«Алай аямдин шиират»
план-конспект урока (9 класс)

Тарсунин тема: «Алай аямдин шиират»

Тарсунин метлебар: аялар  алай аямдин шииратдин векилрин уьмуьрдин ва    яратмишунрин рекьихъ галаз танишарун;

абурук Ватан, хайи ч1ал к1ан хьунин гьиссер кутун;

аялрин рахунин ч1ал гегьеншарун.

Тадаракар: хрестоматия, ктабрин выставка, шаиррин суьретар, презентация «Алай аямдин шиират», «Шаирдин эдебиятдин карта» презентация, аудиозаписар, проектор, ноутбук.

Тарс тухудай къайда: муаллимдин сугьбет(лекция).

Тарсунин финиф.

1. Тарс  тешкилун.

- Квез нисинин хийирар, балаяр. Заз ван хьайивал, куьн лезги эдебиятдал гзаф рик1 алай аялар я. Гьавиляй зун шад я ихьтин ватанперес аялар авай классда тарс гунал.

2. К1валин к1валах ахтармишун. -Балаяр, алатай тарсара куьн Арбен Къардашан яратмишунрикай рахана. Заз исятда куьне  шаирдин яратмишунрикай гьихьтин дерин чирвилер къачунат1а ахтармишиз к1анзава. Куь вилик шаирдин эдебиятдин карта ква. Ина ганвай суалрин куьмекдалди чна шаирдин уьмуьрдин ва яратмишунрин рехъ рик1ел хкида.

       Презентация «Шаирдин эдебиятдин карта»

1. Шаирдин уьмуьрдин рехъ.

Бажарагълу шаир, гьикаятчи, таржумачи ва тамашиятчи Арбен Къардаш (Арбен Мегьединович Къардашов) 1961-йисан 11-февралдиз Докъузпара райондин Миграгърин хуьре дидедиз хьана. Хайи хуьре юкьван мектеб лап хъсан къиметар аваз акьалтIарай жегьил гада 1979-йисуз Москвада А.M. Горькийдин тIварунихъ галай Литературный институтдиз гьахьна. Гьеле мектебда кIелзамай чIавуз шиирар яратмишунал машгъул хьайи жегьилдикай институтда урусрин машгьур шаир Лев Иванович Ошанина регьбервал гузвай семинардин иштиракчи хьана.

Меркезда кIелдай йисара Арбен Къардашаз дуьньядин ва урусрин эдебиятдин жавагьиррихъ галаз таниш жедай чIехи мумкинвилер хьана.

1984-йисуз институт куьтягьайла, адаз армиядин жергейриз эверна. Анай хтайдалай гуьгъуьниз шаирди Магьачкъалада Дагъустандин ктабрин издательствода лезги редакциядин редакторвиле кIвалахзава.

2.Шаирдин яратмишунрин рехъ.

Адан сифте чIалар гьеле 1976-йисан 17-июндиз Ахцегь райондин «ЦIийи дуьнья» газетда чапнай. Жегьил шаирдиз дуьз рехъ-хвал къалурайди,

адан бажарагъдик умуд кутурди дидед чIалан муаллим ва шаир Шихнесир Къафланов тир. Муаллим шаирди жегьилдин сифтегьан шиирар газетдин кIелдайбуруз теклифзавай вичин гафуна икI кхьенай: «Зи фикирда Миграгърин юкьван школадин 7-класс «5» къиметралди куьтягьнавай Къардашов Арбен ава. И мукьвара адан баде Гуьзела заз хтул югъ-йифди са вуч ятIани кхьинал машгъул жезвайдакай суьгьбет авуна. Гуьгъуьнай заз чир хьайивал, Арбена, садазни регъуъла къалуриз тежез, шиирар кхьизва кьван. Ингье за адан шииррин дафтарар кIелзава. Адан цIaрарай заз пакад йикъан алванрин цIирер аквазва… ». Шииратдиз атанвай жегьилдин «сифтегъан камар мягькембур» яз акур ва абуруз къимет гайи машгьур шаир ягъалмиш хьанач. Алай аямда Арбен Къардаш Дагъустандин бажарагълу шаиррикай сад я.

Райондин газетдиз шиирар акъатна шадвал акатай Арбен Къардаша гуьгъуьнин йисарани еке гьевесдивди яратмишунрин кIвалах давамарзава. Алатай асирдин 80-йисара адан хейлин шиирар «Коммунист» газетдин (гилан «Лезги газет»), «Дуствал» альманахдин, «Дагъустандин дишегьли» ва «Кард» журналрин чинра акъатиз хьанай.

