Тема войны в произведениях калмыцких писателей
методическая разработка

              «Төрскән харсгч Алдр дәәнә       төр хальмг утх-зокъялд»

1941 җилин мөчн сарин 22-т фашистск деермчнр мана орн-нутгур дәврәд, һалв аюл татсмн. Иигҗ Төрскән харсгч Аһу Ик дән эклсмн. Эн дәәнә түрүн өдрәснь авн хальмг бичәчнрин кесгнь цергт эврә дурарн мордад, фронтд күрәд, дәәчнрин ханьд орад, партизанск отрядмудта өшәтнә тылднь чигн әмән әрвлл уга зөргтәhәр дәәлдсмн. Эн аюл утх зокъялд кесг шин седв босхсмн: төрскнч болх, патриотическ болн интернациональн нәәрмдлин уха олнд тархах, урн үгин эв-арhар улсиг агсҗ, хортнла ноолдлһнд тедниг дуудҗ орлцуллһна, дәәсиг лавта диилхин иткл олнд цәәлһлһн-иим эркн һол седвс тер цагин утх зокъялын күсл бәәсмн. Цуг хальмг бичәчнр: тылд үлдснь, фронтд дәәлдҗ йовснь чигн эврәннь билгән, үүлдврән цагин седвслә, некврмүдлә ирлцүлҗ, олндан церглҗ йовсмн.

Төрскән харсгч Аһу Ик дәәнә җилмүд хальмг утх зокъялын хурц келинь, һол ухаһинь болн чинринь улм гүүдүлҗ өргҗүлв.

Догшн дәәнә цагин тускар мана хальмг бичәчнр олн үүдәврмүд барлҗ һарһсмн. Тедн дунд бийснь дәәнд орлцсн Инҗин Лиҗ, Тачин Анҗа, Дорҗин Басң, Көглтин Дава, Хоньна Михаил, Нармин Морхаҗ, Җимбин Андрей, Бадмин Алексей болн нань чигн бичәчнр дәәнд учрсн йовдлын тускар билгтә зокъялмуд үүдәҗ барлцхав. Эднә нег үйин улс ээм деерән күчр-күнд цагин некмһә үүл дааҗ һарх зөвтә бәәсмн.

Төрскнә Алдр дәәнә цагт хальмг шүлгллһн эврәннь Төрскән харсҗ боссн улсин күцлиг болн ухан седклиг лавта үннәр үзүлҗ бичсмн. Хальмг бичәчнрин хамгин сән һарта шүлгллһнә халхин зокъялмуднь ик гүн утхта, дәәч зөргәр омглсн бичлһтә болсн деерән йоста гидг олн-әмтнә янзта болсарн онц йилһрдг билә. Төрскнч болх болн олн-әмтнә иньглтин әрүн сән һол төр, төрскән харсгч дәәнд хальмг бичәчнриг үүдәгч ик кергүр шунулҗ уралан йовулв. Дәәч чигн, дууч чигн болад, хальмг бичәчнрин ямаран чигн соньн-сенр йовдлмудын һол дунднь йовдг билә.

Хальмг шүлгчнрин ик зууднь Төрскнә Алдр дән теднә үүдәврмүдин делгрлтд йоста гидг шин девсңгнь болла.

Цуг нарт делкән төвкнүн, сул җирһлин төлә болҗах аһу ик дәәлдәнд хальмг әмтнә үрд баатр Җанһрин, Хоңһрин әдстә нердәр омг-сүрә авлдад, әмән әрвлл уга орлцсмн. Тер догшн цагин 1942 җилд цергт йовсн Көглтин Дава «Җанһр, Хоңһр, альдвт?» гидг шүлг бичнә. Эн шүлгтнь иим бадгуд бәәнә:

Толһад туссн уудьвр,

Теегәр цальград тар!

Хооран бийәсм, уудьвр,

Холагшаш нисәд һар!

                                                       Ядсн, хәләсн Төрскндән

                                             Яһҗ тусан күргхв?

                                             Җанһр, Хоңһр, альдвт?

                                             Җид, балтан өгит!

         Аюлта дәәни бәрлдәнд

         Әәмшг угаһар орнав,

         Һәәлгдсн догшн хортнас

         Һазр-усан сулдхнав!...

Эврә сән дурарн дәәнд мордсн бичәчнрин негнь – Инҗин Лиҗ. Экн авгтан эн эгл улан цергч болҗ церглнә. 1942 җилин август сард Инҗин Лиҗин церглҗәсн полк Дубовкас Иҗл һатлад, Әәдрхнд ирәд, 28-ч Әәрмин ханьд орна. Тендәс эн  өмн үзгүр илгәгдв. Дагестана Ногайск теегт – Моздок тал, хортна дәврлһн зогсагдсн участкд хәрү бүрдәгдсн Онц Хальмг кавалерийск 110-ч дивизьд туссмн. Дәәнә өдр-бүрин бәәдлиг Инҗин Лиҗ журналистин, бичәчин авъясар тодрха кевәр бийдән цәәлһҗ, темдглҗ йовсмн.

