Чуве ады. Кичээл-моорей
план-конспект урока (5 класс)

Темазы: Чүве ады

(кичээл-маргылдаа)

Кичээлдиӊ хевири: билиглерин долузу-биле ажыглап, боттандырарынын кичээли

Дерилгези: видеохерексел (проектор, экран), мультимедийлиг слайды, карточкалар, чуруктар.

Кичээлдиӊ сорулгалары:

I. Өөредиглиг.

Чүве аттарын чугаага шын ажыглап, бѳлүктеп билиринге чаңчыктырар; чүвелерни сактып алырынга болгаш аас, бижимел чугаазын сайзырадыр; дириг амытаннарга болгаш чоок кижилеринге ынак болурунга кижизидер;

II. Сайзырадылгалыг:

уругларны кичээнгейлиг болурун, кичээлде ажыглаан материалдарын бодунун көрүүшкүнүнден, сайзыралының аайы-биле билип, ук билиглерни медерелдии-биле системажыдып бодап билирин сайзырадыр;

логиктиг боданыышкынын, тыва дыл эртеминге сонуургалын оюннар дамчыштыр оттурар.

III. Кижизидилгелиг:

кичээлге ажыглап турар аргалар таварыштыр өөреникчилернин бодунга бүзүрелин, күжүн оттурар, өске кижилерге дузалажып чоруурунга кижизидер;

бөлүктер-биле ажылдадып тургаш хүндулээчел, биче сеткилдиг болурунга кижизидер.

Методтар, аргалар: башкының сөзү, хайгаарал,  деӊнелге, беседа, индукция, дедукция.

Эртемни өөредириниӊ түӊнелдери(УУД):

1. Бот-тускайлаӊ түӊнелдер: «Чуве ады» деп темага хамаарыштыр уруглар боттарыныӊ үзел-бодалын тодарадып, бот сайзырадып, бот углап билири; анаа хамаарышкан бар билиглерни медерелдии-биле угаап билири.
2. Предметтиг түӊнелдер: чаа билиглерни катаптаарда, уругларга ук кичээлге хамаарыштыр янзы-бүрү аргаларны ажыглап шиӊгээттирер; темага  хамаарыштыр кичээлге шиӊгээдип алган билиглерин амыдырал-биле холбап өөренир.
3. Метапредметтиг түӊнелдер. Бот-тускайлаӊ: теманы уругларга билиндирерде улусчу ужурлар,  болгаш орус дыл эртемнери-биле чергелештир шиӊгээттирер. Коммуникативтиг: ажыл үезинде уругларны эжеш, бөлүк, бот-тускайлаӊ ажылдап, харылзаа тудуп билир кылдыр чаӊчыгары-биле карточкалар-биле ажыдаары; ажыл үезинде эжинге үнелел бээри. Регулятивтиг: кичээлдиӊ сорулгазын салып билири, теманы боттары тывары, план тургузуп чаӊчыгары, бодунга боду үнелел бээри. Чаа билиг алырыныӊ түӊнелдери (познавательные): кичээлге рефлексия кезээнге кичээлдиӊ анализин, сайгарылгазын, деӊнелгезин кылыры.  

                                                   Кичээлдиң чорудуу:

 I. Организастыг кезээ.

 а). Чурукта чулерни, кымнарны коруп тур силер, адаптынарам.

- Чылдын кайы уези-дир, уруглар? …

б). Шүлүк-биле ажыл. Антон Үержаа «Ие дылым» деп шүлүктен үзүндү.

                                       Ие дылым

                             Арга-эзим аялгазын,

                             Агым сугнуң шолураажын,

                             Оът-сиген сымыраныын,

                             Оолдуг элик огурарын,

                             Чуулган көшке диңмирээрин,

                             Шуурган хаттың улуурун-даа,

                             Дыңнап, билип чоруурумга,

                             Тывалап-ла турар боор-дур…

…Ийи харлыг чажымдан-на

    Ием меңээ айтып берген

    Игил ыры сагындырар

    Ие дылым ындыг кончуг…

в). - Бо үзүндүде чүвелерни адап турар состерни ушта бижиптинер (арга-эзим, аялга, оът-сиген, элик, кошке, шуурган-хат, ием, игил, дыл)

-Бердинген  состер кандыг айтырыгларга харыылап турарыл? (кым? чуу?)

- Кым? Чүү? деп айтырыгларга кандыг чугаа кезээ хамааржырыл? (ч.а.)

- Чүү деп теманы катаптаар-дыр бис, уруглар?