1983-йисуз Арбен Къардашан шиирар Дагъустандин ктабрин издательствода чап авур «Жегьилрин сесер» тIвар алай уртах кIватIалда гьатна. Шаирдин «Сифте цуьквер» тIвар алай сад лагьай ктаб 1985-йисуз Дагъустандин ктабрин издательствода акъатнай. Критикади ва кIелдайбуру лезги шииратдиз бажарагълу шаир атайди къейднай. Сифте кIватIалдин гуьгъуьналлаз Арбен Къардашан «Ичерин багъ» (1990), «Пешапай» (1993), «Йифен суфатар» (1994), «Арш» (2001), «Юкь» (2010) ктабар акъатна. Урус чIалаз таржума авунваз шаирдин мад са шумуд ктаб Москвадин ва Дагъустандин издательствойра чап авуна. Абурун жергедай яз «Шехь, зи цIвелин тар» (1995), «Ватандин гум» (1997), «Багьа мугьман» (2005), «Сегьердинни рагъдандин арада» (2006) ва «Чара атIай кьуьл» (2011) ктабрин тIварар кьаз жеда.

2. Шаирдин яратмишунриз ганвай къимет.

Арбен Къардашан яратмишунриз виниз тир дережадин къимет Россиядин эдебиятдин магьир устадар яз хьайи Расул Гьамзатова, Семён Липкина, Лев Ошанина, гьакIни урусрин критикар Вадим Дементьева, Вячеслав Огрызкоди, Руслана Ляшевади, лезги эедебиятдин машгьур векилар тир Агьед Агъаева, Байрам Салимова, Ибрагьим Гьуьсейнова, Гьаким Къурбана, Мердали Жалилова ва са гзаф масабуру гана. Им гьакIан дуьшуьшдин кар туш. Шаирдихъ анжах вичиз хас, тикрар тежезвай шииратдин алем, яратмишунрин кьетIен къайдаяр ва хатI ава.

Шаирдин бажарагъдикай Расул Гьамзатова вичин вахтунда эдебиятдин межлисрал, прессадиз гайи интервьюйра шумудни садра лагьанай, лезги эдебиятдин векилдин тIвар Дагъустандин алай аямдин лап хъсан шаиррин жергедик кваз кьунай. ЧIехи шаирди лагьай ихьтин келима чи эдебиятда иллаки машгьур хьанва: «Арбен Къардаш неинки цIийи шаир, цIийи вакъиани я».

Москвада яшамиш жезвай критикрини Арбен Къардашан яратмишунириз къимет тагана туначир. Меркезда акъатай «Шехь, зи цIвелин тар» ктабдикай Вадим Дементьева «Литературная Россия» газетда икI кхьенай: «Вун, Арбен, хайи сергьятрилайни яргъа машгьур хьанва, ви бажарагъ, ви зегьмет герекди я, ви бажарагълу гафуни, Дагъустанда хьиз, Москвадани ван ийизва». 1999-йисуз «Ватандин гум» ктабдай Арбен Къардашаз Дагъустан республикадин Гьукуматдин премия ганай. Москвада акъатзавай «Литературная Россия» газетди гьар йисуз акъатай хъсан эсеррай гузвай премиядин лауреат лагьай тIварцIиз чи шаир 1997-йисан нумрайрикай сада акъатай шииррай лайихлу хьана. 2001-йисуз Арбен Къардашаз Милли медениятдик чIехи пай кутунай лезги общественности тешкилнавай «Шарвили» премия гана. 2006-йисуз Арбен Къардашан публицистикадин са жерге макъалаяр Дагъустанди Журналистрин Союзди гузвай «Къизилдин лекь» премиядалди къейдна. 2004-йисуз адаз «Дагъустандин культурадин лайихлу деятель» тIвар гана. 20I0-йисуз бажарагълу шаирдин агалкьунар Урусатдин писателрин Союздин Москвадин тешкилатдин ва таржумачияр тир писателрин Союздин уртах къарардалди А.С.Грибоедован тIварунихъ галай медаль гуналдин къейдна.

3. Аялрин вилик месэла эцигун.

- Зун квелай гзаф рази хьана, балаяр. Гила заз куь фикир желб ийиз к1анзава и шикилрал.(Стенд «Лезги шииратдин кимел») Балаяр, дикъетдивди килиг.

