолтойгоор хүмүүжүүлхэ уялгатай.

Түрэлхи хэлэ үзэхэ программа жэшээтэ болоно, тиихэдээ авторска программа болон ном һудар зохёогшодто түшэглэхэ һууринь болохо зэргэтэй.Гэхэтэй хамта жэшээтэ программын гол байгуулга олон жэлэй туршада буряад хэлэ заалгын үедэ бии болоһон дүй дүршэлтэй нягта холбоотой, хэлэнэй, тэрэниие хэрэглэлгын талануудые яһала дүүрэнээр харуулна.Энэ программа бэелүүлхын тула хэлэнэй гол түлэб һалбаринуудые үзэхэ часуудай хубаарилга багсаагдажа үгтэнхэй. Тиимэһээ һуралсалай материал эмхидхэлгэ, тэрэнэй байгуулга, һубарил, ангяар (классаар) хубаарилга авторска программанууд соо хубилгагдаха зэргэтэй.

Программын байгуулга

      Буряад хэлэнэй жэшээтэ программа гурбан хубиһаа бүридэнэ: тайлбари бэшэг;  бүридэл, байгуулга ба удха (һуралсалай час гол түлэб һалбаринуудаар  багсаамжалагдаһан хубаарилгатайгаар); үндэһэн һургуули дүүргэгшын бэлэдхэлэй хэмжээнэй эрилтэнүүд болон һурагшадай мэдэсэ, шадабари, дадал сэгнэхэ хэм.

        Программа соо буряад хэлэ үзэлгын бүридэл гурбан сэдэбээр хубаагданхай:  харилсаанай(коммуникативна)талаар,       лингвистическэ, хэлэнэй талаар,  үндэһэн соёлой (культурологическа) талаар шадабари олгохо шэглэлтэй.                   

Буряад (түрэлхи) хэлэнэй һуралсалай онсо шэнжэ (общая характеристика учебного предмета)Россиин эрдэм hуралсалда шэнэ ФГОС-ой нэбтэрэн орожо, бэелүүлэгдэжэ байгаа мүнѳѳ сагта Байгалай регионой hуралсалай эмхинүүдтэ буряад хэлэ  бэшэг  шудалалгада  гүнзэгы  анхарал хандуулагдана. Буряад Уласта, Агада ба Усть-Ордада hургуулинуудаар тyрэлхи хэлэеэ, буряад арадайнгаа оюун  бодол,  ёhо  заншал,  соёл гэгээрэлые hэргээхэ, хүгжѳѳхэ, дэлгэрүүлхэ, болбосоролой нэгэдэмэл дэбисхэр байгуулха талаар hүүлэй жэлнүүдтэ ехэ ажал хүдэлмэри ябуулагдажа байна.

                   1992 оной июниин 10-да баталагдаhан «Буряад Уласай арадуудай хэлэнүүд тухай» Хуулиин  ёhоор буряад хэлэн гүрэнэй хэлэнүүдэй нэгэн болоод байхадань, тус хэлэндэ олониитын, арад зоной, тэрэ тоодо залуушуулай, hурагшадай хандалга нилээд гүнзэгырнэ. Тиимэhээ багшын үүсхэлдэ, зохёохы ажалда үргэн харгы гаргагдана.        Түрэлхи хэлэн хадаа һурагшадай оршон тойронхи байдалые ойлгоходо, гол үүргэ дүүргэхэһээ гадна, арадайнгаа түүхэ, аман зохёолойнь баялиг, ёhо заншал, соёл болбосорол – эдэ бүгэдэндэ түшэглэн, үхибүүдые hургажа, хүгжѳѳжэ, хүмүүжүүлжэ, буряад үндэhэ яhатанай гүнзэгы мэдэрэл бүрилдүүлхэ оньһон арга болоно гээшэ. Түрэлхи аман ба бэшэгэй хэлэтэй болоһон, харилсажа шадаха, ажабайдалдаа, ниитын болон ажахын хэрэгтэ түрэлхи хэлэеэ хэрэглэжэ һураһан хүн хадаа ухаан бодолоо дээшэлүүлхэ, ниигэмдэ боложо байһан хубилалтануудые бата бэхеэр даажа абаха, ажабайдалаа зүбөөр эмхидхэхэ, тиигээдшье түрэл хэлэндээ наринаар хандажа, сэбэрээр сахиха зэргэтэй.Буряад хэлэнэй программын удха компетентентностнэ шэглэлдэ (гуримда) үндэһэлжэ бүридхэгдэнхэй. Тэрэнэй ёһоор 5-9-дэхи ангинуудта буряад хэлэ үзэхэдѳѳ, харилсаанай талаар, хэлэ шэнжэлхэ (лингвистическэ), хэлэнэй талаар, үндэһэн соёлой талаар шадабари олгохо, хүгжѳѳхэ зорилготой.

                       Харилсаха талаар шадабари: хэлэлгын, тэрэнэй бүхы янзануудайнь (шагналга, уншалга, хэлэлгэ болон бэшэлгэ), аман ба бэшэмэл хэлэлгэ хүгжѳѳлгэ, харилсаанай элдэб ушар (оршон) болон байдалда хэрэглэхэ гол дадал шадабаринуудтай болгохо

           .      Лингвистическэ, хэлэнэй талаар шадабари: хэлэн тухай, ниигэмэй хүгжэлтэдэ хэлэнэй үүргэ, буряад хэлэнэй хүгжэлтын шатанууд, литературна болон нютаг хэлэн тухай шухала мэдээ олгохо, хэлэ бэшэгэй эрдэм тухай, буряад хэлэ шэнжэлдэг эрдэмтэд тухай юрэнхы ойлгосотой болгохо, литературна хэлэнэй (орфоэпическэ, лексическэ, грамматическа, бэшэгэй дүримэй) ёһо гурим баримталжа һургаха, үхибүүдэй үгын сан баяжуулха, грамматическа аргануудые хэрэглэжэ һургаха, хэлэнэй үзэгдэл болон баримтануудые шэнжэлжэ, шүүмжэлжэ шадаха болгохо.

Үндэһэн соёлой талаар шадабари: түрэл хэлэн гээшэ арадай соёл болбосорол дамжуулдаг арга гэһэн ойлгосо бүридхүүлхэ, хэлэнэй болон түүхын нягта холбоон тухай, үндэһэн буряад хэлэнэй онсо шэнжэ тухай гүнзэгы мэдэрэлтэйгээр хүмүүжүүлхэ, буряад хэлэлгын ёһо гурим (этикет) хэрэглэжэ, ондоо яһанай хүнүүдтэй харилсаха шадабаритай болгохо.

