Разработка урока Булжамууртын орон («Юрын мэдүүлэл» гэһэн сэдэбээр мэдэсэ, дадал, шадабари согсололгоболон, хэлэ хүгжѳѳлгын хэшээл.)
план-конспект урока

Мункуева М.Б.,

Буряад үндэһэтэнэй 1-дэхи

лицей-интернадай багша

Дуун сомни жэргэмэл шубуухай

 Дуулимхан нютагыемни магтан жэргэнэ...

Дамба Хобраков

Булжамууртын орон

 («Юрын мэдүүлэл» гэһэн сэдэбээр мэдэсэ, дадал, шадабари согсололгоболон,  хэлэ хүгжѳѳлгын хэшээл.)

Зорилго:

1. Предметнэ: Юрын мэдγγлэл  тухай мэдэсэ бэхижγγлхэ, согсолон дабтаха. Мэдγγлэлэй зохёохо  шадабарияа хγгжөөхэ.
2. Личностнэ: Жэргэмэл шубуун тухай мэдэсэеэ гүнзэгырүүлхэ
3. Метапредметнэ:

- гуримшуулгын (регулятивные УУД) – өөрынгөө, хγнэй харюу сэгнэжэ һураха байдал байгуулха, хэшээлэй зорилго табиха;

 - хγгжөөлгын (познавательные УУД) – аман хэлэ хγгжөөлгын байдал байгуулха, дγн гарагаха; - холбоо хэлэлгэ хγгжөөлгын, холбоо харилсаха шадабари (коммуникативные УУД)

– уран гоёор уншаха. Өөрын һанамжа аман хэлээр харуулха, хабаадагшадай дунда бүлгэмэй ажал ябуулха дадал, өөртөө хэрэгтэй юумэ шэлэн абаха, дадал γргэдхэхэ, харилсаанда шадамар болохын эрхэ байдал байгуулха.

Хэшээлэй тγхэл:  практикум

Хэшээлэй арга:  проблемнэ.

Хэрэгсэлнγγд:  хүгжэм, зураг, оньһото хэрэгсэл, интернет соо http://irkipedia.ru/content/polevoy_zhavoronok  сайт, презентаци, буряад  хэлэнэй сахим ном.

Хэшээлэй тγсэб:

1. Багшын оролто γгэ.
2. Хамтын зорилго элирγγлгэ.
3. Бүлэгүүдээр хүдэлмэри: бγхы хабаадагшадай дундахи ажал ба харюусалга.
4. Хэшээлэй дγн. Сэгнэлтэ.
5. Гэрэй даабари.

Хэшээлэй ябаса:

1. Эмхидхэлэй γе.

Хүгжэм зэдэлнэ (жэрэгэмэлэй жэргэхэ абяан)

-Үхибүүд, энэ ямар шубуун гээшэб?

- Жэргэмэл

Һурагшадай таажа ядаа һаань, багша шүлэг уншана:

Үүрэй туяае угтуулан,

Үргэн дэлхэйе суурхуулнаш,

Жэнгинэмэ һайхан жэмбүүршэ

Жэгүүртэ  борохон …..(жэргэмэл)

- Мүнѳѳдэр хэшээл дээрээ юун тухай хѳѳрэлдэхэбибди?

-  Жэргэмэл тухай

2. - Дуун сомни жэргэмэл шубуухай, дуулимхан нютагыемни магтан жэргэнэ гэжэ Дамба Хобраков бшэшэһэн байна. Талымнай жэгүүршэ шубуун – Жэргэмэл. Жэргэмэлэй жэргэхые шагнахада,  урматай болодог, ухаан соомнай ямар бэ даа онсо бодолнууд түрэдэг. ... Үргэн талынгаа шэмэг болоһон жэгүүршэ жэргэмэлэй дуун ямар гоеб даа, зүрхэ сэдьхэлыемнэй хүдэлгэмөөр. Бидэ мүнѳѳдэр 3 бүлэгѳѳр хубаараад хүдэлхэдѳѳ, нютагаа магтан жэрэгдэг жэргэмэл шубуухай тухай үгүүлэл юрын мэдүүдэлнүүдые хэрэглэн зохёохо ёһотойбди.

III. Бүлэгүүдээр хүдэлмэри:

1. Бүлэг – шэншэлэгшэд

                  Тала губиин магтаалша

                  Табан үнгын жэргэмэл…(Дарижаб Дамдинов)

Даабари: Галина Константиновна Боровидская «Птицы Бурятии», Цырендаша Бадмаевич Будаевай «Нютагамнай шубууд» альбом, интернет соо http://irkipedia.ru/content/polevoy_zhavoronok сайт, тайлбари толи хэрэглэн,  юундэ буряадууд жэрэгэмэлые 5 үнгын гэнэб, жэргэмэл ямар шубуун бэ, жэргэмэл хаана байрладаг бэ гэжэ шэнжэлээд,  юрын мэдүүлэлнүүдые хэрэглэн, жэргэмэл тухай багахан хѳѳрѳѳ бэлдэхэ.

