"Айланмаа Хертектин "Хаяа-билзек" деп чыындызынын кыска сайгарылгазы"
материал

Тыва Республиканың муниципалдыг  бюджеттиг ниити өөредилге чери

Таңды кожууннуң Балгазын ортумак ниити билиг школазы

Республика чергелиг башкылар аразынга “Бичелдей номчулгалары” деп эртем-практиктиг конференция

Тема:

Айлаңмаа Хертектиң “Хаяа-билзек” деп  шүлүктер чыындызының сайгарылгазы

   Кылганы: Балгазын ортумак                    

школазының тыва дыл, чогаал башкызы

Чанзалай Омаа Николаевна

Балгазын-2019

Допчузу

Киирилде……………………..................……………………………………....3

Кол кезээ. Л. Ооржактың “Ээргииштиг ээрем” деп тоожузунда символдуг овур-хевирлерниң онзагайы...............................................................................5

1. Дүштүң овур-хевири.......................................................................................6

2. Даңгыналарның овур-хевирлери....................................................................8

3. Кукла-оолчугаштың, шактың овур-хевирлери...........................................11

4. Булуттуң овур-хевири...................................................................................13

5. Орбаның овур-хевири.................................................................................. 15

6. Ээремниң овур-хевири..................................................................................16

Түңнел.................................................................................................................18

Ажыглаан литература даңзызы........................................................................19

Киирилде

Ажылывыстың темазы — Айлаңмаа Хертектиң “Хаяа-билзек” деп  шүлүктер чыындызының сайгарылгазы.

Ажылдың объектизи— А.Хертектиң шүлүктери

Ажылдың чугулазы – тыва дыл болгаш чогаал сайгарылгазында амгы тыва шүлүкчүлерниң ажылдарын сайгарган ажылдар бар-даа болза, , Калзан А.К. [1980], Хомушку А., Соян А.М.[2013], Дүгер С., Чамзырын Е.Т [2013], Айлаңмаа Хертектиң “Хаяа-билзек” деп чыындызын дыл-даа, чогаал-даа талазы-биле сайгарган ажылдар кончуг эвээш болганындан ону сайгарып кылыры солун болгаш чугула айтырыгларның бирээзи болган.

Ажылды чорудар кол сорулгавыс – Айлаңмаа Хертектиң “Хаяа-билзек” деп шүлүктер чыындызын  сайгарып көөрү, онзагайын тодарадыры.

Кол сорулганы чедип алыры-биле дараазында айтырыгларны шиитпирлээр:

• А.Хертектиӊ шүлүктерин тывары, номчууру;
• шүлүктерниң темалыг бөлүктерин тодарадыры;
• тоолдарын, миниатюраларын сайгарары.

Ажылдың чаа чүүлү:

А. Хертектиң «Хаяа-билзек» деп чыындызын сайгарган ажылдар чок болганындан ук ажылдың чаа чүүлү көстүр.

Ажылдың теоретиктиг болгаш методологтуг үндезиннери: литература теориязындан Л.А. Новиковтуң “Художественный текст и его анализ” [1998],  В.Е.Хализевтиң «Теория литературы» [1999], А.К.Калзанның «Өзүлдениң демдектери» [1991], [2014]  деп ажылдарынга даянган бис.

Ажылдың практиктиг ужур-дузазы: шинчилел ажылының түңнелдерин школачы эртем-практиктиг конференцияларга, тыва дыл болгаш чогаал башкыларынга, тыва литература сайгарылгазынга сонуургалдыг кижилерге практиктиг дуза боорунга идегеп турар бис.

Ажыглаан арга-методтар: дилеп-тыварының, сайгарылганың методтарын болгаш статистика аргазын ажыглаан бис.

Ажылдың тургузуу: ажыл киирилде, 2 эгеден, түңнел, ажыглаан литература даңзызындан тургустунган.

Кол кезээ. Л. Ооржактың “Ээргииштиг ээрем” деп тоожузунда символдуг овур-хевирлериниң онзагайы .

Л.Ооржактың “Ээргииштиг ээрем” деп тоожузу амгы тыва литературада кончуг ханы утка-шынарлыг, бедик деңнелге уран-чечен бижиттинген чогаалдарның бирээзи. Ук чогаалды онзагай кылдыр болдуруп турарының барымдааларынга авторнуң овур-хевирлерни, ылаңг

ыя символдуг овур-хевирлерни онзагай кылдыр тургусканын хамаарыштырып болур бис.

С.И. Ожеговтуң словарындан алгаш көөрге, символ дээрге кандыг-бир билиишкинни, үзел-бодалды илередирде, үлегерлээн демдек [ТСРЯ 1999: 717] деп тайылбырлаан. Ук тайылбыр хөлүн эрттир ниити болуп, чечен чогаалга чурумалдыг символдуң   дугайында билигни чедир айытпайн турар.