5-9-дэхи ангинуудта буряад хэлэнэй һалбаринуудые (фонетикэ, лексикэ, грамматика г.м.) заахадаа, хэлэнэй түхэлнүүдэй хэрэглэлгын онсо шэнжэнүүдтэй танилсуулхадаа, буряад литературна хэлэнэй нормонуудта һургахадаа, нэн түрүүн һурагшадай хэлэлгэ хүгжѳѳлгэдэ анхаралаа хандуулха хэрэгтэй. Юундэб гэхэдэ, мүнѳѳ үедэ буряад хэлэн нилээд оорео байдалда, илангаяа литературна хэлэнэй нормонуудай бэхижэжэ, хүгжэжэ байһан үедэ заагдажа байна. Тиихэдээ хэлэлгын соёлой асуудал шангадхагданхай байха зэргэтэй. Буряад хэлэнэй хэшээлнүүд литературна хэлэнэй нормо баримталха, аман болон бэшэмэл түхэлѳѳр ѳѳрынгѳѳ һанал бодол зүбѳѳр болон сүлѳѳгѳѳр дамжуулха, буряад ёһо гуримаар харилсажа шадаха һурагшадые хүмүүжүүлхэ, хүгжѳѳхэ зэргэтэй.

Буряад (түрэлхи) хэлэ заалгын зорилгонууд:

Түрэл хэлэн үндэһэн соёлой нэгэ хуби, буряад арадай харилсаха гол арга гэжэ ойлгуулха; түрэл хэлэеэ үеһѳѳ үедэ дамжуулха хэрэгтэй гэһэн гүнзэгы мэдэрэл хүмүүжүүлхэ;

Буряад хэлэ ажабайдалдаа, ниитын болон ажахын хэрэгтэ хэрэглэжэ һургаха, хэлэнэй аргаар харилсаха шадабаритай болгохо; һуралсалда хэрэгтэй юрэнхылэгдэһэн шадабари олгохо (зорилго табиха, ажаябуулгаяа  түсэблэхэ,  ѳѳрыгѳѳ  хэлэлгын  талаар  хинаха, заһаха, мүлихэ шадабари; толи болон бусад газарһаа (тэрэ тоодо мэдээсэл тараадаг аргануудһаа, сахим юртэмсэһѳѳ) мэдээсэл абаха, хубилгаха; текст шэнжэлхэ г.м.);

Буряад хэлэнэй системын байгуулгыень, онсо шэнжэнүүдыень, ёһо гуримуудыень, стилиин онсонуудые мэдэхэ, ойлгохо; хэлэнэй баримтануудые таниха, шэнжэлхэ, зэргэсүүлхэ, хубаарилха, сэгнэхэ шадабари хүгжѳѳхэ; энээнһээ уламжалан, аман ба бэшэмэл хэлэлгэ хүгжѳѳлгэ, хэлэлгын янзануудые элдэб ушар  болон  байдалда дүүрэн хэрэглэхэ, буряад хэлэлгын ёһо гурим (этикет) баримталха; үгын сан баяжуулха; хэрэглэхэ грамматическа аргануудые үргэдхэхэ; шудалһан эрдэм,   дадал   шадабаринуудаа   үдэр   бүриин ажабайдалдаа, ажаябуулгадаа хэрэглэхэ шадабарияа мүлихэ.Буряад (түрэлхи) хэлэ үзэлгын дүнгүүд

Үндэһэн һургуули дүүргэхэ һурагшын буряад (түрэлхи) хэлэ үзэхэдѳѳ, ѳѳрын хүгжэлтын дүнгүүд:

Буряад хэлэн буряад арадай үндэһэн соёл шэнгээһэн баялиг, хүнэй оршон тойронхи байдалые шэнжэлхэдэ, оюун ухаанайнь, зохёохы болон хүн шанарай (моральна) шадабаринуудай хүгжэлтэдэ гол үүргэ дүүргэдэг гэжэ ойлгохо, мэдэрхэ;

Түрэл хэлэнэйнгээ уран һайханииень сэгнэхэ мэдэрэлтэй, түрэл хэлээрээ омогорхохо, хүндэлхэ, наринаар хандаха; хэлэнэйнгээ ариг сэбэрые сахиха мэдэрэлтэй; түрэл хэлэн дээрээ харилсаагаа мүлихэ;

Хүнүүдтэй харилсахадаа, һанал бодолоо зүбѳѳр болон сүлѳѳгѳѳр дамжуулха үгын баян нѳѳсэтэй, шудалһан грамматическа (элдэб) дүримүүдые хэрэглэхэ шадабаритай; ѳѳрынгѳѳ хэлэлгэ ажаглаад, ѳѳрыгѳѳ сэгнэхэ шадабаритай.

Буряад (түрэлхи) хэлэ үзэхэдѳѳ, үндэһэн һургуули дүүргэхэ һурагшын юрэнхы дүнгүүд:

хэлэлгын бүхы янзануудыень (шагналга, уншалга, хэлэлгэ болон бэшэлгэ) хэрэглэжэ шадаха:

            Шагналга болон уншалга:

аман болон бэшэмэл мэдээсэлэй удхые зүб ойлгохо (зорилго, үгүүлэлэй сэдэб, гол бодол; шухала болон нэмэлтэ мэдээсэл);

элдэб стилиин болон янзын үгүүлэлнүүдые уншаха үедѳѳ уншалгын элдэб түхэлнүүдые мэдэхэ (шэнжэлэлгын, танилсалгын, бэдэрэлгын, харалгын);

элдэб стилиин болон янзын үгүүлэлнүүдые шагнаад, зүб ойлгохо; шагналгын элдэб түхэлнүүдые мэдэхэ (шэлэжэ шагнаха, танилсажа шагнаха, тодорхойлжо шагнаха);

элдэб юумэнүүдһээ, тэрэ тоодо олондо мэдээсэл тараадаг аргануудһаа, һуралсалай компакт-дискһээ, Интернедһээ мэдээсэл абаха; элдэб янзын толи, справочна литература, тэрэ тоодо электронно түхэлтэй, сүлѳѳгөөр хэрэглэжэ шадаха;

ямар нэгэ сэдэбээр хэрэгтэй мэдээсэл шэлэхэ, эмхидхэхэ аргануудые мэдэхэ; ѳѳрѳѳ ямар нэгэ мэдээсэл бэдэрээд оложо шадаха; уншаһанаа, шагнаһанаа хубилгажа, зандань байлгажа, дамжуулжа шадаха;

мэдээсэл удхын, стилиин, хэлэнэйнь онсонуудай талаһаа зэргэсүүлжэ, сасуулжа шадаха.

