Кызыл-Эник кудажы "Уйгу чок Улуг-Хем"
план-конспект урока (11 класс) на тему

К.К.Кудажы роман-эпопея «Уйгу чок Улуг-Хем»

Сорулгазы:

Ѳѳредиглиг:К.Кудажының «Уйгу чок Улуг-Хем» деп чогаалы роман-эпопея жанрынга хамааржыр деп чүүлдү уругларга билиндирбишаан, чогаадыкчы ажыл чорудулгазын таныштырар.

Коммуникативтиг: боттарының кылып алган ажылын чараш, шын камгалап номчуп билиринге чаңчыктырбышаан, уругларның сѳс курлавырын байыдар.

Кижизидилгелиг: чечен чогаал номчуурунга сонуургалын кѳдүрери болгаш номчулгаже хаара тудары. Тѳрээн чериниң тѳѳгүзүн ѳѳренип, ону үнелеп билиринге кижизидер.

Рефлексилиг: айтырыгларга шын харыылап, түңнел үндүреринге ѳѳредир.

Кичээлдиң хевири: чаа материалдың тайылбыры

Дерилгези: чогаалчының чуруу, Тываның болгаш Россияның картазы, номнары, аттыг чуруктар, словарь, мультимедиа, кичээлдиң презентациязы.

Кичээлдиң чорудуу

1. Организастыг кезээ
2. Катаптаашкын

– Чурумалдыг символ деп чүл? Чижектерден берип кѳрүңерем.

3. Чаа теманың тайылбыры

- Бѳгүн кичээливисте тыва литературада онзага турушту ээлеп турар, тыва чоннуң чурттап эрткен тѳѳгүзүн чуруп кѳргүскен улуг калбак чогаалче кирер-дир бис.

Кичээлче кирер бертинде чурттап турар тѳѳрээн черивистиң дугайында билиривисти болгаш билбес чүүлдеривисти билип шиңгээдип алыр-дыр бис, уруглар.

Кичээлге белеткел (Мотивация)

Кроссворд-биле ажыл.

Кашпагай болгаш дүрген кымнар тып шыдаар эвес хынап кѳрейн.

1. Тыва чем.
2. Бистиң чурттап турар девискээривиске шаандан тура кайы аймак чурттап чорааныл?
3. Тѳнген утканы илередир сѳстер болгаш сѳс каттыжыышкынны.
4. Суурувуста эң улуг болгаш ыдыг даг.
5. Суурувус девискээринде ѳзүп турар эм үнүш кат.
6. Суурувус кандыг девискээрде турарыл?
7. Улустуң чогаалчызы, шүлүкчү, прозачы, драматург кымыл ол?

Бѳгүн бистер кым деп чогаалчының дугаында ѳѳренир-дир бис?

Кызыл-Эник Кыргысович Кудажының дугайында болгаш ооң тыва литературада эң-не кѳскү черни ээлеп турар улуг калбак чогаалы «Уйгу чок Улуг-Хемниң» дугайында билип таныжар бис.

- Кыдырааштарыңарны ажыткаш, ай, хүнүн болгаш теманы бижип алыңар.

- Чүге бо чогаал тыва литературада онзагай черни ээлей бергенил? Ѳске чогаалдардан кандыг ылгалдыгыл? Шак бо айтырыгларга харыыны тып, боданып тургаш кичээлде ажылдаар-дыр бис.

- Бир-ле дугаарында кандыг-даа номну кѳргенде азы номчуурда кайыже кѳѳр бис? Автор

1. Чогаалчының дугаында кыска дыннадыгны дыңнаптаалыңар. (Илеткелдер дыңнадыы)

2. Чогаалчының чогаадыкчы ажыл чорудулгазы болгаш чаартыкчы хѳѳннериниң дугайында онаалганы кымга берген мен.

3. Аянныг номчулга. Шүлүк К.Кудажы «Чогаалым»

- Силерниң номчаан номнарыңар азы шүлүктериңер бар-дыр бе азы чүү деп чогаалдарын ѳѳренип эрткен бис, сактып кѳрүңерем?