Символ деп сөс боду биске грек дылдан келген (symbolon - демдек, танып алырының демдээ; symballo – каттыштырар мен, таварыштырар мен, деңнээр мен). Бурунгу Грецияга символ дээрге үндүрүг чыылдазында өрелиг кижилерниң өрезиниң түңүн азы хемчээлин демдеглээр ийи үзе кестинген мерге ыяшты база чажыт организацияларның кежигүннерин танып алыры-биле демдеглээн демдектерни ынчаар адап турган [3: 15]. Ук сөстү грек дылда ажыглаттынып турар утказын барымдаалап алыр болза, символ – эмблема, им-демдек азы кандыг-бир чүүлдерни демдеглеп айыткан уран-чечен овур-хевир болур [11:  97].

Ынчангаш чогаалда символ уткалыг овур-хевирлерге дүш, ээргииштиг ээрем,  хем, булут, орба, ийи хуулгаазын даңгыналар, шак болгаш бичии кукла-оолчугашты хамаарыштыргаш, оларны тус-тузунда сайгарарын оралдашкан бис.

1. Дүштүң овур-хевири.    

Дүш – удуп чыткан кижиниң караанга көстүп келир чүүлдер (болуушкууннар) [ТСТувЯ I 2003: 544].

Чечен чогаалга дүштү чуруурунуң аргазы база бир нептереңгей литературлуг аргаларның бирээзи апарган.  

Дүш – авторнуң тывызык уран-талантызындан төрүттүнген овур-хевир. Ук овур-хевирни чечен чогаалга чажыт атмосфераны, персонажтарның үүлгедиглерин, кижилерге болгаш бодунга хамаарылгазын, сагыш-човаашкыннарын, сагыжында өйүп чоруур чүүлдерин, эмоционалдыг байдалын (психологизмни), эрткен чуртталгазындан сактыышкыннарын болгаш келир азы чоокку үеде ону чүү манап турарын көргүзеринге эптиг кылдыр ажыглаар. Ынчангаш дүштер колдуунда аллегорияга чоок болуп, айыыл-халапты оштаар, баш бурунгаар сагындырыг бээр. Ол кандыг-бир шиитпирни шилип алырынга дузалажыр база чечен чогаалга хөй кезиинде символиктиг утканы сиңирип, чогаалдың сюжединиң өзүлдезин болгаш маадырларның ооң ыңайгы чуртталгазын оштаан авторнуң баш бурунгаар элдээртии болур [7: 35].

Л. Ооржактың “Ээргииштиг ээрем” деп тоожузунда дүштү тускай овур-хевир кылдыр хевирлеп тургусканы өскелерниинден онзагай. Ол - тоожунуң эң-не чажыт, онзагай болгаш тывызык кезээ.

Ук дүштү чогаалдың база бир кол маадырларының бирээзи болур Сүлдем Чимиске бир дугаар душкан хүнүнүң дүнезинде оттуп кээп турза-даа, катап-катап улаштыр-улаштыр дүжээр.

Сүлдем дээрге тоожунуң эгезинден сөөлүнге чедир доктаамал көстүр болгаш чогаалдың идейлиг утказынга чугула рольду ойнаар кол маадырларның бирээзи, Меңгиниң ачазы, беш хире харлыг оол четкен узун шилгедек эр. Өөнүң ишти-биле чарылган, амгы үеде оглу-биле иелээ чурттап турар. Баштайгы көрүш-биле Сүлдем номчукчуга ада хүлээлгезинге харысаалгалыг, харын-даа сагыш-човангыр маадыр кылдыр көстүп келир. Ынчалза-даа үр болбаанда Сүлдемниң ёзулуг арны амыдыралдың шылгалдазының мурнунга шын ажыттынар.  

Дүштүң маадыры Сүлдем боду, хем-суг (Улуг-Хем), хуулуп турар каас-чараш ийи даңгына, узун курт, чаш уруг кавайы кылдыр хуулуп турар хамның орбазы, хат, кара булут. Бо бүгү адаттынган овур-хевирлер символдар болуп, Сүлдемниң элдеп, тывызыксыг дүжүнге ханы, философчу утка-шынарны киирип, авторнуң номчукчуже  дамчыткан сагындырыы болур.

Дүште болуушкуннар Улуг-Хем кыдыында болуп турар. Хөй-ле хайымныг чыылган чон аразында Сүлдем чогаалдың эгезинде сагыш-човангыр ада кылдыр көстүп кээри ышкаш, оглун чедип алган кылаштап чоруур. Бо бүгү дүштүң экспозициязы кылдыр билдинер. Оон ыңайгы маадырның кезек үеде  чаңгыс аайланчак чуртталгазынга хенертен өскерлиишкиннер болуп, берге, шилилгелиг байдалдар тургустунуп келир дээрзин дамчыдары-биле автор дүштүң овур-хевирин тургускан. Ук овур-хевирни улам чедингир кылдыр көргүзери-биле пейзаж чурумалын уран ажыглавышаан, бойдустуң болуушкуннары болур хем, челээш, салгын-хат, булуттуң овур-хевирлерин база тургускан.