              Хэлэлгэ болон бэшэлгэ:

һуралсалай амяараа болон хамтаараа бэелүүлхэ ажаябуулгын зорилго табижа, алхамуудайнгаа һубарил тодорхойлжо шадаха, туйлаһанаа сэгнэхэ, тиихэдээ тэрэнээ аман ба бэшэмэл хэлэлгээр зүбѳѳр дамжуулжа шадаха;

Хуряамжалһан хэмжээгээр шагнаһан гү, али уншаһан үгүүлэл хүсэлдүүлхэ (түсэб, ѳѳрынгѳѳ үгѳѳр хѳѳрэлгэ, конспект, аннотаци);

Харилсаанай зорилго, адресат, байдал ба оршон анхаралдаа абажа, элдэб стиль ба янзануудай аман болон бэшэмэл үгүүлэл зохёохо;

Аман ба бэшэмэл түхэлѳѳр ѳѳрынгѳѳ һанал бодолые зүбѳѳр болон сүлѳѳгѳѳр дамжуулха, үгүүлэлэй хэбүүдые баримталха (зүй баримталга, удаа дараалһан журам, холбоо тогтоолго, сэдэбтэ тааруу г.м.) оршон тойронхиин үзэгдэлнүүд тухай, уншаһан, шагнаһан, хараһан тухайгаа һанал бодомжоёо зүбѳѳр, дүүрэн дамжуулха;

Монологой (хѳѳрэлгэ, зураглалга, бодомжолго; монологой элдэб түхэлэй суг хэрэглэлгэ) болон диалогой (баалалга, асуулга, һанамжаараа хубаалдалга, ёһо гуримай (этикетный) г.м.; диалогой элдэб түхэлэй суг хэрэглэлгэ);

Хэлэлгэдээ мүнѳѳ үеын буряад литературна хэлэнэй зүб үгүүлгын (орфоэпическэ), лексическэ, грамматическа, стилиин шухала хэбүүдые (нормо) баримталха; бэшэгэй шухала дүримүүдые баримталха;

Буряад хэлэлгын этикедэй хэбүүдые баримталжа, харилсаанда хабаадаха; хэлэлгэдэ хэлэнэй бэшэ аргануудые (нюурай хүдэлгѳѳн, – дохихо, зангаха г.м.) зүбѳѳр хэрэглэхэ;

Үдэр  бүриин  харилсаанда  болон   һуралсалай   ажаябуулгада ѳѳрыгѳѳ хэлэлгын талаар хинаха; ѳѳрынгѳѳ хэлэлгэдэ удхын талаһаа,   хэлэнэй  талаһаа    зүб    бурууень    сэгнэхэ;     хэлэлгын болон грамматическа алдуунуудые, дутуу дундануудые олохо, тэдэниие усадхаха; ѳѳрынгѳѳ үгүүлэлнүүдые заһаха болон мүлихэ;

багахан хэмжээнэй мэдээсэл, элидхэл, реферат бэлдээд, һурагшадай урда хѳѳрэхэ; дискусси, арсалдаанда баримталалгын элдэб арга хэрэглэн хабаадаха;

шудалһан эрдэм, дадал шадабаринуудаа үдэр бүриин ажабайдалдаа, ажаябуулгадаа хэрэглэхэ шадабарияа хэрэглэхэ; түрэл хэлэеэ хэрэглэжэ, оршон тойрониие шэнжэлхэ; буряад хэлэ үзэхэдѳѳ, хэлэнэй зүйлнүүдые шэнжэлхэ мэдэсэ, дадал шадабарияа бэшэ предмедүүдые (ород хэлэн, хари хэлэн, уран зохёол г.м.)  үзэхэдѳѳ хэрэглэхэ (буряад хэлэ үзэхэдѳѳ, шудалһан дадал шадабарияа бусад хэшээлнүүдтэй нягта холбоотойгойр шудалха хэрэглэхэ);

ямар нэгэ даабари сугтаа дүүргэжэ байхадаа, арсалдаанда, шухала асуудал зүбшэн хэлсэжэ байхадаа, тойроод байһан хүн зонтой харилсажа шадаха; буряад хэлэн дээрэхи жэнхэни харилсаанай хэбүүдые элдэб гуримтай (формальный), гуримгүй (неформальный) ушар болон байдалда, хүн зоной, арадуудай хоорондын харилсаанда хэрэглэхэ.

     Буряад (түрэлхи) хэлэ үзэхэдѳѳ, үндэһэн  һургуули дүүргэхэ һурагшын       буряад хэлээр шадабари:

 хэлэнэй үүргэ тухай, буряад арадай үндэһэн хэлэн болохо, Буряад Уласай гүрэнэй хэлэнүүдэй нэгэн болохо, мүн буряад арадай хоорондоо харилсаха буряад хэлэнэй гол удха, үүргэ тухай, арадай хэлэн болон соёлой таһаршагүй холбоо тухай, түрэл хэлэнэй хүнэй ажабайдалда, ниигэмдэ ямар удха оруулдаг тухай ойлгохо;

хүнэй болбосоролдо, хүмүүнлиг (хүн ухаанай/гуманитарна) эрдэм һургаалнуудай дунда түрэл хэлэнэй бэелүүлдэг үүргые ойлгохо;

түрэл хэлэн тухай эрдэм һургаалай үндэһэ һуурииень мэдэхэ, хэлэнэй һалбаринуудай болон нэгжэнүүдэй харилсаа холбооень ойлгохо;

лингвистикын гол ойлгосонуудые мэдэхэ: лингвистикэ, тэрэнэй гол һалбаринуудынь; хэлэн болон хэлэлгэ, харилсаан, аман болон бэшэмэл хэлэлгэ; монолог, диалог, тэдэнэй янзануудынь, харилсаанай байдал болон оршон; яряанай хэлэлгэ, ниитэ толилолгын, албан хэрэгэй, эрдэм һуралсалай стильнүүд болон жанрнууд, уран һайханай зохёолой хэлэнэй онсо шэнжэнүүд; үгүүлэл; үгүүлэлэй янзанууд (хѳѳрэлгэ, зураглалга, бодомжолго); хэлэнэй шухала нэгжэнүүд, тэдэнэй хэлэлгэдэ хэрэглэлгын онсо шэнжэнүүд;

Буряад хэлэнэй лексикын болон фразеологиин арга боломжонуудые мэдэхэ, хэрэглэжэ шадаха, буряад литературна хэлэнэй дүримүүдые (орфоэпическэ, лексическэ, грамматическа, бэшэгэй) баримталха; хэлэлгын ёһо гурим мэдэхэ, тэрэниие аман болон бэшэмэл хэлэлгэдээ хэрэглэжэ шадаха;

Хэлэнэй шухала нэгжэнүүдые, грамматическа категоринуудые мэдэхэ, шэнжэлхэ, хэлэнэй нэгжэнүүдые харилсаанай байдалтай зохисуулан хэрэглэжэ шадаха;

Үгые элдэб талаһаа (абяанай, бүридэлэй, бии бололгын, удхын, хэлэлгын хубиин/ морфологическа) шүүлбэрилжэ шадаха; холбуулал болон мэдүүлэлэй синтаксическа шүүлбэрихэхэ, үгүүлэл олон талаһаа шэнжэлхэ, тиихэдээ үгүүлэлэй шэнжэнүүдэйнь, байгуулгынь талаар, ямар янзада хабаатайень хараха, хэлэнэйнь онсо шэнжэ, хэлэлгые тодо хурса болгоһонуран аргануудые элирүүлхэ;

Адли удхатай үгэ, холбуулал болон мэдүүлэлэй үүргые ойлгохо, хэлэлгэдээ хэрэглэжэ шадаха;

Түрэл хэлэнэйнгээ һайханииень мэдэрхэ, уран зохёол шүүмжэлхэдээ, хэлэнэйнь һайханиие сэгнэжэ шадаха.    