Бүлэгэй жэшээтэ харюу: Тэрэ шубуухай борбилоогой шэнээн бэетэй, сагаахан үбсүүтэй, борохон үнгэтэй юм. Манай Буряад орондо 5 үнгын жэргэмэл бии: талын жэргэмэл, бага жэргэмэл, боро жэргэмэл, монгол жэргэмэл, хайргана (рогатый жаворонок). Жэргэмэл хүдөө тала газарта байрладаг. Поли дээгүүр ниидэжэ, аяар дээрэ аятай хүхюунээр жэргэдэг. Жэргэмэл үбһэ ногооной узуурта, хонхосог соо уурхайгаа заһадаг. Тэрээн соогоо газарай үнгэтэй үндэгэнүүдые гаргадаг.

 Тайлбари толи:

1. Хайргана – рогатый жаворонок
2. Үбсүүн – грудь
3. Уурхай - гнездо

2 бүлэг:  уран үгэ

Даабари:  Дарижаб Дамдиновай, Эрдэни Дугаровай, Булад Жанчиповай,  Шираб Нимбуевай, Хандажаб Дампиловагай, Цогто Номтоевой шүлэгүүдые уран гёор уншаха, поэдүүдэй хэлэн дээрэ жэргэмэл ямараар нэрлэгдэнэб гэжэ тайлбарилха.

Бүлэгэй жэшээтэ харюу: Жэнгинэмэ һайхан жэмбүүршэн, ирагуу гоёхон дуушан, тала губиин магтаалша, булжамуур, үргэн талын шэмэг, талын дуушан.

Дуугаа жэнгирүүлнэ, жэргэнэ, аялгаа наашань эльгээнэ, дуулана, хангюурдана.

3 бүлэг: Зүжэгшэд

Даабари: Баира Бальбуровагай «Шүүдэрхэн ба жэргэмэл» гэжэ онтохо уран гоеор ролеор уншаха. Анхаралтайгаар шагнабал, жэргэмэлэй дуун соо юу шагнахаар бэ гэжэ харюусагты.

«Шүүдэрхэн ба жэргэмэл»

Мэндэ амар, арюун дуһалхан!- гээд, жэргэмэл шүүдэрхэндэ  хандаба. – Дайдаяа  дээрэһээ харахаяа һанана гүш? Намтай суг дэгдэе, агаарай долгиндо наадая!

— Шинии аманда пялд ороод, боро эдеэншни болохом аал?! Үгы, теэ, ямар бага наһатай амитан гээшэби бэ-э-э, ы-ы.

—  Мухаа, бү уйда. Боро эдеэн бэшэ, соол сэбэр ундан болохош, нюдэндэм орон, энэ  дайдаяа гоёшоон харахаш. Зүрхэндэм орон, минии баяр хубаалсан баясахаш,  арюун агаарай  долгин соо намтай суг аятайхан жэргэхэш. Ямар һайхан бэ, энэ таламнай. Үндэрһөө дуулахамнай  ямар ехэ жаргал бэ!

— Тэнгэриһээ, нээрээ гү?

— Тэнгэриһээ жэргэе, шүүдэрхэн, жэргэмэл боло, ниидэе!

-Тии-е-э!-гээд,  шүүдэрхэн сэлсэгэд гэн, шубуунай аман руунь һүрэшэбэ.

Зунай зулгы үдэрнүүдтэ хүхэ номин талаар ябахада үндэр тэнгэриһээ жэгтэй гоё дуунууд зэдэлдэг. Анхаралтайхан шагнабал, жэргэмэлэй дуун соо шүүдэрхэнэй эршэмтэй һонор жэрьеэн соностодог, соол сэбэр дуһалхануудай сэсэрэн, жэрьехэнь  дуулдадаг. Тэрэ бол, дуушан жэргэмэл арюун  шүүдэрхэнэй эршэһээ хүртэн, жэгүүритэ энэ дайдаяа үреэнэ. Шүүдэртэй, жэргэмэлтэй тала дайда аза жаргалтай юм даа. Баира Бальбурова

Бүлэгэй жэшээтэ харюу: Анхаралтайхан шагнабал, жэргэмэлэй дуун соо шүүдэрхэнэй эршэмтэй һонор жэрьеэн соностодог, соол сэбэр дуһалхануудай сэсэрэн, жэрьехэнь  дуулдадаг.

