Чуве аттарынын падежтери
презентация к уроку (5 класс) по теме

Кичээлдиӊ чадалары

Башкыныӊ кылыр чүүлдери

Уругларныӊ кылыр чүүлдери

Уругларныӊ теория-практиктиг билиглер-биле чергелештир немелде билиглер алыры (өөренир) аргалары УУД

I. Организастыг кезээ

1. Уругларның сонуургалын оттурары (Кичээлге эмоционалдыг, психологтуг белеткел).

2. Өөренир темазынче кичээнгейни күштелдирери.

3. Уругларның чедир билбейн турар чүүлдерин болгаш оларның чылдагааннарын тодарадыры.

 Экии, уруглар. Олуруп алыңар. (Слайд 1)

– Орус, моол, түрк болгаш

 Оон-даа өске дылдар-биле

 Төрелдежип, хөгжүп орар

Төрээн дылым – тыва дылым.

      Чонум-биле, черим-биле

      Чолукшужар ыдык дылым.

      Бодалымны, дүжүмнү-даа

      Бодарадыр тыва дылым

«Тывызыксыг тыва дылым»

Чооду Кара-Күске

1. – Чүнүң дугайында шүлүк-түр, уруглар?
2. – Бөгүн делегейде кандыг хүннү демдеглеп турарыл?

Кандыг-даа чон төрээн дылдыг болур.

3. Чыл санында бистиң республикавыска тыва дыл хүнүн кажан демдеглеп турар ийик бис, уруглар?  
4. – Бистиң бо кичээливис онзагай кичээл болур, чүге дизе бөгүн силер анаа-ла өөреникчилер эвес, а тыва дылдың шинчээчилери болур силер.

• Шинчээчилер дээрге кымнарыл? Ийе, шын-дыр. А Сергей Ожеговтуң орус дылдың тайылбыр словарында мынчаар тайылбыр берген-дир.
• Силер бо кичээлде 3 бөлүкке ажылдаар силер. Кайы бөлүк шылгараңгай дээрзин база тодарадыр бис. Менде чурук кескиндилери бар, ону кичээлде даалгалар бүрүзүн күүсеткеш, алыр силер. Ол чурукту бүрүнү-биле чыып алган бөлүк тиилээн болур.

Ам бөлүүңерниң баштыңчыларын шилип алыңар. А бо баштыңчыларыңар даалга бүрүзүн силерниң шын, шын эвес кылганыңарны меңээ дузалажып, хынажып бээр.

Бо кичээлде идепкейлиг ажылдаарыңарны күзээр кижи-дир мен.

– Кандыг чугаа кезээн өөренип турар бис, уруглар?

Чүве адын катаптаптаалыңар.

Уруглар башкыны дыңнавышаан айтырыгларга харыылап турар.

Тыва дыл

Төрээн дыл

Ноябрь 1

Слайдыны номчудар

Чүве ады

II. Катаптаашкын

1. Блиц-опрос азы айтырыг-харыы Айтырыгларга харыылаар силер, уруглар. Мени кичээнгейлиг дыңнаар силер. Мурнуңарда саазыннарга + болгаш – деп харыы бээр силер.

1) Чүве ады дээрге чүвелерни илередир тускай чугаа кезээ бе?

2) Чүве ады  кандыг?  деп айтырыгга харыылаар бе?

3) Чүве ады хуу болгаш ниити деп бөлүктерге чарлыр бе?

 4) Чүве ады арыннарга өскерлип чоруур бе?

5) Чүве ады саннарга  өскерлип чоруур бе?

Чаа, ам шын харыылаан-дыр силер бе, хынап көрүңерем. (Слайд 2)

Шын харыы берген шинчээчилер эр хейлер!

Чүве аттары саннар болгаш арыннардан аңгыда чүлерге өскерлип чоруурул?

1 чурук кескиндизин бээр

III. Чаа теманыӊ тайылбыры

1. Кичээлдиң сорулгазын тодарадыры

2. Сорулгаларының аайы-биле тайылбыр чогаадыкчы-практиктиг ажылдар

Ынчангаш бо кичээлде чүү деп теманы көөр-дүр бис, уруглар?

Шын-дыр. Эр хейлер!

Кыдырааштарыңар ажыткаш бөгүнгү ай, хүннү база теманы бижип алыңар

Тыва дылда каш падеж бар, уруглар?  

• Ном-биле ажыл
• Падеж дээрге ч.а.-ның өске сөстерге кандыг-бир хамаарылгазын илередир грамматиктиг хевири. (Слайд 3)
• Бөлүк бүрүзү чурт, чон, дыл деп сөстерни падежтерге өскертир.
• Бөлүк бүрүзү бердинген сөстерин аас-биле падежтерге өскертир
• Чон болгаш чурт деп сөстерге кайы падежтерге частырыгларны кылып болур-дур?

Ынчангаш Александр Даржайның   «Үш ыдыым» деп  шүлүү бар болгай, уруглар.

Чүве аттарының падежтери

7 падеж бар

Өөреникчиге номчудар

Кыдырааштарга бижиир

Самбырага чурт деп сөстү өскертир

Х.п. чурттуң,

О.п. чуртту,

Т.п. чуртта,

Ү.п. чурттан;

Х.п. чоннуң,

 О.п. чонну

2 чурук кескиндизи

IV.  Быжыглаашкын

Кичээлден алган чаа чүүлдерни билиглер системазынче киирери

Чаа ам, уруглар, шупту туруп келиңерем. Ам кады шүлүктевишаан, сула шимчээшкинден кылыылыңар.