Хенертен барыын чүктен улуг-ла кара булут келгеш, черниң кырын караңгылады шыва апкан. Кара булут талазындан сооксумаар сырын сыгырып келген соонда, чоорту күштелип, хөректенген адыг-мажаалай дег, коогайнып улгатса-улгатса, хемниң чалгыгларын ол-бо сывыртап эгелээн. Хемниң суу суг-далайның чалгыы дег, күштүү-биле эрикти кээп моңнап, чара-чире соп, дааш-шимээни-даа улгадып олурган... Хем күштүү-биле чалгывышаан...[ЛО ЭЭ 77].

Мында хемниң овур-хевири - төнчү чок калбак амыдыралдың,  ооң хөй санныг оруктарының,  салым-чолдуң символу. Оон ыңай хемни чогаалдың кол маадырларының салым-чолу-биле тудуш чер-чуртунуң символу кылдыр база санап болур. Чүге дээрге Сүлдем биле Чимистиң таныжып-билчип алганындан эгелээш, оларның аразында кыска хуусаалыг харылзаазының үзүлген чери-даа ол. Кара булут, сооксумаар сырын – кандыг-ла-бир айыыл-халапты, өскерлиишкинни оштаанының им-демдектери-дир деп билип алыр бис. Ук салым-чолга шын орукту тып, шилип алыры Сүлдемниң мөзү-бүдүжүнден хамааржыр.

Кижи биле бойдус кезээде сырый холбаалыг, харын-даа хини тудуш. Кижи – бойдустуң төлү дээр-ле болгай. Ынчангаш кижиниң сагыш-сеткилиниң хөлзээшкиннерин, амыдырал-чуртталгазын, салым-чолун, характерин чуруурда, бойдус-биле чергелештир чурааны онзагай болгаш чедимчелиг болганы авторнуң бедик арга-дуржулгазының үре-түңнели-дир.

Ынчангаш дүштүң тоожуда чуруттунган кол хүлээлгези – Сүлдемниң амыдыралынга чоокку үеде болур өскерлиишкиннерни оштаан сагындырыг болур. Ук дүш чогаалда онза тывызык овур-хевир, ол сюжеттиң база бир чажыт дүлгүүрү болбушаан, чогаалдың тема-идеязын ажыдарынга кол рольду ойнаан.  

2. Даңгыналарның овур-хевирлери.

Даңгына – 1. фольк. Хаан уруу. 2. чуг. Тулган чараш аныяк херээжен [ТСТувЯ I 2003: 392].

Даңгыналарның овур-хевирлери шаг-төөгүден бээр-ле аас чогаалындан ужукталгаш, чечен чогаалдарда хөйү-биле кирип турар. Олар тус-тузунда өске херээжен чондан боттарының каас-чаражы-биле онзаланып ылгалбышаан, эр кижиниң ынакшылын чаалап ап, ооң чуртталгазының каастакчызы, үдекчизи бооп чоруур.

Л. Ооржак «Ээргииштиг ээрем» деп тоожузунда база даңгыналарның овур-хевирин тургускаш, оларга символдуг утка-шынарны киирген.

Сүлдемниң элдеп-чиктиг дүжүнүң кол маадырлары - ийи каас-чараш даңгыналар, оларның дүшке киргени база анаа эвес. Чүге дээрге ооң амы-хууда амыдыралынга ийи аныяк херээжен аразынга шилилге тургустунуп кээрин элдээртип сагындырганы болур. Оларның бирээзи – амыдыралче чиик көрүштүг, каас-коя чуртталга сүрүп, акша-көпеектиг ашак-биле өскерлип чоруй барганы оглунуң авазы, өскези – дүүн чаа-ла хем эриинге душканы оожум-топтуг эмчи уруг Чимис. Олар Сүлдемниң дүжүнге мынчаар көстүп келирлер.

... Хемниң ээргииштелип, ээремнелип турар черинден ийи кончуг-даа каас-чараш даңгыналар үнүп келгеш, Сүлдемче углай кылаштажыпканнар. Сүлдем оларны чарашсынып безин четтикпээнде, бирээзиниң мага-боду узун-курт дег апарган соонда, кудуруу-биле хемни шавылай улдагылааш, эрикче союпкан... (Ол) Аткаарлап бар чыткаш, бир чүвеге илдиге берген. Хая көрнүп кээрге, демги даңгыназы өске талазында келген, узун-курт болу берген орукта шөйлү берген чыткан: мага-боду узун-курт, а ооң чараш арын-шырайында хүлүмзүрүг чайыннаар... Ону сүрүп чоруур амытан аңаа чоокшулап келгеш, ооң мага-бодун шимчей албас кылдыр хүлүй ораап алган... Бүгү мага-бодун таварыштыр тааланчыг чылыг келгеш, ооң доңганын чылыктырып эгелээн. Коргуушкун, дүвүрээзин уттундуруп, эъди-кежинге, угаан-медерелинге оожургал, таалал билдинип эгелээрге, карактарын оожум көрүп келген. Коргуп турганы амытаны-даа чок, дедир-ле - хеминче чаражы кончуг аныяк херээжен кылдыр катап хуулуп, ырап, хемче таваар кылаштап кире берген. Сүлдемниң чанында орба чаш уруг кавайы  апарган [ЛО ЭЭ 78].