Дәәнә түрүн җилмүдт шүлгч Инҗин Лиҗ немшин фашистнрт лавта дургоһан медүлҗ «Тоначнр» гидг шүлгтән өшәтиг шоглж иигҗ келнә:

Гиич бол манд

Гис нуга биләвидн,

Тосхар, тәкхәр чамаг

«Тоомсрлсн» уга биләвидн.

                                    Шимтә хот-хол чамд

                                    Шилтә әрк, унд-

                                    Шихисн һаха чамд

                                    Ширә деер белдснговдн.

          Агчмин зуур маниг

Авад күүчхәр седләч,

Алдр мана ориг

Амрар эзлхәр ирләч.

Өшәтнә дүрин тускар шүлгч эн шүлгтән иигҗ бичнә:

Мана хальмг туульсин негнь

Мел чини дүр үзүлнә:

Ховдг Кеедә өвгн гиҗ

Ховдг күүнә тускар келгднә.

                                                   Тегәд, кенд һундсн бәәдлтәвч,

                                         Тегәд, юңгад толһаһан гудилһнәч,

                                         Эврән бийдән, хәәмнь, һундич

                                          Эрсән һартан бәрҗ эдлич.      

Аш сүүлднь, шүлгин һол учр-утхинь эн дорак бадгас медгдҗәнә:

Төрскнәннь байн ик зөөриг

Тоначнрт бидн мел өгшговдн,

Үндсго хар саната чамаг

Үклчнь ардчнь дахсиг санич.

                                                    Кезәнә хальмг үлгүрт келгддг:

                                          «Кецин усн һууһан темцдг,

                                          Кесн үүл эзән темцдг»,-

                                          Келхд, кергиннь ашинь медич.

Дәәнә цагин тускар Инҗин Лиҗ «Фронтын блокнотас» гидг әңгд хамцулгдсн шүлгүд үүдәв. Энүнд иим шүлгүд орв: «Чини белглсн альчур», «Элст сулдхгдсн өрүн», «Осетин баатр үрн», «Күләвр болҗасн зәңг» болн нань чигн үүдәврмүд.

Хальмг олн-әмтнә шүлгч, Көглтин Дава, Төрскән харсгч Алдр дәәнд 2-ч Украинск фронтд дәәлдж йовсмн. Көглтин Дава дәәнә йовудт учрсн ик темдгтә бәрлдәнд орлцсмн: Корсунь-Шевченковск операцд, Днепр һатллһнд, Курск дуһуд болсн алдр сүркә дәәлдәнд. Дәәнә цагт Көглтин Дава «Намрин салькна дун», «Өлгәтә көвүнд», «Негт, хавр мет, чи сәәхнч…», «Лелян дурн», «Сө окопд», «Әрәсә болҗ үзгдлә» болн нань чигн шүлгүд бичсмн. Дән эклҗ гисн зәңг авсн түрүн өдрәс авн Көглтин Дава  фронтын нүүрт йовҗ, орн-нутгиннь җирһлин төлә, диилврин төлә цус-әмән әрвллго өдр-сө уга зүткв. Дәәнә халта өдрмүдин шүлгүд бичәчин ухан-тоолвриг, өдр болһн бичгддг тодлврмуд мет, сәәнәр, тодрхаһар медүлнә. Хальмг шүлгч-фронтовик Көглтин Дава һазр усан фашистнрәс сулдххин төлә зөрмг ноолданд дуудгч ик чинртә «Төрскән сулдхий» гидг шүлг бичлә. Дәәнә бәәдлиг шүлгч сәәнәр үзүлҗ, иигҗ бичҗ:

Соңсҗанч, дәәч үүрм,

Сөөһин тагчгт, чишклһ?

Харңһу цоолад ниссн

Хәәкрлһнә өвткүртә яхллһ?

                                    Барун үзгин бирднр

                                    Баахн үрдмүдичн тасчҗана,

                                    Дуртачн неричн келҗ,

                                    Дәәч, чамаг дуудҗана!

Намрин хурин дусал биш

Нульмсн деерәсчн унҗана,

Эңкр чини көгшн экинчн

Эрлһн чамур холас күрчәнә.

Дәәнә җилмүдт хамгин икәр тархагдсн янзсин негнь фронтд церглж йовсн көвүндән экнь урн үгәр бичәд, бичг илгәлhн болн фронтас көвүнь экдән бичгиннь хәрү өглhн билә, эс гиж Төрскән харсхар фронтур йовҗасн көвүндән экин өгсн селвг болдг билә.