Тыва чуртум

Бедик-бедик дагларлыг,

Ак-кɵк хемнерлиг,

Хɵлбең ногаан аргаларлыг,

Калбак делгем хову-шɵлдүг.  (Слайд 4)

       Чараштарыңарны, ёзулуг амыдыралдың чечектери-дир силер! Чаа, дыштанып алдывыс. Кичээливисти уламчылаалы, олуруп алыңар!

 1). «Дылдарның мен кайызын-даа хүндүлээр мен…»  деп дараазында даалгаларны  берип тур мен. Ол даалганы кылыр мурнунда мындыг айтырыгга харыылыптыңарам.

 - Орус дылда каш падеж барыл?

 - Кым падежтерни чугаалаптарыл?

Эр-хейлер

Силерге словарьлар салып каан мен. Ол словарьлардан тыва болгаш орус дылда падежтерни канчаар очулдурарыл, мурнуңарда карточкаларже киир бижиптер силер.  

Түңнептээлиңер:

• тыва, орус дылдарда кайы падежтер дөмей-дир?

Шын-дыр

• падежтерниң ылгалын көрүптээлиңер:

(Слайд 6)

2) а). Сөзүглел-биле ажыл.

Дузакта сыын

Аңчы үстүнде кадырже  көрүптерге, ында сыын турган. Турар аңның  ишти-хырны-даа чок, оорга-мойнунуң  сөөктери шагжайып үнүп келгилээн. Сыынче  бир-ийи базып чоокшулап эгелээн. Ол серт-даа дивээн, бажын черже   сунупкан турган. Сыынның    мырыңай чанынга чедип келген. Ооң холу дузакче   кире берген болган. Дузакты   доорбашта   так быжыглап каан, ол аңның   сыыргаанче   кестип кире берген. Аңчы кээргенчиг сыынны   бектегден    адыргаш, сугга үзээлеп эккеп кааш:

 – Төрээн чериңниң  суун ижип, оъдун чипсиңзе, деткерли бээр сен. Ыжык даваның соок дүшкүже экирий бээр. Бөрүлер-ле таварышпазын, өршээ, хайыракан! – дээш, аңчы одаанче базыпкан.

б). Словарь-биле ажыл

бектег – кинчи, хүлүг

доорбаш – кескеш, будуктарын аштап каан ыяш, чудук

в). Сөзүглелде чүнүң дугайында бижээн-дир, кол утказын чугаалаар.

г). 2016 чылдың январь 5-тиң хүнүнде В.В. Путин 2017 чыл Россияга экология чылы деп айтыышкынга атты салган.

Кайы бөлүктүң чуруу үнүп келген-дир көрүңерем.

6 падеж бар

Именительный

Родительный

Дательный

Винительный

Творительный

Предложный

1-ги бөлүкке – бердинген падежтерни орус дылче очулдурар

Адаарының

Хамаарыштырарының

Бээриниң

Онаарының

Именительный

Родительный

Дательный

          Винительный

2-ги бөлүкке –

бердинген падежтерни орус дылче очулдурар

Турарының

Үнериниң

Углаарының

3-кү бөлүкке –

бердинген падежтерни орус дылче очулдурар

Онаарының

Творительный

Предложный

3 чурук кескиндизи

Адаарының

Хамаарыштырарының

Бээриниң

Онаарының

Именительный

Родительный

Дательный

          Винительный

• Тыва дылда 7 падежтер бар, орус дылда  6  падеж бар.

• Тыва дылда –

Турарының  (местный)

Үнериниң  (исходный)

Углаарының (направленный)

• А орус дылда –

Творительный (бүдүрериниң)

Предложный (предлогтуң)  

1-ги бөлүкке –

Падежтер аайы-биле сөстерни ушта бижиир.

А.п. аңчы

Х.п. сыынның

Б.п. сугга

О.п. дузакты

Т.п. доорбашта

Ү.п. бектегден

У.п.кадырже

2-ги бөлүкке –

Сөзүглелден падежтер кожумактары немежирге дакпырлап бижээн сөстерни ушта бижээш, шын бижилгезиниң  тайылбырын бээр. Сыынның, сугга, сыынны

3-кү бөлүкке –

Сөзүглелде хөй сектер орнунга падеж кожумактарын киир бижиир.

4 чурук кескиндизи

Бойдус камгалалының дугайында бижээн сөзүглел.

Шаг чаагай,

Шагаа чаагай!

V.  Рефлекция (Түңнел кылыры)

Бо кичээлде чүнү билип алдыңар?

Бо кичээлдиң кайы кезээн сонуургадыңар?

Чүнү чедир билип албадыңар?

VI.  Онаалга бээри

Бажыңга онаалга

1. «Шаг чаагай, Шагаа чаагай» азы «Шагаа – тыва чоннуң байырлалы» деп темаларга чүве адының падежтерин киирип тургаш, кыска чогаадыг бижиир;
2. Шагаа дугайында шүлүктер, ырылар, йөрээлдер, чогаалдар чыып бижиир;
3. Сыын, суг, оът деп сөстерни падежтерге өскертир.