олег сувакпит.ыылыр
план-конспект урока

7 класс

Олег Сувакпиттиң «Ыылар» деп бөлүк

шүлүүнден үзүндүлерге кичээл-дүвүрел.

                                                                Тыва дыл, чогаал башкызы

                                                     Оюн Лола Игоревна

                                                       тургускаш, эрттирген

Сорулгалары: 1. Авторнуң бөлүк шүлүүнден үзүндүлерниң утказын

                             уругларга таныштырып, билиндирери;

                         2. Сөзүглелдерни дамчыштыр долгандыр турар бойдуска

                             ынак, аңаа хумагалыг болур кылдыр кижизидери;

                         3. Аас болгаш бижимел чугаа сайзырадылгазынче кичээнгейин          

                             угландырары.

Дерилгези: слайдылар, фонограмма, хүнчүгештер.

Кичээлдиң чорудуу:

…Арганы көр: балыгланмаан ыяш чок-тур,

                                                              Аккан ханы, төккен дери – чулук ол-дур.

                                                              Болгаан, кижи, боданып көр! Оон башка

    Бойдус сени кезээ мөңге куруг кааптар!...

                                                                       ( Салчак Молдурга)

I. Организастыг кезек.

II. Кичээлдиң темазынче кирери.

1). 1-2-ги слайдылар-биле ажыл.

- Чурукта чүнү көргүзүп  турар-дыр?

- Кижилер чүге ыглаарыл? Чылдагааны.

- Бисти долгандыр турар бойдус ыглаар деп бодаар силер бе, уруглар? Чүге?

- Бөгүнгү кичээливисте чүнүң дугайында чугаалажыр хевирлиг-дир бис?...

2). Кичээлдиң тема, сорулгалары-биле таныштырылга (слайдылар 3-6).

   Кичээливисте чаңгыс чер-чуртуувус чогаалчызы Олег Сувакпиттиң «Ыылар» деп бөлүк шүлүүнден үзүндүлер-биле таныжар бис. Оон ыңай оларны сайгарарда бөлүктер аайы-биле ажылдап, сөзүглелге хамаарыштыр боттарыңарның бодалдарыңар илередир силер…

3). Кичээлдиң эпигравы-биле ажыл. Салчак Молдурганың «Кичээн, кижи!» деп шүлүүнден одуругларны 1 өөреникчи аянныг номчуур (слайд 7).

- Авторнуң бодалы-биле чөпшээрежир силер бе?

- Чүге?...

4). Словарьлыг ажыл:

Сезингештиӊ – корткаштыӊ.

Сегирткештиӊ – «кедеп» дээн уткалыг.

Оо – хоран.

Кундус – сугга чоруур дириг амытан.

Аглап – чүк-чүктен үглеп.

Галлон – ишкириниӊ эге хемчээли (англ.), 1 галлон-1,4 литр.

5). Класста уруглар 3 бөлүкке чарлып алыр.

1-ги бөлүк – «Аңнар ыызы».             

Боолуг кижи бисти көргеш,        

Бодал-даа чок ада бээр-дир.

Сезингештиң чашты бээрге,

Сегирткештиң туруп бээр-дир.

Хамаан чокка кыра адар

Кандыг херек кылыпкан бис?

Чуртувустуң малы болуп,

Чурттаар эрге бисте чок бе?

2-ги бөлүк – «Хемнер ыызы».

Бок-хир октап, оо холуп,

Боой тудуп, өскээр чайып,

Хайыра чок аажыладып,

Кара хинчек көрүп чор бис.

Балык, кундус, куштарывыс…

Барык төнер чеде берди.

Барып-барып көңгүс соглуп,

Бажы-биле чидер бис бе?

3-кү бөлүк – «Дээрниң ыызы».

Арыг агаар тыныжымны

Аймак чонга берип келдим.

Ак-көк өңнүг дээр меңээ

Ак сүт чажып, чүдүп чорду.

Ам кээп мени бужартадып,

Агаарымны хораннадып,

Айыыл диргеп, чепсек шенеп,

Аглап турар херээңер чүл?

  Бөлүк бүрүзүнден шүлүктерни 1-1 өөреникчи аянныг номчуур.

- Шүлүк кымның мурнундан чоруп турарыл?