           Даабари: Үгтэһэн текст соо илгагдаһан үгэнүүдые дүтэрхы удхатай үгэнүүдээр, холбуулалнуудаар һэлгэгты.                     

Талын шубуун – жэргэмэл. Хүйтэн үбэл дүүрэжэ, дулаахан хабарай шэнжэтэй болоходонь, манай нютаг нуга руу дүшэн үнгын шубууд тэгүүлдэг юм. Тэдэнэй дунда жэргэмэл. Жэргэмэл борбилоогой шэнээн бэетэй, сагаахан үбсүүтэй, борохон үнгэтэй юм. Манай Буряад орондо 5 үнгын жэргэмэл бии: талын жэргэмэл, бага жэргэмэл, боро жэргэмэл, монгол жэргэмэл, хайргана. Жэргэмэл хүдөө тала газарта байрладаг. Поли дээгүүр ниидэжэ, аяар дээрэ аятай хүхюунээр жэргэдэг. Жэргэмэл үбһэ ногооной узуурта, хонхосог соо уурхайгаа заһадаг. Тэрээн соогоо газарай үнгэтэй үндэгэнүүдые гаргадаг. Март һарын һүүл тээшэ жэргэмэлэй абяан бүри шанга боложо эхилдэг. Жэргэмэлэй дуун ямар гоеб даа.  Анхаралтайхан шагнабал, жэргэмэлэй дуун соо шүүдэрхэнэй эршэмтэй һонор жэрьеэн соностодог.  Жэргэмэл арюун  гоёор жэгүүритэ энэ дайдаяа үреэнэ.  Булжамууртын орон  аза жаргалтай юм даа.

Һурагшадай зохёоһон текстын жэшээ:

Талын шубуун – жэргэмэл. Хүйтэн үбэл дүүрэжэ, дулаахан хабарай шэнжэтэй болоходонь, манай нютаг нуга руу дүшэн үнгын шубууд тэгүүлдэг юм. Тэдэнэй дунда тала губиин магтаалша. Жэргэмэл борбилоогой шэнээн бэетэй, сагаахан үбсүүтэй, борохон үнгэтэй юм. Манай Буряад орондо 5 үнгын жэргэмэл бии: талын жэргэмэл, бага жэргэмэл, боро жэргэмэл, монгол жэргэмэл, хайргана. Ирагуу гоёхон дуушан хүдөө тала газарта байрладаг. Поли дээгүүр ниидэжэ, аяар дээрэ аятай хүхюунээр жэргэдэг. Жэргэмэл үбһэ ногооной узуурта, хонхосог соо уурхайгаа заһадаг. Тэрээн соогоо газарай үнгэтэй үндэгэнүүдые гаргадаг. Март һарын һүүл тээшэ ирагуу хангюурдагшанай абяан бүри шанга боложо эхилдэг. Талын дуушанай дуун ямар гоеб даа. Анхаралтайгаар шагнабал, жэргэмэлэй дуун соо шүүдэрхэнэй эршэмтэй һонор жэрьеэн соностодог. Жэргэмэлтэй тала дайда аза жаргалтай юм даа. Тэрэ лимбэшэн арюун  гоёор жэгүүритэ энэ дайдаяа үреэнэ.Буллжамууртын орон аза жаргалтай юм даа.

Үхибүүд, жэргэмэл гэжэ үгын синоним юун болоноб?

-Булжамуур.

Тиихэдээ булжамуурнай Буряад ороной шэмэг, һүлдэ болоно, тиимэһээ

Буряад орон гэхын орондо ямар орон гэжэ нэрлэхээр бэ?

- Булжамууртын орон.

- Энэ үгүүлэл юунуудһээ бүридэнэб?

- Юрын мэдүүлэлһээ

- Холбуулал, мэдүүлэл, үгүүлэл ямар һалбарида ороноб?

- Синтаксис

Тиихэдээ синтаксиснай баһал булжамууртын орон болоно, юундэб гэхэдэ хүдѳѳ талын жэмбүүршэ шубуухайн  гоё дуун шэнги мэдүүлэнүүдые зохёохо аргатайбди.

Хэрэглэгдэхэ литература:

1.«Эхэ хэлэн» буряад хэлэнэй сахим ном

2. Боровицкая Г.К. Птицы Бурятии. Улан-Удэ:Бур кн.изд-во, 1993 г.
3. Цырендаша Бадмаевич Будаевай «Нютагамнай шубууд» альбом
4. Песня жаворонка П И Чайковский видео