                      ΙΙ Һурагшадай мэдэсэ, шадабарида табигдаха гол эрилтэнүүд

                    Мэдэхэ \ ойлгохо:

буряад хэлэн - Буряад Республикын гүрэнэй хэлэнүүдэй нэгэн, тэрэнэй үүргэ, онсо шэнжэнүүдынь;

ойлгосонуудай удха: аман болон бэшэмэл хэлэлгэ; монолог, диалог; харилсаанай байдал болон оршон (сфера и ситуация речевого общения) дэлгэрэнгыгээр;

яряанай, ниитэ толилолгын, эрдэм hуралсалай, уран hайханай стильнуудай шухала шэнжэнүүд болон онсонуудые;

үгүүлэл        ба        тэрэнэй        янзануудай        (хɵɵрэлгэ,        зураглалга,        бодомжолго) байгуулгын шэнжэнүүдые;

хэлэнэй шухала нэгжэнүүдые (единицэнүүдые) (нэрэ ба үйлэ, сүлɵɵ ба тогтомол холбуулалнуудые, мэдүүлэл соохи үгэнүүдэй холбоо (хүтэлбэри,

шадарлал), нэгэ ба хоёр бүридэлтэ юрын мэдүүлэл, мэдүүлэлэй шухала болон юрын гэшүүдые, нэгэ түрэл гэшүүдтэй, хандалгатай, оролто үгэнүүдтэй, тусгаарлагдаhан гэшүүдтэй, дахуулалтай мэдүүлэлнүүдые), тэдэнэй шэнжэнүүдые;

буряад бэшэгэй дүримүүдые;

элдэб стилиин болон янзын (юрэ хѳѳрэhэн, зураглаhан, бодомжолhон) үгүүлэлнүүдые, уншалгын түхэлнүүдые (харалгын, танилсалгын, шэнжэлэлгын) илгаруулха;

буряад литературна хэлэнэй шухала хэбүүдые (зүб үгүүлгын, лексическэ, грамматическа, зүб бэшэлгын, пунктуационно); хэлэлгын этикедэй хэбүүдые;

                         Шадаха:

яряанай, ниитэ толилолгын, албан хэрэгэй, эрдэм hуралсалай, уран hайханай стильнуудые илгаруулха, хэрэглэхэ;

үгүүлэлэй сэдэб, гол бодолыень, хэлэлгын янза болон стиль элирүүлхэ, хэрэглэхэ; үгүүлэлэй байгуулга болон хэлэнэйнь онсые шүүлбэрилхэ; мэдээсэл, интервью, репортаж, очеркын шэнжэнүүдые илгаруулха, хэрэглэхэ;

 хэлэнэй нэгжэнүүдые (нэрэ ба үйлэ, сүлɵɵ ба тогтомол холбуулалнуудые, мэдүүлэл соохи үгэнүүдэй холбоо (хүтэлбэри, шадарлал), нэгэ ба хоёр бүридэлтэ юрын мэдүүлэл, мэдүүлэлэй шухала болон юрын гэшүүдые, нэгэ түрэл гэшүүдтэй, хандалгатай, оролто үгэнүүдтэй, тусгаарлагдаhан гэшүүдтэй, дахуулалтай мэдүүлэлнүүдые) таниха, тэдэниие синтаксическа шүүлбэрихэхэ;

нэрэ ба үйлэ, сүлɵɵ ба тогтомол холбуулалнуудые, мэдүүлэл соохи үгэнүүдэй холбоо (хүтэлбэри, шадарлал), нэгэ ба хоёр бүридэлтэ юрын мэдүүлэл, мэдүүлэлэй шухала болон юрын гэшүүдые, нэгэ түрэл гэшүүдтэй, хандалгатай, оролто үгэнүүдтэй, тусгаарлагдаhан гэшүүдтэй, дахуулалтай мэдүүлэлнүүдые, үгүлэлнүүдые зохёохо;

дахуулалтай, нэгэ түрэл гэшүүдтэй, хандалгатай, оролто үгэнүүдтэй, тусгаарлагдаhан гэшүүдтэй мэдүүлэлнүүдтэ сэглэлтын тэмдэгүүдые табиха;

юрын байгуулгатай мэдүүлэлнүүдhээ бүридэhэн үгүүлэлнүүдые ородhоо буряад хэлэн дээрэ оршуулха;

үндэhэн соёлой шэнжэнүүдтэй үгэнүүдэй удхые толи хэрэглэн тайлбарилха;

Шагналга болон уншалга:

аман болон бэшэмэл үгүүлэлэй удхые зүб ойлгохо (зорилго, үгүүлэлэй сэдэб, шухала болон нэмэлтэ, тодо болон тодо бэшэ мэдээсэл, мэдүүлэлнүүдэй/хэhэгүүдэй хоорондохи холбоо, баримтануудые бүлэглэхэ);

элдэб стилиин болон янзын үгүүлэлнүүдые уншаха; уншалгын элдэб түхэлнүүдые (шэнжэлэлгын, танилсалгын, харалгын) илгаруулха;

элдэб юумэнүүдhээ, тэрэ тоодо олондо мэдээсэл тараадаг аргануудhаа, мэдээсэл абаха, бүлэглэхэ; лингвистическэ толинуудые, элдэб литература сүлɵɵ хэрэглэхэ;

Хэлэлгэ болон бэшэлгэ:

хуряамжалhан хэмжээгээр үгтэhэн үгүүлэл хүсэлдүүлхэ (түсэб, ɵɵрынгɵɵ үгɵɵр хɵɵрэлгэ, найруулга, конспект);

элдэб стиль ба янзануудта үгүүлэл зохёохо (hанамжа (отзыв), аннотаци, реферат, элидхэл, бэшэг);

бүхэли зохёолой гү, али тэрэнэй али  нэгэ  бүлэгэйнь  удха  тухай ɵɵрынгɵɵ hанал бодол харуулангаа хуряангыгаар аман хɵɵрэлгэ болон изложени бэшэхэ;

уншаhан зохёолой удхада табигдаhан асуудалнуудта элдэб цитататай, баримтатай дэлгэрэнгы харюунуудые бэшэхэ;

кинофильмын, зүжэгэй болон уран зохёолой ямар нэгэн герой тухай найруулга бэшэхэ;

аман болон бэшэмэл түхэлɵɵр ɵɵрынгɵɵ hанал бодолые зүбɵɵр болон сүлɵɵгɵɵр дамжуулха, үгүүлэлэй хэбүүдые баримталха (зүй баримталга (логичность), удаа дараалhан журам (последовательность), холбоо тогтоолго (связность), сэдэбтэ тааруу г.м.); оршон тойронхиин үзэгдэлнүүдтэ, уншаhан, шагнаhан, хараhан тухайгаа бэшэхэ, хѳѳрэхэ;

хэлэлгэдээ мүнɵɵ үеын буряад литературна хэлэнэй зүб үгүүлгын, лексическэ, грамматическа шухала хэбүүдые хэрэглэхэ;

бэшэлгэдээ зүб бэшэлгын шухала дүримүүдые хэрэглэхэ;

буряад хэлэлгын этикедэй хэбүүдые хэрэглэхэ; харилсаанай паралингвистическэ (хэлэнэй бэшэ) аргануудые зүбɵɵр хэрэглэхэ;

хэлэлгын  талаар  ɵɵрыгɵɵ  хинаха;  хэлэлгынгээ  зүб  бурууень  сэгнэхэ, хэлэлгын болон грамматическа алдуунуудые, дутуу дундануудыень олохо, тэдэниие усадхаха; үгүүлэлнүүдээ заhаха болон мүлихэ.