-Ибур вужар я? (лезги халкьдин шаирар)

- Квез чиз, балаяр, абур гьи девирдин шаирар я?(алай аямдин шаирар)

- Куьне гьик1 фикирзава,балаяр, чун гила квекай рахада?( алай аямдин шаиррин яратмишунрикай)

4. Ц1ийи тарсунин винел к1валах.

Дуьз я, балаяр. Къенин ц1ийи тарсунин тема я «Алай аямдин эдебият». Къе заз куь фикирдиз алай аямдин шаирри чпин эсерра гьихьтин важиблу месэлаяр къарагъарзават1а, дуьньяда кьиле физвай вакъиайриз гьихьтин къимет гузват1а, гъиз к1анзава.Гьелбетда, и карда заз куь куьмек герек жеда, куьне куь фикирар лагьана к1анда.

Лезги эдебиятдиз атай юкьван ва жегьил несилдин алай аямдин чIалан устадри чIехи несилдин литераторрин рехъ, тежриба тарихдин цIийи шартIара агалкьунралди давамарзава, чи эдебият девлетлу ийизва ва ам вилик тухузва. И жергедик Абд. Исмаилов, Абдул Фетягь, П.Фатуллаева, Ф.Беделов, М.Меликмамедов, С.Керимова, Н.Ибрагьимов, М.Садикь, Ф.Нагъиев, М.Бабаханов, А.Мирзебегов, З. Къафланов, Ш.Шагьбалаев, А.Къардаш, Ж.Гьасанова, М.Базаева, Х.Эльдаров ва масабур акатзава. Абурун яратмишунри алай аямдин лезги эдебият дуьз рекьел алайди, адахъ гележег авайди къалурзава. Чеб чпиз ухшар тушир, илгьамдикай кьетIен пай ганвай и зарийрикай гьар садакай кьилди рахуниз лайихлу я, вучиз лагьайтIа гьардахъ вичин кьетIен хатI, кьетIен чIал, рикI алай темаяр, эдебиятда вичин рехъ, кьадар-кьисмет ава…Халис руьгьдин хазинадик пай кутазвай шаирар чаз гзаф ава. Амма абурукай виридакай са тарсуна рахаз агакьдач. Гьавиляй чун къе пуд шаирдин яратмишунрикай рахада. (Презентация «Алай аямдин шиират»)

V.ЦIийи тарс мягькемарун.

- Балаяр, къе тарсуна чун квекай рахана? (алай аямдин шаиррин яратмишунрикай)

- Гьихьтин ц1ийи малуматар чир хьана квез къенин тарсуна?( Чеб чпиз ухшар тушир, илгьамдикай кьетIен пай ганвай и зарийрикай гьар садакай кьилди рахуниз лайихлу я, вучиз лагьайтIа гьардахъ вичин кьетIен хатI, кьетIен чIал, рикI алай темаяр, эдебиятда вичин рехъ, кьадар-кьисмет ава…

Халис руьгьдин хазинадик пай кутазвай шаирар чаз гзаф ава.

Чи алай аямдин зарияр халкь бахтлу ийидай рекьерихъ-хуьлерихъ къекъвезва.

Литературадин эсеррихъ ватанпересвилин ва инсанпересвилин тербия гудай еке къуват ава)

-Гьи шаиррин яратмишунрикай къе чун рахана?(З.Къафланован, С.Керимовадин.Ф.Нагъиеван)

VI.КIвалин кIвалах.

«Алай аямдин шаиррин яратмишунрикай зи фикирар»темадай сочинение кхьин.

VII. Тарсунин нетижаяр кьун ва къиметар эцигун.

-Зун квелай къе гзаф рази хьана. Квез аферин, балаяр, еке агалкьунар хьурай квехъ генани. Тарсуна иштиракай вири аялриз за хъсан къиметар яда.

VIII. Тарсунин рефлексия.

Предложенияр давамара…

Заз тарс бегенмиш хьана,…

(вучиз лагьайт1а къе тарсуна чаз алай аямдин шаиррикай гзаф малуматар чир хьана)

Заз чир хьана…

(алай аямдин шаирри чпин эсерра дуьньяда кьиле физвай гьар са вакъиа ачухарзавайди)

РикIел хвена кIанда…

(хайи ч1алан эдебиятдин эсерар к1елна к1анзавайди, абурухъ тербиядин еке къуват авайди, жуван хайи халкь,Ватан к1ан хьана к1анзавайди)

IX. Тарс акьалт1арун.

- Тарс куьтягь хьана, балаяр. Тарсуна иштиракайдай квез чухсагъул. Сагърай.

Муаллим:Рамазанова М.К.

2018