- Автор чүге бойдустуң бодунга сөс бергенил?

- Шүлүктерни чүге айтырыг домактары-биле төндүрүп турарыл?

- Хомудал канчаар илереп турар-дыр?

- Шүлүкте кымны буруудадып турар деп бодаар силер?...

Бөлүктер түңнелдерин үндүрер.

6). Шүлүктерниң анализи.

Бирги бөлүк – аллитерацияның хевирлерин тодарадыр.

Ийиги бөлүк – рифманы тодарадыр.

Үшкү бөлүк – эпитеттерни кады чоруур сөстери-биле тывар.

Сула шимчээшкин «Кичээнгейлиг бол!».

(Сынык будук, какпада тарбаган, арыг суг, боктуг хем, аяс дээр,

кара ыш, чаптанчыг дииңчигеш, кескен ыяш, алдын хүн).

III. Быжыглаашкын.

1). Атомнуг бомба чуруу –биле ажыл (слайд 8).

- Чүнүң дугайында чурук-тур?

- Кайы шүлүк-биле бо чурук чоокшулашкак-тыр?

- Хиросима, Нагасаки деп сөстер дыңнаан силер бе?

- Ол кайда черлерил?...

   1945 чылда американнар бо хоорайларже атомнуг бомбаларны октааннар.

Оларның хоралыг салдары бо хүнге чедир хевээр арткан. Дыка хөй кижилер амга дээр аарып турар…

2). Тывалар болгаш японнарның бойдуска хамаарылгазын деңнээр .

Түңнел үндүрер.

3). Ольга Романенконуң «Земля страдает» деп шүлүү-биле ажыл.

Шүлүктү 1 өөреникчи аянныг номчуур.

Земля страдает, земля вздыхает

И стон последний к нам обращает:

«Забудьте, люди, свои раздоры,

Скорей спасайте поля и горы,

Спасайте реки, леса спасайте,

Животных слабых оберегайте.

Вас умоляю, к вам обращаюсь,

От дыма злого я задыхаюсь.

Меня токсины всю пропитали,

Галлоны нефти в моря попали.

Ещё немного, и будет поздно.

Не простирайте ладони к звёздам

И не молите тогда о чуде,

Другого дома у вас не будет!».

- «Земля страдает» дээрге чүү дээни ол?

- Өөренген шүлүктеривис-биле чоокшулашкак утка бар-дыр бе?

- «Раздоры» дээрге чүл?

- Автор кандыг кыйгы кылып турар-дыр?

- … «И не молите тогда о чуде,

Другого дома у вас не будет!» деп домактың утказын канчаар билип тур силер?

- «Чудо» деп сөстү очулдуруп көрүңерем.

- Автор шүлүүн кандыг домак-биле төндүрүп турар-дыр?...

4). Бөлүк бүрүзү шүлүүнге синквейн тургузар.

5). Өөреникчилерге демдектер салыр.

IV. Бажыңга онаалга.

1. Бойдус камгалалынче угланган кыска шүлүк чогаадыр.

2. «Ыыларның» өске кезектерин тып номчуур.

3. Чурук чуруур (күзели-биле).

V. Кичээлдиң түңнели.

1). Уругларга айтырыглар:

 - Кичээлден чүнү билип алдыңар?

- Кандыг айтырыг силерни дүвүредипти?

-Черивис-бажыңывыс дириг артып калзын деп бодаар болза, чүнү канчалза экил?

2). Башкының сөзү. Бир эвес чер кырында кижи бүрүзү кызар болза, бистиң бөмбүрзээвисти бичии-даа бол, чырык, чараш  кылыптарының аргазы бар.

3). Кичээл уругларның сагыжынга кирген болза, хүнчүгештерни холдарынга тудуп алгаш, «Алдын хүн хүннеп турзун!» деп ырының cөзүнге өскерилге киирген ырының 1 купледин ырлаар.

Бичии ынай оол бир-ле катап

Ак-көк хемни, аяс дээрни,

Алдын хүннү чуруп алгаш,

Аӊаа мынчаар бижип каан:

                 Кожумаа:

Алдын хүн хүннеп турзун!

Ак-көк хем арыг батсын!

Аяс дээр хүлүмзүрзүн!

А мен аӊаа өөрүүйн!