6-дахи класста буряад хэлэ шудалаад байхадаа, hурагшад иимэ юумэ:

Мэдэхэ / ойлгохо:

буряад арадай үндэhэн хэлэн болохо буряад хэлэнэй үүргэ, хэлэнэй мүнөө болон саашанхи байдал тухай;

ойлгосонуудай        удха:  аман  болон        бэшэмэл хэлэлгэ; монолог, диалог; харилсаанай байдал болон оршон тухай;

монологой (хɵɵрэлгэ, зураглалга, бодомжолго) болон диалогой (баалалга, hанамжануудаараа хубаалдалга, хоорондын харилсаа байгуулга болон гуримшуулга) элдэб түхэлнүүдые мэдэхэ;

үгүүлэл,        тэрэнэй        сэдэб,        гол        бодол,        байгуулга        болон        янзануудай шэнжэнүүдые;

яряанай, ниитэ толилолгын, албан хэрэгэй, эрдэм hуралсалай, уран hайханай стильнүүдэй шухала шэнжэнүүдые;

хэлэлгын стильнүүдэй гол жанрнуудай онсонуудые;

хэлэнэй шухала хэлэлгын хубинуудые (юумэнэй нэрэ, тэмдэгэй нэрэ, тоогой нэрэ, түлөөнэй нэрэ), тэдэнэй шэнжэнүүдые;

тогтомол холбоо үгэнүүд тухай;

буряад бэшэгэй гол дүримүүдые;

буряад литературна хэлэнэй шухала хэбүүдые (зүб үгүүлгын, лексическэ, грамматическа, зүб бэшэлгын, пунктуационно); хэлэлгын этикедэй хэбүүдые.

       Шадаха:

яряанай, ниитэ толилолгын, албан хэрэгэй, эрдэм hуралсалай, уран hайханай стильнүүдые илгаруулха;

үгүүлэлэй сэдэб, гол бодолыень, хэлэлгын янза болон стиль элирүүлхэ; үгүүлэлэй байгуулга болон хэлэнэйнь онсые шүүлбэрилхэ; үгүүлэлэй гол удха харуулhан үгэнүүдые илгаруулха;

буряад хэлэнэй хэлэлгын хубинуудые (юумэнэй нэрэ, тэмдэгэй нэрэ, тоогой нэрэ, түлөөнэй

эрэ) таниха, тэдэнэй шүүлбэри хэхэ; хэлэлгэдээ хэрэглэхэ;

үндэhэн соёлой шэнжэнүүдтэй үгэнүүдэй, тогтомол холбоо үгэнүүдэй удхые толи хэрэглэн тайлбарилха.

        Шагналга болон уншалга:

аман болон бэшэмэл мэдээсэлэй удхые зүб ойлгохо (зорилго, үгүүлэлэй сэдэб, шухала, нэмэлтэ мэдээсэл);

элдэб стилиин болон янзын үгүүлэлнүүдые уншаха; уншалгын элдэб түхэлнүүдые илгаруулха (шэнжэлэлгын, танилсалгын);

элдэб юумэнүүдhээ, тэрэ тоодо олондо мэдээсэл тараадаг аргануудhаа, мэдээсэл   абаха;    лингвистическэ    толинуудые,    элдэб    литература сүлɵɵ хэрэглэхэ.

Хэлэлгэ болон бэшэлгэ:

үгтэhэн үгүүлэл хуряамжалhан хэмжээгээр дамжуулха (түсэб, ɵɵрынгɵɵ үгɵɵр хɵɵрэлгэ, найруулга);

элдэб стиль ба янзануудта үгүүлэл зохёохо (hанамжа (отзыв), бэшэг);

харилсаанай сэдэб, зорилгоhоо дулдыдан, хэлэнэй аргануудые шэлэхэ ба эмхидхэхэ;

монолог болон диалогой элдэб түхэлнүүдые зохёохо;

үгүүлэлэй хэбүүдые баримталан, ɵɵрынгɵɵ hанал  бодол  зүбɵɵр болон сүлɵɵгɵɵр дамжуулха; оршон тойронхиин үзэгдэлнүүд тухай уншаhан, шагнаhан, хараhан үзэhэнɵɵ хубилгангүйгɵɵр дамжуулха;

хэлэлгэдээ        мүнɵɵ        үеын        буряад        литературна        хэлэнэй        зүб        үгүүлгын, лексическэ, грамматическа шухала хэбүүдые хэрэглэхэ;

бэшэлгэдээ зүб бэшэлгын шухала дүримүүдые хэрэглэхэ;

буряад        хэлэлгын        этикедэй        хэбүүдые        хэрэглэхэ;        харилсаанай

 паралингвистическэ (хэлэнэй бэшэ) аргануудые зүбɵɵр хэрэглэхэ;

хэлэлгын  талаар  ɵɵрыгɵɵ  хинаха;  хэлэлгынгээ  зүб  бурууень  сэгнэхэ, хэлэлгын болон грамматическа алдуунуудые, дутуу дундануудыень олохо, тэдэниие усадхаха; үгүүлэлнүүдээ заhаха болон мүлихэ.

5. Һуралсалай тематическэ тусэб.

ΙΙΙ.  ҺУРАГШАДАЙ МЭДЭСЭ, ШАДАБАРИ, ДАДАЛ СЭГНЭХЭ ХЭМ

Һурагшадай аман харюу сэгнэлгэ

Аман        хэлэлгэ        сээжэ        хөөрөөн        соо        гү,        али        хөөрэлдөөн        соо бэелүүлэгдэдэг.

Хөөрэлдөөн        хадаа        хоёр,        али        хэдэн        хүнэй        хоорондоо        мэдээсэлээр хубаалдажа үнгэргэдэг хэлэлгын түхэл болоно.

Хөөрэлдөөнэй онсо шэнжэнүүд:

• тобшо мэдүүлэлнүүд;
• хэлэлгэһээ        гадуур        харилсаанай        арга        хэрэглэлгэ

        (нюур        шарайн хубилалта, гарай хүдэлсэ г.м.);

• онсо аянга;
• дүүрэн бэшэ мэдүүлэлнүүд;
• гол түлэб юрын мэдүүлэлнүүд.