(Кым эң ажыктыгыл?, Басня «Маргылдаа» Таңды кежии, С.Сарыг-оолдуң плантациязы, Тараа, Кызыл бѳрттүг, он бир)

- Чогаалчыны эки билип алганывыста, роман-эпопея деп термин сѳс-биле таныжып кѳрээлиңер, тыва болгаш орус литератураның сураглыг критиктер, эртемденнерниң сѳстерин деңнээн таблицаже кѳрүңерем.

4. Таблица-биле ажыл.

Ынчангаш роман-эпопея дээрге чогаалда үе болгаш девискээрниң делгеми, тѳѳгү-биле сырый харылзаазы, сюжеттиг шугумнарның хѳйү, чогаалдың стилистиказының хѳй янзылыы, тематиказының хѳй талалыы шак бо демдектерниң калбак чогаалда кирип турар болза, роман-эпопея болур. Ѳѳренир ужурлуг чогаалывыс шак ындыг калбак, делгем, тыва чоннуң тѳѳгүзүн долузу-биле дамчыткан солун чогаал болур. «Уйгу чок Улуг-Хемде» маадырлар саны 348, тѳѳгүлүг болуушкуннар чуру болгаш үе хемчээли улуг, делгем 1945-1990 ч барык чүс чыл.

-Терминни билип алдывыс, ам чогаалывыстың адынче кириптээлиңер.

- Угу чок Улуг-хем кандыг уран арга бар-дыр, уруглар?

- Уйгу чок Улуг-Хем – уран тодарадылга, эпитет.

- Силер кандыг Улуг-Хем деп адап болур сен?

Улуг-Хемни оон ыңай чүү деп адап турар бис.

Енисей, Эне-Сай, Ѳгбе хем.

Тывавыстың эң-не каас чараш чурумалдыг улуг хеми – оон эриинге дыка хѳй-хѳй тѳѳгүлүг болуушкуннар болган. Улуг эне ышкаш, Ѳгбе хемивистиң дугайында база кыска тѳѳгүнү дыңнаптаалыңар.

Улуг-Хем дугайында кыска дыңнадыг

- Силерден айтырыг, уруглар. Улуг-Хемниң дугайында бижээн чогаалчының кандыг-кандыг чогаалдарын, шүлүктерин, ырыларын, чечен сѳстерин билир силер? Сактып кѳрүңерем.

Улуг-Хем дугайында чогаалчыларның алгап мактаан кандыг шүлүктери, ырлары барыл?

а) Чогаалдың бижиттинген тѳѳгүзү.

Романны бижиир мурнунда шаандагы амыдыралды бодунга тодарадып алыры-биле чогаалчы хѳй, нарын шинчилелдиг ажылды кылган: хочуунар болгаш улуг назылыг кижилер, эртемденнер, тѳѳгүчүлер-биле чугаалажып, тѳѳгү номнарын ѳѳренип, архив материалдары-биле таныжып, шинчилел ажылдары-биле авторнуң талантызы, соруктуг, чогаадыкчы ажылы каттышканының түңнелинде, «Уйгу чок Улуг-Хем» дем роман тѳрүттүнген.

Чогаалчының чугаазы-биле алырга, 1950-1951 чылдарда шенеп бижип эгелээн. Мугур 40чыл эрткен. 1970 чылда катап чаартып эгелээн, 25 чыл үзүк чок ажылдап келген. Амгы салгалдың кижилеринге- келир үениң салгакчыларынга эрткен үени эки билип алырынга ажыктыг болзун деп сорулга-биле бижээн.

Роман 4 номдан тургустунган. Ном бурузу тускай символ аттарлыг:

1-ги ном – кара том – Кыш- кышкы Улуг-Хем 1973 чылда бижиттинген.

2-ги ном – кызыл том – Час – часкы Улуг-Хем 1974 ч,

3-ку ном – мѳңгүн том – Чай-Чайгы Улуг-Хем 1989 ч,

4-ку ном – алдын том – Күс-күскү Улуг-Хем 1992 чылда чырыкче үнген.

Бо ѳңнер силерге чүнү чугаалап турар ышкаш-тыр?