- Кичээливиске сорулгалардан салып алыылынар.

II. Тема-биле ажыл.

1. Карточкаларга ажыл:

Чуве ады ... илередир.

Чуве ады ... … деп айтырыгларга харыылаар.

Чуве ады … чугаа кезээ.

… чуве аттарын улуг ужук-биле бижиир. (слайдыдан хынаар)

        2. Оюн-диктант «Сагынгыр бол!» Ажылдын сорулгазы: салдынган айтырыгны чангыс сос-биле харыылап бижиир.

        - Бажыӊны кым тударыл?  (тудугжу)

        - Чогаалды кым бижиирил? (чогаалчы)

        - Кижилерни кым эмнээрил? (эмчи)

        - Инек биске хунуӊне чуну берип турарыл? (сут). Домактар чогаадыр.

3. Состерде частырыгларны тыпкаш, шын кылдыр эде бижиир: Холлер, аътар, 18 хойлар, чуъртар, чээрби оореникчилер.

Сула-шимчээшкин.

Мен силерге чуве аттарын адаарымга, оон кылдыныын кууседир силер: хат, мажаалай, балыкчы, хаакчы, языты-мелегей.

Быжыглаашкын

1. Болуктерге ажыл:

Бердинген чуве аттарын дараазында болуктерге хуваап бижиир:

Кижилернин мергежилдери:

Бойдустун болуушкуннары:

Хогжум херекселдери:

Чадаган, чаннык, чаъс, кудуушкун, эмчи, динмирээшкин, туман, игил, чолаачы, бызаанчы, кадарчы, инженер, болчукчу, башкы, шуурган, истекчи, челээш, хомус.

 2. Бердинген состерни падежтерге оскертир (3 оореникчи кууседир) : дазыл, ыт, сыын.

III. Быжыглаашкын.

1. Мини-чогаадыг  « Мээн ог-булем». (азырал дириг амытаннарнын шола аттарын база ажыглаар).
2. Кроссворд. (Слайды № 5) Таблицада тѳрел-бѳлүк аайы-биле аттарны тургузар.

 1.Эн эргим сѳс.

2.Эн чоргааранчыг сѳс.

3.Авазының эр дуңмазы.

4.Угбазының оглун даайынын адаары.

5.Кадайының азы ашааның дуңмазы.

6.Акызының кадайы.

- Уруглар, силер боттарынарның чоок тѳрел-дѳргүлүңерни хундулеп, адаарыңар ол болур. Азы ѳскээр адаар улус бар бе? Кижи каяа-даа чорааш, улуг улусту хундулээр, оларнын аттарын адавас ойзу адаар

3. Оюн «Чулер-дир, тывынарам.» Харыызы чассыдып адаан чувелер ады болур эвеспе, уруглар.

А). Өрү шураар, чыда дужер

      Огенгилеп дырбактаныр.

      Бомбук черле соора корбес,

      Бобеӊнедир часкагылаар.

     Үрген шарга кончуг аяар

     Үӊгеп четкеш, часкай кааптар.

     Ужугар шар «дарс тог» дээрге,

     Угаан-кут чок дезивиттер, чүл ол?

                                                (дииспеек)

        Б).  Бопук анаа чыттырбас,

     Бо-ла алгаш ынай боор.

     Ооӊ-биле ойнап-ойнап,

     Ол-ла черге октаптар.

     Чуду кара уруглар дег,

     Чурум билбес, чүл ол?

                                       (хаважыгаш)

                                      Е.Танова.

4.Оюн «Илчирбе»,  ийи болукке чарлып алыр, хуу азы ниити чуве аттарын доктаавайн, узук чокка адаар. Кым боданы бээр азы доктааш кыннырыл, оюн устур. Кайы болук тура душпейн хой адаарыл, тиилекчилер болур. (5 хуу ч.а., 5 ниити ч.а.)

IV.Туннел

1. Богунгу кичээлде чуну катаптадывыс?
2. Ажыл уезинде кандыг бергедээшкиннерге таварыштынар?
3. Кичээл солун болду бе?

V. Рефлексия.

Кичээл менээ …    болду.

Чуге дизе…

Немей билип алыксап турар чуулум…

Богунгу кичээлде мээн демдээм…

        VI. Бажынга онаалга: (уруглар кузээн онаалгазын шилип алыр)

5 демдекке – Тоол чогаадыр (хуу болгаш ниити чуве аттарын ажыглап тургаш)

4 демдекке – чангыстын болгаш хойнун санында чуве аттарын ажыглап тургаш 2-2 домак чогаадыр.