Үстүнде үзүндүде  арын-шырайында хүлүмзүрүг чайыннаар, ынчалза-даа мага-боду узун-курт кылдыр хуулуп, Сүлдемни кудуруу-биле ораай шаап турар даңгына - ооң кадайы, оглунуң авазы, а мага-бодунуң узун-курт дег апарып хуулуп турары - ооң авыяастыг чоруунуң, кара сагыжының символу; арын-шырайында чайынналып турар хүлүмзүрүү – кажар, оптуг аажы- чаңының  оштуг демдээ.

Ук даңгынаның овур-хевирин автор антитеза аргазын ажыглап тургускан. Меңгиниң авазы шын амыдыралда дүште чуруттунган даңгына база узун-курттуң даштыкы каас шокары ышкаш чараш, ынчалза-даа иштики сагыш-сеткили чылан ышкаш соок, демирзиг. Аажы-чанында авыяастыг, оптуг-кажар, шала кошкак кижилерни бодунуң аайынче киирип аптар дээн хевирлиг чараш эвес шынарлар кайы көвей. Амыдыралче көрүжү, өг-бүлеге хамаарылгазы ооң чылыг хүлүмзүрүүнге, чараш арын-шырайынга дүүшпес. Ол Сүлдемни дүжүнде мага-бодун шимчей албас кылдыр хүлүй шаап алганы дег кылдыр, аңаа баштай душкан хүнүнде-ле “беш халытпайн”  өгленип алыр. Кажан Сүлдем дүжүнде эъди-кежинге, угаан-медерелинге оожургал, таалал билдинип эгелээри ышкаш, аас-кежииниң амданын чаа-ла амзаңгырлап чорда, ону оглу-биле иелдирзин хемче таваар кылаштап кире бергени дег кылдыр каапкаш чоруй баар.

Дараазында өскези көстүп кээрде, хем-далайның кончуг тааланчыг өпей ыры дыңналган уундан көстүп кээп, олче углаптар. Ийиги даңгынаның овур-хевирин мынчаар чураан.

Сүлдем көрүп турарга, ам бирээзи олче углапкан, оозунуң дүрзү-хевири аажок коргунчуг кырган кадайга дөмей болу берген. Узун чаштары хирлиг, таагылыг көзүлген, холдарының салаалары чоржайгылай бергилээн, арнында хөй сыгыгларындан дер бе, карак чажы бе, хем суу төнмес-батпас агып-ла чораан.  Сүлдемге чоокшулап келгеш, бүшкүгүр кадай чоржак салаалары-биле ооң чаактарын суйбап, чассыткан [ЛО ЭЭ 79].

Коргунчуг кырган кадай - Чимис. А арнында хөй сыгыгларындан төгүлген дер, карак чажы – аарышкы, Чимистиң диагноз салыры берге аарышкызы-дыр. Ол Сүлдем-биле хем кыдыынга дужуп, таныжып алырлар. Чимистиң арын-шырайы шын амыдыралда Сүлдемниң дүжүнде коргунчуг кадай кылдыр хуула бээр даңгына ышкаш эвес. Ооң амыдыралче көрүжү, кижилерге, өг-бүлеге хамаарылгазы дүште киргени самдар кадайның эриг-баарлыг сеткили-биле чүүлдешкек. Мында база-ла автор антитеза аргазын уран ажыглавышаан, кижиниң чаражы арын-шырайында эвес, а иштики делегейинде деп бодалды дамчыткан.

Ук даңгыналар маадырның ам-даа чиге шиитпирлеттинмээн салым-чолунуң оруктарынга белдирлежип, ооң мурнунга улуг шилилгени тургузар. Сүлдем кортук, ол Чимистен дескелеп, дүжүнде мындыг дүрзүлүг кадайдан корткаш канчаар деп бодалы ышкаш, баштайгы кадайының овуузунунга, чайырлап каан алдын ышкаш арын-шырайынга алзып, Чимистиң чаражын эскербейн, тоомчага көрбейн баар.

Шак-ла мындыг таварылга чүгле Сүлдем, ооң кадайы, Чимис үштүң аразында эвес, а бүгү ниитилелдиң, ылаңгыя амгы үениң аныяктарының аразында чидиг айтырыгларның бирээзи апарган. Улус-чон кижилерниң мөзү-бүдүжүнче, иштики делегейинче көрбейн, даштыкы овур-хевиринче кичээнгейни угландырып чоруур апарганы харааданчыг. Ынчангаш бурунгу өгбелеривистиң “чыланның шокары даштында, кижиниң шокары иштинде” деп үлегер домакты шын угаадып билири болгаш амыдыралга боттандырары күзенчиг.

 3. Кукла-оолчугаштың, шактың овур-хевирлери.

 Тоожуда база бир кол символдарның бирээзи – кукла-оолчугаш.

Кукла-оолчугаш – ыдык, өндүр-бедик күзел-соруктуң символу кылдыр кирген.