Төрскнә дәәнә хойрдгч җилд хальмг поэт Лееҗнэ Цернә бичсн баахн шүлгт эк-көвүн хойр ямаран седкл-ухаhар салҗ, ямаран эңкрәр көвүhән эн цергт йовулҗахиг тодрха сәәнәр медүлж иигж бичнә:

Көгшн экнь көвүhән дахад,

Көөрк, hарhад дәәнд йовулв,

Төрскән харсад ир гиhәд

Теврәд, үмсәд, ууляд үлдв.

                                              Дәкж бидн харhхийвдн гиhәд

                                    Дәкн, дәкн давтж экнь келв.

Сталинградын дәәлдәнд орлцач, хальмгин олн-әмтнә бичәч Нармин Морхаҗ «Баахн дәәчин бичмр» гидг дневник үүдәв. Эн зокъял үүдәсн төләдән бичәч Эрдни Деликовин нертә мөрәһәр ачлгдв. Нармин Морхаҗд дәәнә цагт нерәдсн шүлгүд болн поэм бәәнә, тедн дунд «Ржев- Әрәсән хотн» гидг поэм болн «Тигрлә һар бәрлдлһн» гидг баллад.

Төрскән харслһна Алдр дәәнд орлцач, нертә бичәч Дорҗин Басң догшн дәәнә цаг тодлҗ «Дәәчин эк», «Тоһруна туск баллад», «Туурмҗ» гидг үүдәврмүд бичв.

Хальмг Таңһч дәәнә түрүн җилд Улан Цергт хөрн миңһн мөр, нег миңһ шаху көлг, нәәмн зун автомаши, зууһад трактормуд белдҗ йовулсмн. Хальмг Таңһчин көдлмшч улс харслтын саңд арвн һурвн сай арслң мөңг орулсмн, мах, өдмг, хөөнә ноос элвгәр бас орулҗ өгсмн.

Немшнр хальмг теегт дәврҗ ирснә дарунь эдн партизанмудын зөргтә сөрлцәнлә харһцхав. Хальмгин партизанмудын ик зунь әмән өгсмн. Тер дунд нерән һарһсн дәәчнр Юрий Клыков, Володя Косиев, Бадм Адучиев, Тамара Хахлынова, Илья Гермашев, Гаря Молоканов болн нань чигн зөргтә баатрмуд. Эднә бөкшго дүринь тодлҗ үзүлсн зокъялмуд мана бичәчнрин сәәнәр үүдәцхәв. Эдн-Көглтин Даван «Барсин Бадм», Буджала Егорин «Һурвулн цааҗин камерт», Калян Санҗин «Тамара», Шугран Веран «Һол шүүвр», Сусен Аксена «Юрий Клыков».

Урн үгин литератур баатрмудын дүриг, дәәнд учрсн йовдлмудыг дүрслҗ хадһлна. Эн мөңк санлыг әрүн кевәр, үннәр тодлҗ мана Хальмгин бичәчнр билгтә зокъялмудтан үзүлсн билә.

Төрскән Харсгч Алдр дәәнә цаг, дән бийнь кезәдчн мартгдшго: цуг мана улс эн цагт цаглш уга зовлң үзсмн. Фашистск өшәтнрлә ноолдхд хальмг утх зокъял олндан итклтә зер-зевнь болад, фашистнриг диилхд эврәннь хүв тәвцән чидл күртмгәрн өглә.

Дәәнә туск төр-седв кезәдчн бөкшго, чинрән алдшго, юңгад гихлә күн төрлт дәәнд дурго, дәәнәс җигшдг. Болвчн цаг-цагт делкәд дәәнә һал асад, зальнь унтрхш. Тер учрар бичәчнр эн седв-төриг оньдин дөрвн цагт март л уга, улс төвкнүн бәәхин төлә шин зокъялмудан үүдәһәд, эн седвиг сергәһәд бәәдг мөн.

Аюлта дәәнә җилмүдт Төрскән харсч дәәлдҗ йовсн бичәчнрин шүлглән мана утх зокъялын көрңгинь улм элвҗүлҗ, дәәнә седвиг хаһллһнд ик ач-туста болҗана. Мана цуг улсин Төрскндән цань уга дурта халун седкләр ивтлгдҗ, улсин шагшавдын авц-бәрциг сурһмҗллһна төр-седвиг көндәҗ, олн улсин нәәрмдлин туск ухан-тоолвриг һоллгч төр болһҗ, эн зокъялмуд иткмҗтәһәр цәәлһҗәнә.

Дәәнә цагин шүлглән идейн аһулһарн, утхарн нигтрәд, шин айсар җиңнҗ, олыг диилврүр дууддг бәәсмн:

Зерглҗ дегц дәврәд,

Зерлг аңһудыг күүчий!

Һәәрсн фашистнриг көөһәд,

Һарлцсн һазран сулдхий!

Омг, күчән негдүләд,

Оларн өшәтнүр дәврий!

Орн-нутган харсад,

Омглсн фашистнриг дәәлий!

Иим ухан-күслтә, утхта шүлгүд элвгәр дәәнә цагт үүдәгдсмн. 

Дахуль материал