Кара – тыва араттарның революция мурнуу чарыында амыдыралында кѳскү чырык болуушкуннар чок, ядыы түреңги берге амыдыралын чуруп кѳргүскен. Кара – багай ѳң. Тыва кижиниң психологтуг байдалын база чуруп кѳргүскен, революция мурнунда үжүк-бижик чок караңгы байдалга тыва чон чурттап чораан. Кыш соок берге-чылдың үези, аш-чут берге байдал – кыш-биле дѳмей.

Кызыл – хувискаал, национал хосталга тилээн, хаанныг чазакты Кызыл шериглер дүжүр октаан. Кызыл деп сѳс кончуг нептереңгей турган. Кызыл тук, кызыл булуң, кызыл сылдыс. Тыва кижиниң мээ-медерели чаа оттуп, хостуг дең эргелиг чуртталганы тудуп эгелээни. Час-оът – сигенниң чаа-ла бакылап орары, азы тыва кижиниң медерели бакылап унуп келген оът-сиген, чечекке дѳмей ышкаш, кирип орар.

Мѳңгүн том – Тывага чаа амыдыралдың канчаар тургустунуп келгенин болгаш тѳѳгү-биле холбаалыы, тыва чон эртем-билигже чүткүлү улгаткан. Угаан кирип медерелдиг апарганы-дээрге-ле чага дѳмей.

Алдын – нарын  үнелиг каасталга. Быжыг, бодунуң шынары эки, аңаа даянып алгаш амгы тыва интеллигенцияның дугайында бижээн база чоннуң амыдырал, эртемчи чүткүлү улгаткан. Ол бүгү тайга-тадыда эм үнүштерниң бышканы, тодуг-догаа  үе күс-бойдусту бүгү-ле чуве бышкан, ооң-биле кады тыва кижиниң угааны база бышкан.

Романда темалар хѳй. Чаңгыс улуг тема болгаш иштики темалар кайы хѳй.

Темазы тѳѳгү-революстуг темага бижиттинген.

Идея Шаг шаа-биле турбас,

 Чавылдак кѳгү-биле чытпас.

2-ги  биле 3-ку номнарның аразы элээн ырап, саадаан, чогаалчы романны 25 чыл иштинде бижээн.

Быжыглаашкын (Реализация знаний)

- Ѳѳренип кирер деп турар чогаалывыстың дугайында эки билип алдывыс, ам силерге онаалгалар күүселдези.

1). Бот чогаадыкчы ажыл. (сорулгазы – уругларның бижимел болгаш аас чугаазын, логиктиг боданыышкынын, угаан-медерелин сайзырадыры)

- Кым дүрген Улуг-Хемивисти чогаалчылар ышкаш, боттарыңарның сагыш-сеткилинге кирер онзагай сѳстер-биле алгап-мактап шыдаар эвес азы 4 одуругдан тургустунган шүлүктен-даа чогаадып болур.

2). Үлегер чугаа-биле ажыл.

Чон оруу чоон.

Шаг шаа-биле турбас,

Чавылдак кѳгү-биле чытпас – Улуг-Хемниң экологтуг проблемазы – Ѳзүп орар салгалдарывыс аныяктар ол хире чараш хемин бокталдырып, хирлендирип турарынга кижи хомудаар. Ону камнаар ужурлуг бис. Боттарывыстан бот-культураны шын сагып, негелделиг болгаш чурумнуг болза эки боор.

Чогаалдын маадырлары чон аразындан унген, чон биле домей узун амыдыралды эрткен.

Ынчангаш романы номчуурга безин дыка солун, салдынмайн барып болур, чеже-даа узун тоогу-биле холбаалыг болза-даа, улам солун номчуттунгур болзун дээш чогаалчы комиктиг овур-хевирни база ажыглап турар онзагай.

Ынчангаш уруглар амдан эгелеп номну сонуургап номчуур.

3). Аянныг номчулга (киирилде кезээнин сайгарылгазы).

4). Онаалга номчуур

1. Романнын эн-не баштайгы сюжет шугумун тургузар. Кымнар таваржы берген-дир, чуу болган.

2. Бирги овур-хевирлер – кымнарга таваржы бээр-дыр силер, ушта бижиир.