Ук овур-хевир Чимистиң бажыңынче адашкыларның көжүп кирип алганының соонда, бичии Меңгиниң Чимиске ижигип, ону “авай” деп адай бергенинден эгелээш тыптып, чогаалга бодунуң туружун ээлээр. Ону Чимис биле Меңгиниң аразында диалогтан эгелеп танып билип алыр бис.

- Авай, сен мени Меңги деп канчап билип каапкан ийик сен? – деп катап-катап дыңнаксаар харыылыг айтырыын салыр.

-Сени мен, оглум, бичиимде ойнап тургаш, ачаңның төрүттүнген хүнүнде бичии кукла даарааш, белекке берген мен. Оон ачаң ону шкавының иштинге суп алган. Улуг апаргаш, бир эртен оттуп кээрге, кукла Меңги деп оолчугаш апарган болган...

-Ам ындыг кукла даараар сен бе, Чимис авай?

-Ийе, оглум, даараар мен [ЛО ЭЭ 86].

Тыва чон шаандан бээр-ле ойнаар-кысты кидистен, пөстен хол-биле даарап ап чораан.  Бо удаада Чимис база Меңгиниң дилээ-биле даарааш, ооң өрээлинге полкага салып каары-биле деңге ооң чүрээниң адаанда база бир чүрекчигештиң согуушкуну аныяк иеге билдинип келир. Бо үени Чимис дыка үр үениң иштинде манап, күзеп чораан. Ам ооң күзели боттанганы ол.

Чимистиң кукла-оолчугашты даарап, өрээлдиң бедик черинге салып алганы база ужурлуг. Ооң-биле тыва чоннуң  ёзу-чаңчылдарын база холбаштырып болур бис. Чүге дээрге шаандан бээр-ле төлзүрээн тыва кижи ыдыктыг черлерден диленирде,  чаш уруг дүрзүзүн салып диленир чораан. Ол болза чаш назынның символу болур. Бо чаңчыл амгы-даа үеде нептереңгей хевээр бооп арткан.

Кукла-оолчугаштың дириг кижилерге бодаарга, ээзинге, азыраан иезинге бердингенин база Чимистиң хенертен диргелген айыыл-халаптан уштунуп, дириг артканынга кымдан артык өөрүп, ону четтикпейн манап турганын дараазында эпизодтардан көөр бис.

Бажынындан унуп бар чыда, Чимис, чуге-ле ийик, дедир кылаштап келгеш, өрээлдерни эргий көрген. Оон караанга даарап кааны чаптанчыг куклазы, ханада шагы илдиккен [ЛО ЭЭ 96].

“Ээн бажыңда полкада бичии кукла-оолчугаш бир-ле кижиниң четтикпейн манагзынып, ханада шактың даажы чырык чер кырында чаңгыланып, өөрүшкүлүг дыңналып келген” [ЛО ЭЭ, 97].

Ылавылап көөр болза, кукла кол маадырга сорунзалыг күштү берип чоруур дузалакчызы, чөлеңгиижи база камгалакчызы болур. Ол маадырның сагыш-сеткилин, ал-бодун сергедип, амыдырал-чуртталгазын өөрүшкү-биле долдуруп, бурунгаар көрүштүг, күзел-соруктуг болдурар символдуг овур-хевир.

Үстүнде одуругларда автор кукла-оолчугаш-биле чергелештир ханада шактың овур-хевирин тургускаш, чогаалга база бир ханы утканы киирген.

Бичии кукла-оолчугаштың бир-ле кижиниң четтикпейн манагзынып база ханада шактың даажының чырык чер кырында чаңгыланып, өөрүшкүлүг дыңналып келгени-биле автор кижиниң бүгү-ле эдилээн эдилелдери-даа, үнүш-дүжүт-даа дириг болур деп бодалды дамчыткан. Олар ээзи-биле кады өөрүп, ону четтикпейн манап турар.

А ханада шак – амыдыралдың төнчү чогун көргускен, ооң согунчугаштары ам-даа дыңзыг сокпушаан хевээр. Ол херечиниң, арын-нүүрнуң символу. Чүге дээрге кижи кеткен хевинден, эдилээн эт-севинден ыядып, эпчоксунуп чоруур ужурлуг. Ынчангаш оларның мурнунга төлептиг болуп, “кижи” деп бедик адын кажан-даа, кандыг-даа таварылгада ышкынмас ужурлуг дээрзин угаадып көргүскен-дир деп түңнелге келген бис. 

4. Булуттуң овур-хевири.

Чогаалда база бир символдуг овур-хевирлерниң бирээзи – булут. Булут чүгле бойдустуң болуушкуннарының бирээзи эвес, а чечен чогаалга символ болуп, тускай овур-хевир кылдыр база санаттынып турар.  