Хөөрөөн хадаа нэгэ гү али хэдэн шагнажа байһан хүндэ (тэрэ тоодо, өөртөөшье) хандажа хэлэлгэ болоно.

Хөөрөөнэй онсо шэнжэнүүд:

• дүүрэн тайлбарилһан байдаг, юуб гэбэл али нэгэ сэдэб үргэнөөр дамжуулхаяа оролдодог;
• дэлгэрэнгы дүүрэн мэдүүлэлнүүдтэй.

Хэлэнэй талаар мэдэсэ, шадабари, дадал сэгнэлгэ

Грамматикаар hурагшадай мэдэсэ, шадабари, дадал элирүүлхэ аргын нэгэн хадаа сээжэ асуудал болоно.

Тусхай темээр hурагшын аман харюу холбоо удхатай мэдээсэл боложо, грамматика хэр зэргэ тодорхойгоор мэдэдэг, ойлгодог байhыень элирүүлнэ.

Һурагшын аман харюу удаа дараалан hубариhан байха ёhотой.

Жэшээлхэдэ, түлөөнэй нэрын удха шанар, илгаа тухай асуудалда hурагша иимэрхүү харюу үгэхэ болоно:

• түлөөнэй нэрын тодорхойлолго;
• түлөөнэй нэрэ юумэнэй, тэмдэгэй, тогой нэрэнүүдэй али нэгэнэй түлөө хэрэглэгдэдэг гэжэ жэшээ дээрэ харуулха;
• түлөөнэй нэрын илгаае (нюурай, зааhан, асууhанг.м.) нэрлэхэ, жэшээ дээрэ харуулха.

Һурагшын хөөрэжэ дүүргэхэдэ, материал хэр зэргэ мэдэрэлтэйгээр, гүнзэгыгөөр ойлгон абаhыень багша асуудалаар элирүүлнэ. Эндэ hурагшад үгын удха зүбөөр ойлгоhоноо, үгтэhэн үгэдэ түрэл үгэ тааруулан олохо,

үндэhыень ойлгохо, үгэ ба конструкции hэлгэхэ шадабаритай байhанаа харуулна.

Һурагшадай мэдэсэ, шадабари, дүршэл шалгалгада грамматическа шүүлбэриехэ туhатай. Шүүлбэриhурагшадай хэлэлгэ хүгжөөлгэдэ ехэ үүргэтэй, тэдэнэй грамматикын дүримүүдые ойлгоходо, туhа боложо үгэдэг.

Һурагшадай аман харюу сэгнэхэдээ, иимэ юумэндэ анхаралаа хандуулха:

• харюунь зүб, дүүрэн гү;
• үзэhэн материала хэр зэргэ ойлгооб;
• үгэ хэлэеэ хэр зэргэ зүб найруулжа харюусааб;
• мэдүүлэл hайнаар зохёожо, мэдүүлэл соо хоолойн аялга зүбөөр табижа, үгэ зүбөөр хэрэглэжэ, грамматическа шүүлбэрихэжэ шадана гү;
• hурагшын зохёоhон мэдүүлэлэй найруулал зүб гү. Аман харюу сэгнэхэдээ, иимэ эрилтэ баримталха:

«5» сэгнэлтэ хэрбээ hурагшын шудалан үзэhэн материала ахүсэд дүүрэнээр мэдэхэ, тодорхой hайнаар найруулжа, хэлэн тухай ойлгосодо зүб тодорхойлго үгэжэ, hанамжаяа үндэhэ баримтатай болгожо, өөрынгөөзохёоhон жэшээ харуулжа, материалай удаа дараае алдангүй, литературна хэлээр, эли тодоордамжуулжа шадаха байхадань;

«4» сэгнэлтэ хэрбээ hурагшын харюу «5» гэhэн сэгнэлтэдэ табигдадаг эрилтэ хангамаар аад, зүгөөр 1–2 алдуутай, багшын ажаглаhанай хойно, тэрэнээ өөрөө заhажа, найруулан хэлэхэдээ, удаа дараагай ба хэлэнэй 1–2 алдуу гаргаhан байхадань;

«3» сэгнэлтэ хэрбээ hурагша тус темын гол зүйл мэдэхэ ба ойлгохо байhанаа харуулжа, материала дутуу найруулhан, ойлгосо тодорхойлгодо гү, али дүрим дутуу мэдэхэ, hанамжаяа үндэhэ баримтатай болгожо, өөрөө жэшээ үгэжэ шадаагүй, материал найруулхадаа удаа дарааень эбдэhэн, хэлэнэй талаар алдуу гаргаhан байхадань;

«2» сэгнэлтэ хэрбээ hурагша үзэhэн материала ехэнхииень мэдэхэгүй, тодорхойлго ба дүрим хэлэхэдээ, удхыень хазагайруулhан, материал ойлгожо ядангяар, гуримгүйгөөр найруулhан байхадань табиха.

Хангалтатай сэгнэлтэ («5», «4», «3») нэгэ доро үгтэhэн харюугай түлөө (hурагшын бэлэдхэл шалгалгада тусхай саг үгтэhэн байхадань) табигдахаhаа гадна, мүн таhалдаhан, бүхэли хэшээлэй турша соо hурагшын үгэhэн хэдэн багашаг харюугай түлөө хамтаруулан табигдаха.

Сээжэ хэлэлгэ сэгнэхэ эрилтэнүүд

Сээжэ хэлэлгэ сэгнэхэдэ, хѳѳрѳѳ, хѳѳрэлдѳѳ сэгнэхэ эрилтэнүүд илгаруулагдана. Мүн тиихэдэ зүб хэлэлгэ нэгэ адли эрилтээр сэгнэгдэхэ болоно.

Сээжэ хөөрөөн (монологическая речь)

Һурагшын иимэ шадабари, дадал элирүүлэгдэнэ:

а) ямар нэгэ сэдэбээр тодорхой мэдэсэеэ дамжуулха;

б) тодорхой хэмжээнэй хөөрөө зохёожо шадаха: бодолоо дамжуулха мэдээсэл шэлэжэ, удхаарнь тааруулжа шадаха (өөрын ажабайдалһаа жэшээ, уншаһан/шагнаһан текст, кинофильмын хэһэг, хүнэй хөөрөөг.м.):

Тиихэдээ ямар шадабари шалгагданаб гэхэдэ:

• харилсаанай ушар байдал анхаралдаа абаха;
• хөөрөөнэй сэдэб тайлбарилха;

-хөөрөөнэй        гол        бодол        дамжуулха        (шухала, нэмэлтэ мэдээсэл илгаруулха);

• хөөрөөгөө хойно хойноһоо удаа дараалһан һубарилтайгаар хэлэхэ;
• хэлэнэй аргануудые зүбөөр, литературна хэлэнэй эрилтээр шэлэжэ шадаха;
• стиль болон уран найруулга тааралдуулжа шадаха;

в) хөөрэжэ байһан асуудал тухай өөрын хандаса харуулха, ямаршье асуудалые алишье талаһаа хаража шадаха;

г) зохёохы талаар шадабарияа дамжуулха:

• мэдээсэлэй зорилго, удхаһаа уламжалан, тэрэнээ хубилгажа шадаха, тиихэдээ тобшоор, үгы гэбэл хэрэгтэйень, өөрынгөө үгөөр, хэлэлгын түхэл, стиль ондоо болгохог.м.;
• ямар нэгэ стилиин өөрын текст зохёохо;
• хэлэһэн бодолоо баримталха, буруу баримтануудые арсаха;
• материал уранаар, тааруугаар, үлүү (олон, шашаг) үгэгүйгөөр, гэбэшье хэлэнэй лексическэ болон грамматическа аргануудай баялиг дамжуулха.

