Урок по родному языку "Синонимы"
план-конспект урока (5 класс)

Синоним.

5 класска тыва дыл кичээли.

Сорулгазы :

Өѳредиглиг: синоним дугайында эге класстарга алган билиин быжыглавышаан, оон-даа ыӊай ѳѳреникчилерге ханы билигни берип, ѳске сѳстерден синонимнерни ылгап билип алырын кичээлге чедип алыры.

Кижизидилгелиг: ѳѳреникчилерни мѳзү-шынарга болгаш чараш аажы-чаӊга кижизидер.

Сайзырадылгалыг: уругларны аас болгаш бижимел чугаага синонимнерни ажыглаарынга чаӊчыктырып ѳѳредир.

Кичээлдиӊ дерилгези: ноутбук, проектор.

Кичээлдиӊ чорудуу:

1. 
   Организастыг кезээ.

- Экии,уруглар! Бѳгүн кичээлде синоним сѳстерни ѳѳренир бис. Синоним дугайында билигни эге класстарга база алган силер. Ол билигни оон-даа ыӊай ханы ѳѳренип, ѳске сѳстерден ылгап билип алырын бѳгүнгү кичээливиске чедип алыр бис. Ам кыдырааштарыӊарны ажыткаш, ай, хүнүн бижип алыӊар. Эрткен кичээлдиӊ темазын катаптаалыӊар,уруглар.

2. Катаптаашкын.

Айтырыгларга харыылаар.

- Эрткен кичээлде чүнү ѳѳренген бис, уруглар? Шын-дыр, сѳстерниӊ дорт болгаш кѳжүрген утказын ѳѳренген бис. Ам чүнү ѳѳренип,шиӊгээдип алганыӊарны хынай кааптаалыӊар. Айтырыгларга харыылаӊар.

- Кандыг сѳстерни дорт уткалыг дээр бис? Чижектер-биле бадыткаӊар.

- Кандыг сѳстерни кѳжүрген уткалыг дээр бис? Чижектер-биле бадыткаӊар.

Самбырада сѳстер-биле ажылдаар.

Берген дорт уткалыг сѳс каттыжыышкыннарынга кѳжүрген уткалыг сѳс каттыжыышкыннарындан немеп бижиӊер.

Уругнуӊ салаазы -

Кара кыш -

Доӊ чер -

Бѳрү караа –

Ыттыӊ думчуу –

Кижи аксы –

Соок күс –

Шын-дыр,уруглар. Эрткен теманы эки шиӊгээдип алган-дыр силер, бичии када ойнаптаалыӊар.

Оюн «Кадыпкаш, сѳстен тургус».

Yлегери: Күштүг ажык эвес үн+ сава = аът чоруу. С+ аяк = (Саяк.)

1. 
   Күштүг ажык эвес үн + судно доктаар чер = күш-дамыр сайзырадылгазы. (Спорт.)
2. 
   Кадыг ажык үн + эдилел = улуг назылыг кижи. (Ашак.)
3. 
   Кошкак ажык эвес үн + черлик амытаннарныӊ ниити ады = металл. (Каӊ.)
4. 
   Аяар ажык эвес үн + бичии эр кижи = нация. (Моол.)

3.Чаа теманыӊ тайылбыры.

Башкы:

- Ам чаа тема-биле таныжаалыӊар. Теманыӊ ады – синоним. Баштай шупту деӊге синоним деп адаӊар, уруглар. Теманы кыдырааштарыӊарга бижип алыӊар.

Слайд 1-биле ажыл. Кодан, дииӊ,адыгныӊ чуруктары бар.

- Чурукта чүвелерниӊ аттарын адаӊар.Бо дириг амытаннарныӊ ѳске аттары бар бе? Чүү дээрил? (Тоолай,сырбык, мажаалай).

- Ук сѳстерниӊ адаттынары чурукта аттар-биле дѳмей- дир бе? (Адаттынары дѳмей эвес, аӊгы-аӊгы.)

- Тус-тус сѳстерниӊ утказы кандыг-дыр? (кодан- тоолай, дииӊ-сырбык, адыг- мажаалай.)

(Утказы дѳмей.)

Слайд 2-биле ажыл.

Номчааш, бѳлүк бүрүзүнде сѳстер аӊгы- аӊгы кылдыныгларны азы чаӊгыс кылдыныгны илередирин чугаалаӊар.