Булуттуң овур-хевири чогаалда ийи аңгы кылдыр ажыглаттынган. Бирээде, Сүлдемниң дүжүнге киргени кара булут. Ийиде, чогаалда эң-не чырык кылдыр чуруттунган овур-хевирниң, Чимистиң хемге ооргалай чыдып алгаш, өрү дээрде булуттарны дүрзүлей көргенинден дуруяа куш хевирлиг булуттуң хевирлеттинип келгени. Ук булуттар база боттарыныы-биле чогаалдың болуушкуннарын чуруурунга үлүг-хуузун киирген дизе чазыг болбас. Ынчангаш дараазында булуттар кирген одуругларга даянып, автор ооң-биле чүнү сөглексээнин даап бодап, тайылбырлаарын оралдаштывыс.

Улуг-ла ак самолёт дээрге булутталчак ыжын арттырып кааш, көзүлбейн барган. Шуушкак арткан ыштан удур-дедир көржүп алган ийи кижиниң арны хевирлиг дүрзү хевирленип келген, оон чоорту өскерилзе-өскерилзе, чаңгыс узун чаштыг кыс кижиниң арны кылдыр хуула берген. Топтап көрүп-ле чыдарга, узун чаш эстип чидип адырылгаш, аңгыланып чоруй, төп-төгерик болу бергеш, чоорту узап, дуруяа куш хевирлиг апарган. Оон-на улаштыр ийи кылдыр чарлып, ам бир өске дүрзү хевирлиг кылдыр хуулуп чоруй барган – таптыг топтаар болза, оглун өөредип чоруур дуруяа куш сагындырар...  [ЛО ЭЭ 76].

Автор кырында үзүндүде самолёттуң соондан артып калган ыштан янзы-бүрү дүрзүлер болуп хуулуп турар булуттуң овур-хевирин тургускан. Ол дүрзү сомалыг булуттарда Чимистиң Сүлдем-биле таныжылгазының соонда, оон чуртталгазынга болур  кол-кол болуушкуннарны киирген. Шуушкак арткан ыштан удур-дедир көржүп алган ийи кижиниң арны хевирлиг дүрзү-биле автор Сүлдем биле Чимистиң аразында тургустунган чоок харылзаазы база чаңгыс узун чаштыг кыс кижиниң арны кылдыр хуула бергени - Чимистиң чааскаан артарын дамчытканы ол бооп чадавас. Ук дүрзүлер дуруяа куш хевирлиг апаргаш,  оон-на улаштыр ийи кылдыр чарлып, харын-даа таптыг топтаар болза, оглун өөредип чоруур дуруяа куш ышкаш апаарында база-ла ханы утка сиңниккен. Булут боорда, оглун өөредип чоруур дуруяа куш ышкаш дүрзүлуг апарганы база-ла анаа эвес. Чүге дээрге Чимис биле Сүлдемниң аразында харылзаа үзүлзе-даа, Чимис бичии Меңгиниң ынак авазы бооп артар болгаш шагда-ла ие болуксап чораан күзели база боттаныр. Ынчангаш оглун өөредип чоруур дуруяа куш ышкаш булут – амыдыралда алызы барып ажы-төлдү өг-бүле, ие кижи амыдыралче эдертип чоруур деп ханы утканы сиңирген символдуг овур-хевир.

Хенертен барыын чүктен улуг-ла кара булут келгеш, черниң кырын караңгылады шыва апкан. Кара булут талазындан сооксумаар сырын сыгырып келген... [ЛО ЭЭ 77]

 Үстүнде одуругларда кара булутту Сүлдем Чимис-биле бир дугаар көржүп танышкан хүнүнүң дүнезинде элдеп чиктиг дүжүнге көрген. Ол-ла дүжүнде көргени кара булудун таптыг-ла бир чыл болганда, Меңгиниң авазынга катап база душкан хүнүнде көөр.

Дүжүнде көргени ышкаш дээрде кара булут чоогунче тарамык булуттар тыртылып, ыракта чайынналып чыдар ак-көк дагларның меңгилиг чараш бажын көжегелей дуй ап кел чыткан [ЛО ЭЭ 91].

Үстүнде одуругларда кара булуттуң овур-хевиринден Сүлдемниң амыдырал-чуртталгазынга өскерлиишкиннер болур деп барганын оштап көргүскен им-демдек-тир деп билип алыр бис. Ынчангаш кара булут – кандыг-ла-бир айыыл-халапты, өскерлиишкинни оштаан демдек болур.

Моон алгаш түңнээривиске, булуттуң символдуг овур-хевирин үстүнде айытканывыс-биле автор ийи аңгы уткага ажыглаан-дыр дээрзи бадыткаттынган.

 5. Орбаның овур-хевири .

Тоожунуң база бир онзагай, кижи бүрүзүнүң караанга илдикпейн эрте берип болур символдуг овур-хевири – орба. Орба -  Сүлдемниң дүжүнүң база бир тывызык овур-хевири.

Орба - хам кижиниң дүңгүр соктаар херексели. Ол боду дыка улуг эвес, чиңгежек тудалыг, дүңгүр соктаар талазын аң кежинден кылган болур. Ооң иштин хозап каан, аңаа дагжап турар кылдыр борбак демирлер азы адыг дыргаа-даа суп каан болгулаар.