Сээжэ хөөрөөгөөр һурагшын шадабарииень элирүүлхэдээ, үгүүлэлэй алишье янзаар хөөрөө дэлгээхэнь хараадаа абтаха ёһотой: хөөрэлгэ, зураглалга, бодомжолго. Хөөрөөн соонь үгүүлэлэй заатагүй гансал нэгэ янзань хэрэглэгдэхэ бэшэ, гэбэшье ямар нэгэ моделеэрнь үгүүлэл байгуулха дадал шалгагдана.

Сээжэ хөөрөө иимэ эрилтээр сэгнэхэ зэргэтэй:

1. Урдаа табиһан хэлэлгын зорилго бэелүүлээ гү?
2. Харилсаанай байдал анхаралда абтаа гү?
3. Сээжэ хөөрөөнэй хэлэлгэ (хубинуудай һубарил, удаа дараа, уран найруулга, хэлэнэй баялиг).

Сээжэ хөөрөөн ямар нэгэ юумэн дээрэ (опоро: фотозураг, зураг, үгүүлэл г.м.) үндэһэлжэ зохёогдохо, тиихэдээ һурагшын ажабайдалай дүршэл анхаралда абтадаг. Һурагшадта бэлэдхэлдэ 1-2 минутын саг үгтэхэ ёһотой.

Сээжэ хѳѳрѳѳ сэгнэхэ эрилтэнүүд

Хөөрэлдөөн (диалогическая речь)

Һурагшын иимэ шадабари, дадал элирүүлэгдэнэ:

а)хѳѳрэлдэжэ байһан сэдэбээр хэр зэргэ мэдэсэтэй байһанаа дамжуулха;

б) хѳѳрэлдѳѳнэй иимэ шадабаринууд:

• дурадхаһан ушар  байдалда,  тусхай  зорилготойгоор хѳѳрэлдѳѳ эмхидхэхэ;
• харилсаанайнгаа зорилго бэелүүлхэ;
• хѳѳрэлдѳѳ        таһалдуулангүй        үргэлжэлүүлхэ        үгэ        (мэдүүлэл),

хѳѳрэлдѳѳнэй гуримай хэбүүдые хэрэглэхэ;

• харилсаанай сэдэбһээ хадуурангүй хѳѳрэлдэхэ;
• хѳѳрэлдѳѳнэй дүрим баримталха (хѳѳрэлдэжэ байһан хүниие таһалхагүй, һонирхон шагнажа шадаха, ѳѳрынгѳѳ һанамжа хэлэхыень зууршалха/ дэмжэхэ, хэрбэеэ ѳѳрѳѳ ондоо һанамжатай байгаа һаа, тэрэнээ зохидоор хэлэжэ шадаха г.м.)
• литературна хэлэнэй эрилтэнүүдые баримталха.

в) хѳѳрэлдэжэ байһан сэдэбээр ѳѳрын бодомжолго дамжуулха;

г)        хэлэһэн        тезис        баримталха,        хѳѳрэлдэжэ        байһан        хүнэй буруу бодолнуудые арсаха; хѳѳрэлдѳѳнэй үедэ        хэрэгтэй        шадабари

дамжуулха (тобшо, удаа дараа, эли тодо үгүүлгэтэй, зохёохы байха г.м.).

Хѳѳрэлдѳѳ сэгнэхэдэ,      гол  түлэб энэ онсо шэнжэнүүд хараадаа абтаха ёһотой.

Хэр зэргэ хөөрэлдэжэ шадахые элирүүлхын тула юрэнхы хөөрэлдөөнэй байдал тогтоохо шухала. Һурагшатай зохид хөөрэлдөө байгуулгада багшын үүргэ ехэ болоно.

Хөөрэлдөө сэгнэхэ эрилтэнүүд:

1. Хѳѳрэлдѳѳнэй (харилсаха) зорилго бэелүүлэгдээ гү?
2. Бүхы асуудалнуудта харюу үгтѳѳ гү?
3. Харилсаанай байдал анхаралда абтаа гү?

Хѳѳрэлдѳѳ эмхидхэхэ шадабари иимэрхүүгээр үнгэргэхэ жэшээтэй: багша хоёр һурагшадта сэдэбүүдые (харилсаанай ушар байдалнуудые) дурадхахадань, нэгыень шэлэжэ, 3-5 минутын туршада бэлдээд, бүхы классай урда хѳѳрэлдѳѳ наадажа харуулна. Сэгнэлтэ һурагша бүхэндэ амяарнь табигдана.

Хѳѳрѳѳнэй, хѳѳрэлдѳѳнэй зүб хэлэлгэ сэгнэхэ эрилтэнүүд

Сээжэ хэлэлгэ (хѳѳрѳѳн, тиигээд хѳѳрэлдѳѳн) сэгнэхэдээ, хэлэнэй дүрим хэр  зэргэ баримталагданаб гэжэ  хараадаа абтаха зэргэтэй. Тиихэдээ дүрбэн талаһаа зүб хэлэлгэ сэгнэгдэдэг:

1. Грамматическа хэб журам (нормо) баримталга;
2. Зүб үгүүлгын хэб журам баримталга;
3. Хэлэлгын хэб журам баримталга.
4. Хэлэлгын баялиг (хэлэнэйнь тодо хурса, элдэб янзын байгуулгатай мэдүүлэл хэрэглэлгэ).

Хэрбэеэ һурагша сээжэ харюугай үедэ алдуугаа ѳѳрѳѳ заһаһан байбалнь, алдуу гэжэ тоологдоггүй.

Сочинени бэшэлгэ.

I.Бэшэхэ гүрим.

 1. Нэн түрүүн найруулгынгаа темэ шэлэгты.

2.Гол бодол яажа элирүүлхэ. Тодорхойлхо.

3.Гол бодолоо элирүүлээд, эпиграф шэлэгты.

4.Түсэб зохеогты.

5. Түсэбэй пункнуудые тодорхойлхо материала тэмдэглэгты, тон шухала бодолнуудаа онсологты.

6. Бодолоо баталhан цитатануудые, жэшээнүүдые абагты.

7.Түсэбэйнгоо ёhоор материала гүримшуулагты.

8.hанал бодолойнгоо удаа дараалан hубариhые, хубинуудайнь хоорондохи холбооень, хэмжүүрынь анхарагты.

9.Бэшэhэн найруулгаяа дэбтэртээ сагаалан буулгажа  бэшэгты.