А) Арыглаар, шеверлээр, аштаар. Б) Девидээр, сүрээдээр. (чаӊгыс ол-ла кылдыныгны илередип турар.)

Слайд 3-биле ажыл.

Номчааш, бѳлүк бүрүзүнде сѳстер чүвелерниӊ аӊгы-аӊгы демдектерин бе азы чаӊгыс ол-ла демдээн кѳргүскен-дир бе?

А) Бүзүрелдиг,идегелдиг,ынаныштыг. Б) Ажыктыг,дузалыг,херектиг. (Чаӊгыс ол-ла демдээн кѳргүскен.)

Түӊнел:

Слайд 4-биле ажыл. Дүрүмнү ында бижип каан.

- Утказы чоок азы дѳмей, а адаттынары аӊгы- аӊгы сѳстерни синонимнер дээр.

- Ам шупту деӊге номчуулуӊар.

4. Быжыглаашкын.

А) Ном-биле ажыл. Мергежилге 275.

Ажыл,кулча,ажык,кудай,хая,чик,арыг,чарты деп сѳтерге синонимнерден тыпкаш, үлегер ёзугаар бижиӊер.

Yлегери: Каӊ-болат.

Ой,иш,согуна,чээрген,алаак,дээр,силиг,чалым.

Б)Сѳзүглел-биле ажыл. Бердинген домактардан синонимнерни тывыӊар, синоним сѳстерниӊ утказын тайылбырлаӊар.

1.Ак арынныг херээжен кижи болган. Ооӊ шырайындан хѳглүг чаӊныы илдеӊ. 2.Аъттыӊ думчуунга адыгныӊ чыды чедип келген. Ол ѳрү шурап, хаайын каргырадып, чорбайн,

бурааш турупкан. 3. Оорлаар чоруктуӊ хоразы улгаткан. Оорлар бир-ле чүвени часкапкан боор-дур.

в). Мергежилге 278. Шүлүктү номчуӊар. Чүвелерниӊ адын,кылдыныын болгаш демдээн илереткен синонимнерни тус-тус чыскаап бижиӊер.

Сѳѳгүмден каӊнап каан дег доругуп ап,

сѳзүм,домаам бады,шынчы,быжыг боор мен.

Озал,шүшпеӊ,хирлиг,чуттуг,пѳрүк эвес,

орлан,эрес,арыг,силиг,дидим боор мен.

Шугул,бардам,тенек эвес,адааргавас,

шулу бодум – бүдүжүмден сеткилим ак,

ѳѳредилге,эртем,билиг – чырык оруум,

ѳштүглерни ажар, тиилээр чидиг чепсээм.

(С. Сарыг-оол)

Г). Кижизидилге ажылы. Бо шүлүкте кандыг кижиниӊ дугайында бижип турар-дыр? Кижи кандыг аажы-чаӊныг болур ужурлуг-дыр?

Д). Мергежилге 279.

Селгүүстээр, сургуулдар, оран, чалыы, чүткүл, шѳл, даалга деп сѳстерге синонимнерден тыпкаш, оларны хереглевишаан, домактардан чогаадып бижиӊер, адаан шыйыӊар.

Yлегери: Селгүүстээр. – Улуг-хүнде дагже үнүп агаарлаар.

5.Кичээлди түӊнээр.

Бѳгүнгү кичээлде чүү деп теманы ѳѳрендивис,уруглар? Шын-дыр, «Синоним» деп теманы билип алдывыс. Чүнү синоним дээр бис? Шын-дыр, кичээлде ѳѳренген теманы билип алганыӊар эки-дир,уруглар.

6.Бажыӊга онаалга.

Мергежилге 276, 277. Номда берген сѳстерге адаанда сѳстерден синонимнерин тывар. Ук синонимнер чугааныӊ кандыг кезээ- биле илереттингенил, кырынга айтыр.

к.с. к.с.

Yлегери: Амыдыраар- чурттаар.

Ажыглаан литература:

1.М.Д.Биче-оол, К.А.Бичелдей, Н.Д.Сувандии, «Тыва дыл», Кызыл,2010.

2. К.Б.Март-оол,Д.А.Кимова, А.А.Алдын-оол,Методиктиг сүмелер,Тыва дыл,Кызыл,1992.

3. Д.Х.Ооржак,Н.А.Салчак,Дидактиктиг материал,5-6 класс ѳѳреникчилеринге тыва дыл номунга, Кызыл, 1994.