Орбаны дүңгүрлээн соонда, хам кижи төөректээри-биле шывадаптар. Бир эвес орба өрү көрнү берген болза – эки чүүлдү оштааны ол, а куду көрнү берген болза – багай болурунуң демдээ [Доржу 2018].

Хам кижиниң ёзулалдарында болгаш дериг-херекселдеринде онзагай солун чүүлдер-ле хөй. Оларның бирээзи тоожуда символдуг утка-шынар сиңирген орба деп херексели болгаш төөректээри деп ёзулал.

Хамнап турар хамның орбазы асфальт кырында өрү көрнү берген чыткан [ЛО ЭЭ 78].

Үстүнде домакта  автор орбаны символ кылдыр кииргеш, ооң овур-хевири-биле чогаалда болуушкуннарның сөөлү барып черле эки түңнелдиг доостурун медээлээни ол.

Сүлдем аткаарлаза-аткаарлаза, черде чыдар орба чанында чылып келген [ЛО ЭЭ 78].

Сүлдемниң чанында орба чаш уруг кавайы апарган[ЛО ЭЭ 79].

Самдар кадай Сүлдемни долгандыр кылаштааш, орба чанынга олуруп алган. Ол орбаны холунга эптештир тудуп алгаш, тааланчыг кылдыр өпей ырының аялгазын бадырып эгелээн [ЛО ЭЭ 79].

Орба-кавайда оглу шөлээни кончуг удуп чыткан [ЛО ЭЭ 79].

А бо домактарда Сүлдемниң орба чанынга чылып кээп турары, орбаның чаш уруг кавайы кылдыр хуулуп турары база анаа-ла таварылга эвес. Ол дээрге Чимистиң бичии Меңгини төлзүнүп, бодунуң оглу ышкаш оолзуна бээриниң база чаш уруг төрүттүнериниң им-демдээ-дир. Бо-ла бүгү чүүлдер Сүлдемни долгандыр болуп, ооң салым-чолу-биле холбаалыг болганындан ооң дүжүнге чуруттунуп турганы чадапчок.

Ынчангаш автор бодунуң чогаалында маадырларның салым-чолунуң,  болуушкуннарның кандыг түңнелдиг доостурун номчукчуга сагындырары-биле орбаның овур-хевирин тургусканын үстүнде чижектерден көрдүвүс. Ук овур-хевирге даянгаш, автор тыва чоннуң шаг-төөгүден бээр-ле чүдүлге-сүзүглелиниң ужур-дүрүмүнүң кезик-чамдыызын киирген. Ол дээрге авторнуң чонунга, сүлде-сүзүүнге, культуразынга бердингенин, хумагалыын көргүскени-дир.

6. Ээремниң овур-хевири.

“Ээргииштиг ээрем” деп тоожунуң адында база ханы утка бар. Чогаалдың адындан ооң иштики сөзүглелиниң байдалын, чүнүң дугайында чугаалап турарын билип ап   болур. Ээрем – боралгак (ээрем дүвүнче кирип турар агым, суг ээргиижи [ТСТувЯ I 2003: 287] ), хайым [РТС 1980: 351] дээн уткалыг сөс.

Авторнуң ээремниң овур-хевирин ук чогаалга ажыглааны кончуг ханы уткалыг. Ээрем – шылгалданың, амыдыралдың шылгалдазының символу.  Ук символду ийи херээжен кижиниң аразында бажы тений берген Сүлдемни шылгаары-биле ажыглаан.

Сүлдем саарзыкталган чуртталгазының соонда, элээн үе эрткенде, Чимиске дужуп, ооң чүрээнге ынакшылдың чечээн тарып берип, чашкы шааның “хуулгаазын тоолунуң ” маадыры болуп, аксы-сөзүн берген турган. Ынчалза-даа Меңгиниң авазының катап эглип чедип келгени-биле, “сени кымга-даа бербес мен, сенден черле чорбас мен” дээн сөстери-даа уттундурган. Ол ам база-ла бодун диригге-ле “чидирип”, ам база-ла кадайының “аспаанче” кирген. Ооң ындыг бүдүжүн шагда авазының: “Черле туруш чогуң кончуг сен ийин...” - деп сөглеп турганы  база бадыткаар.

Бир эвес Сүлдем туруштуг, эр мөзү-бүдүштуг турган болза, ээремниң ээргиижинден эштип үнүп, амыдыралдың шылгалдазын эртип шыдаптар турган. Ынчалза-даа ол кыспаан. Сүлдем деп бедик, чараш уткалыг адын-даа бадыткаваан. Ындыг тура-сорук Сүлдемде чок.

Бо-ла бодалды дараазында одуруглар база бадыткап, үзе түңнээр.

...Ийи аныяк херээжен ээремниг ээтпекке келгеш, боттары долгадып, дуза дилеп алгыржып, холдарын сунуп, девидеп эгелээннер. Сүлдем ээтпекке маңнап келгеш, теректиң будуундан туттунупкаш, холун...оглунуң авазынче сунган, а бирээзи хем дүвүнче киргеш, көзүлбейн барган... [ЛО ЭЭ 96].