II. Юрэнхы түсэб тухай.

1.Оролто хуби. Автор тухай мэдээн тон тобшоор үгтэхэ. Сочинениин гол бодол шэглэл тодорхойлхо, юун тухай бэшэхэ байhыетнай элирүүлхэ үүргэтэй.

2.Гол хуби. Сочинениин темэ задалжа, гол асуудалнуудые тодорхойлон, тобшололдо  асарха зорилголтой.

3.Түгэсхэл.Бэшэhэн матералыетнай согсолхо, онсолхо. Оорынтнай hанал бодол элирүүлхэ ёhотой.

Диктант сэгнэлтэ:

«5»-сэгнэлтэ алдуугүй бэшэhэн гү, али шухала бэшэ 1 бэшэгэй дүримоор гү, али шухала бэшэ 1 сэглэлтээр алдуутай байhан хүдэлмэриин түлоо табиха;

«4»-  сэгнэлтэ диктант соо 2 бэшэгэй дүримоор ба 2 сэглэлтээр байhан гү,али 1 бэшэгэй,3 сэглэлтээр алдуутай байhан гү,али бэшэгэй дүримоор алдуугүй аад,4 сэглэлтээр алдуутай байhан хүдэлмэриин түлоо табижа болохо.Мүн «4» сэгнэлтэ 3 бэшэгэй дүримоор алдуутай аад, сэглэлтын тэмдэгтэ алдуугүй hаань табижа болохо.

«3» сэгнэлтэ 4 бэшэгэй дүримоор,3 сэглэлтээр алдуутай аад гү ,али 3 бэшэгэй дүримоор, 5 сэглэлтээр алдуутай байhан, үгышье hаа бэшэгэй дүримоор алдуугүй аад, 7 сэглэлтээр алдуутай диктантын түлоо табиха.Юрэнхыдоо буряад хэлэ муу мэдэдэг hурагшадта 5 бэшэгэй дүримоор ба 4 сэглэлтээр алдуутай байгаашье хадань табижа болохо.Мүн баhа «3»  сэгнэлтые диктант соо бэшэгэй дүримоор ба сэглэлтээр 6 алдуутай байхаданьшье табижа болохо.

«2»-сэгнэлтэ 7 бэшэгэй дүримоор ба 7 сэглэлтээр алдуутай гү,али 6 бэшэгэй дүримоор,8сэглэлтээр алдуутай гү, али 5 бэшэгэй дүримоор ,9 сэглэлтээр алдуугай,мүн 8 бэшэгэй дүримоор ,6 сэглэлтээр гү, али энээнhээшье олон алдуутай диктантын түлоо табиха.

Бэшэгдэхэ ажалай хэмжээн

Нэгэдэмэл шалгалтын хүдэлмэри.

Диктантhаа ба нэмэлтэ грамматическэ болон бэшэгэй дүримоор гү,али лексическэ даабариhаа бүридэhэн шалгалтын хүдэлмэридэ түд бүридэнь сэгнэhэн хоёр сэгнэлтэ табиха.

Нэмэлтэ даабари дүүргэhые иимээр сэгнэхэ:

«5» сэгнэлтэ-hурагшадай бүхы даабарияа дүүргэhэн байгаа hаань;

«4»- сэгнэлтэ –даабариин гурбанай хоёр хубиие зүбоор дүүргэhэн байгаа hаань;

«3»- сэгнэлтэ даабариин хахадые зүбоор дүүргэhэн хүдэлмэриин түлоо;

«2»- сэгнэлтэ даабариин гурбанай нэгэ хуби зүбоор дүүргэжэ шадаагүй гү,али даабари дүүргэжэ шадаагүй гү,али даабари дүүргэжэ шадаагүй байгаа hаань табиха.

 Найруулга сэгнэлгэ

Найруулга бэшүүлхэ текст hургалгын, болбосоролой, хүмүүжүүлгын зорилго хангаhан, удхынгаа ба үгэ хэлэнэйнгээ талаар hурагшадай бэшэжэ шадахаар байха ёhотой.

Һурагшадай найруулгада хоёр сэгнэлтэ табиха.Тэдэнэй бэшэhэн найруулга сэгнэхэдээ, иимэ эрилтэ хараадаа абаха:

-hурагшын хэр зэргэ текстын гол удха ойлгоhые;

-текстын удха хэр зэргээр дамжуулааб;

-найруулгын удаа дара ба холбоое;

-үгэ шэлэн абаhые , мэдүүлэл зүбоор зохёоhые, мэдүүлэл соохи үгэнүүдэй холбоо болон гүрим, олон янзын мэдүүлэл хэрэглэhэниие, сэхэ болон ооршэлэн хэлэлгэ тааруулан зохёоhые;

-найруулгын стилистичекэ hайн талые (үгэ, мэдүүлэлэй олон янза, хэлэнэй баялиг зүбоор хэрэглэлгэ);

-бэшэгэй дүримдэ, сэглэлтын тэмдэгтэ гаргаhан алдуу

Зохёолго, найруулга сэгнэхэдээ, хоёр сэгнэлтэ табиха:

1)удхын болон хэлэлгын тулоо; 2) зуб бэшэлгын тулоо

   Литература.

1.Буряад хэлэн. О.Ш.Цыремпилова, О.С.Жанчипова

2.А.Б. Санжаева «Буряад хэлээр тестнууд»,У-У,2001

3.С.Г.Будаин, Ж.Д,Жамбуева, Я.Ц,Ивахинова, Ц.В.Лубсанова.

 «Буряад хэлээр тестнууд»,

4.Ц.Ц.Цыдыпов, Д.Б.Базарова,Ц-Х.Ж.Жамьянова « Буряад хэлэн», У-У,1992

5. «Буряад хэлээр, уншалгаар,буряад литератураар hурагшадай мэдэсэ, шадабари,дадал сэгнэхэ эрилтэ»,У-У,Бэлиг 2007 г.

6. «Буряад хэлээр тестнууд» Мархаева С.Ж.

7. Б.Б.Батоев  «Буряад хэлэнэй бэшэгэй дуримдэ hургаха методико»,У-У,2001

8.Диктантнуудай суглуулбари.У-Үдэ,2002.

9.Изложенинууд

10.Лабораторно-практическэ худэлмэринууд

11. Монголова Г.С.«Формирование коммуникаивной компетенции на уроках бурятского языка и литературы», Улюн,2008г

12 .Буряад hургуулиин программанууд.

              Буряад хэлэн ба литература,У-Удэ,1994

14   Б.-Д.Б.Батоев,  Д-Н.Д.Доржиев,  С.Ж.Балданов,   С.Г.Ошоров,   В.Д.Патаева

«Буряад хэлэн болон литератураар дунда hургуулиин hуралсалай заршам»

У-У, изд-во « БГУ»,  2004

15. Б.-Д.Б.Батоев «Методическа заабаринууд» Буряад хэлэн 5-9 классууд.

У-У, «Бэлиг» хэблэл,2005 он.