Үстүнде үзүндүден Сүлдемниң салым-чолунга шиитпирлеттинип чадап турган айтырыгның үзе шиитпирлеттингенин көрдүвүс. Сүлдем бодунуң шилилгезин кылыр.

 Кижиниң кандыызы берге үеде билдинер дээри шын. Ооң  ёзулуг арны амыдыралдың шылгалдазының мурнунга ажыттынып келген. Ону көргүзерде, авторнуң  чогаадыкчы тывыжының ханызындан ээремниң овур-хевирин тургусканы кончуг чедимчелиг болган.

Түңнел

Түңнеп чугаалаарга, тоожуда ажыглаттынган символдарны, оларның чечен чогаалга ужур-дузазын тодаргай барымдааларга даянып тургаш, сайгарарын оралдашкан бис.  Символ бүрүзүн сайгарып тура, оларның өскелерге дөмейлешпес, бот-тускайлаң онзагай шынарларын болгаш  ук символдарның артында кандыг чажыт уткалар чаштынып чыдарын тодарадып, авторнуң үзел-бодалдарының тывызыын тыварын оралдаштывыс.

Дүш – сагындырыгның символу; каас-чараш даңгына – Меңгиниң авазы; чылан -  ооң авыяастыг чоруунуң, кара сагыжының; арын-шырайында чайынналып турар хүлүмзүрүү – кажар, оптуг аажы-чаңының демдээ; коргунчуг кадай – Чимис, а ооң арнында хөй сыгыгларындан төгүлген дер – Чимистиң сеткилиниң аарышкызы; хем - төнчү чок калбак амыдыралдың,  салым-чолдуң символу; ээрем - амыдыралдың шылгалдазының символу; ханада шак - херечиниң, арын-нүүрнуң символу; кукла-оолчугаш – ыдык, өндүр-бедик күзел-соруктуң символу; орба -  чаш уруг төрүттүнериниң оштуг демдээ, кара булут – кандыг-ла-бир айыыл-халапты, өскерлиишкинни оштаан демдек; оглун өөредип чоруур дуруяа куш ышкаш булут – амыдыралда алызы барып ажы-төлдү өг-бүле, ие кижи амыдыралче эдертип чоруур деп ханы утканы сиңирген символ.

Оларның иштинден өске авторлардан ылгалып турар авторнуң бодунуң тургусканы символдуг овур-хевирлеринге хамның орбазы болгаш оглун эдерткен дуруяа куш дурзулуг булутту хамаарыштырган бис.

Ынчангаш автор бодунуң чогаалынга символдарны хөйү-биле уран тывызык кылдыр ажыглааш, амгы үеде ниитилелде чидигленген социал айтырыгларны, мөзү-шынар темазын көдүрүп, ие кижиниң овур-хевирин хумагалап тургусканы-биле номчукчуларның бедик үнелелин чедип алган.

Ажыглаан литература даңзызы

1. Волков И.Ф. Теория литературы. – М.: «Просвещение»; «Владос», 1995. _ 256 с
2. Калзан А.К. Өзүлдениң демдектери. – Кызыл, 1991.
3. Лосев А.Ф. Проблема символа и реалистическое искусство. - М.: Искусство, 1995.
4. Новиков Л.А. Художественный текст и его анализ. – М., 1998.
5. Ойдан-оол А.К. Тыва литература талазы-биле эртем-методиктиг статьялар чыындызы. II кезээ. Башкыларга дузаламчы. – Кызыл, 2010.
6. Серен-оол Ч.С. Чогаал дугайында демдеглелдер. – Кызыл, 1986.
7. Тыва чечен чогаал: сөөлгү үениң шинчилелдери. ТГШИ-ниң шинчилелдер чыындызы. – Кызыл: КУБ “Тываполиграф”, 2009.
8.  Хализев В.Е. Теория литературы. – М., 2002.
9.  Четверикова Г.Д. Образы земли, воды и огня в художественном мире М.А.Шолохова // Вопросы филологии. – 2006. - № 3(24). – С.96-101.

Энциклопедиялар болгаш словарьлар

1. Литературный энциклопедический словарь. – М., 1987.
2. Ожегов С.И., Шведова Н.Ю. Толковый словарь русского языка. – М.,1999.
3. Русско-тувинский словарь // под. ред. Д.А. Монгуша. – М., 1980.
4. Словарь литературоведческих терминов / Сост. С.П. Белоруков. - СПб: Паритет, 2006.
5. Толковый словарь тувинского языка. – Новосибирск: Наука, 2003.
6. Толковый словарь тувинского языка. Новосибирск: Наука, 2011.

Ажыглаан сайтылар:

1. quqn.ru http:www.ru  
2. shporifora // ru
3. studbooks.net
4. stud24.ru/ …obraz-kukly…sovremennoi…
5. www.bolshoyvopros.ru

Чечен чогаал сөзүглели

Хертек А.М. “Хаяа-билзек”. – Кызыл: “Улуг-Хем” сеткуулдун редакциязы, 2009. – А. 71.