Минии туршалганууд
методическая разработка

Эссе

Мүнөө үеын буряад хэлэнэй ба уран зохёолой хэшээл

Би буряад хэлэ ба уран зохёолой багша гээшэб… Энэ хадаа ехэл харюусалгатай мэргэжэл хаш. Мүнөөнэй хүлгөөтэ сагта буряад хэлэ үзэхэ гү, али үгы гү гэhэн зүрилдөөтэ асуудалай бодоод байхада, буряад хэлэ бэшэгэй багшада ехэл эрилтэ табигдаха болоно бшуу. Юундэб гэхэдэ, илангаяа багшаhаа, тэрээнэй хэр зэргэ hонирхолтойгоор хэшээлээ үнгэргэжэ, шабинараа түрэл хэлэндэнь дурлуулжа, «би буряад яhатанби!» гэhэн омогорхол түрүүлжэ шаданаб аргагүй ехээр дулдыдана.

Тиимэhээ буряад хэлэ бэшэгэй багшада буряад хэлэ үзэгдэхэнь гү, саашадаа түрэл хэлэмнай хүгжэхэнь гү, али байтараа буряад зон хэлэеэ алдаhан арад гүүлэхэнь гү гэжэ шангахан лэ эрилтэ табигдана.

Иимэ ехэ эрилтын табигдахада, нэн түрүүн багша өөрынгөө хараа бодол, хэшээлдээ хэрэглэгдэдэг онол аргануудаа, хэрэгсэлнүүдээ бултыень шэнжэлжэ, мүнөө үедэ тааруу болгохо ёhотой. Мүнөө ХХI зуун жэлэй үедэ Интернет, компьютерэй дэлгэрээд байхада, багша бүхэн хэшээлнүүдтээ презентаци бэлдэжэ, компьютер, Интернедэй хэмжэшэгүй аргануудые хэрэглэхэ уялгатай гэжэ hананаб. Урданай  сагай заншалаар ручкаханаа, номоо баряад, хэшээлдэ ошохо саг үнгэрөө. Залуу хүншэнгүй мүнөө компьютер hайн мэдэхэ болоо, тиимэhээ, минии hанахада, ганса компьютер аhаагаад, самбар дээрэ презентаци харуулха гээшэ үшөө бага гээшэ.

Мүнөө гүрэнэй стандартын эрилтээр ганса бэлэн мэдэсые «жажалжа үгэхэ бэшэ», үхибүүдые өөрыень эрдэм мэдэсэеэ оложо, саашанхи ажабайдалдаа хэрэглэжэ шадаха бэрхэ зониие хүмүүжүүлхэ ёhотойбди.

Тиимэhээ багша хэшээлээ тон hонирхолтойгоор түсэблэхэ ёhотой. Би хэшээлээ үнгэргэхэдөө тон эдэбхитэйгээр «Буряад хэлэн» электронно ном, «Мүнгэн дуhалнууд» гэhэн диск хэрэглэдэгби. Һонирхолтой зурагуудые, кроссворднуудые, ребусуудые, г.м. хэрэглэхэдэ үхибүүд hонирходог, буряад хэлэнэй хэшээлнүүдые хүлеэн ядадаг.

Уран зохёол үзэхэдөө, заатагүй когнитивнэ карта, кластернуудые зохёохо даабари дурадхадагби. Һурагшад уншаhан зохёолойнгоо сюжет, гол удха бүхөөр hанажа абадаг. Эдэ онол арганууд хадаа баhал буряад уран зохёолдо hонирхол татаха арга гэжэ hанагдана. Үшөө тиихэдэ буряад сайтнуудые хэрэглэхэдэ үрэ дүнтэй байдаг. Буряад кино, мультфильмүүдые харуулхада, түрэл хэлэнэйнгээ уян нугархайе, баяниие хадуужа абана гэхэдэ алдуу болохогүй.

Тоолобол hонирхол татуулха, хэшээл мартагдашагүй болгохо арганууд тоолошогүй олон.

Жэлhээ жэлдэ, үдэр бүри хэшээл бүхэнөө шэнэлжэ, шэнэ сагай эрилтээр түсэблэхэ гэжэ оролдодогби. Хэдышье hонирхолтой, дээдын хүсэлэй зорилгодо тааруу хэшээл үнгэргөөшье hаа, hанаамни дутуушаг, үшөөл хүгжэхэ хэрэгтэй гэжэ hанаата болохош.

Мүнөө үеын буряад хэлэнэй ба уран зохёолой хэшээл ямар байха ёhотойб гэжэ үдэр бүри хэшээлдээ бэлэдхэл хэхэдээ харюу бэдэрдэгби. Зүгөөр  мүнөө үеын үхибүүдтэ, тэдэнэй түрэлхидтэ түрэл буряад эхэ хэлэеэ үзэхэш шухала гэжэ ойлгуулжа шадаа бол, хэшээлни миинтэ үнгэрөө бэшэ, hурагшадни мүнөөдэр хэлэеэ, буряад арадайнгаа уран зохёолой алтан жасын абдарhаа хэрэгтэй юумэ абаба гэжэ хүхидэгби.  

Хэшээл бүхэн багшаhаа эхи залгадаг. Сагай эрьесын хурдан гүйдэлhөө гээгдэнгүй, адли алхалалсаад, багша бүхэн баhал хүгжэжэ, урагшаа дабшан, хүсэл зоригтой ябаха ёhотой. Хэшээлдээ бэлдэхэдээ, зүрхэ сэдьхэлэйнгээ гүнhөө абажа, hонирхол татуулжа, мартагдашагүй, нангин hургаалтай хэшээл үнгэргэхэ гээшэ багшын уялга мүн.

Хүн энэ дэлхэй дээрэ

Хүн боложо түрэhэн заяатай бидэ ямар ехэ аша буянтай, жаргалтай зон гээшэбибди! Хүрьhэтэ газар дээрэ мүр сараа гарган гэшхэлхэ, алтан нарые үдэр бүхэндэ угтаха, жэргэмэлэй хонгёо дууе хужарлан баярлаха, дүрбэн сагые hэлгэн,эрьежэ байгаа дэлхэй дээрэ ажамидарха, амилха…

Теэд юундэ Хүн жаргалаа ойлгоногүйб, сэгнэнэгүйб?! Юундэ эдз өөриин түлөө hэшхэлээ алданаб, мэхэлнэб, атаарханаб, нүхэртөө урбанаб, юундэ хүн «хара могойн» үбшэндэ нэрбэгдэнэб, юундэХүн Хүнэй наhа хосорооноб?!!

Хүн үндэр хуби табиланаа, гол уялгаяа марта гээшэ гү? Хүнэй аршаан булагтал бурьялжа байгаа саган боди сэдьхэл хата гээшэ гү? Хүн юм hаа, бодожо үзэ… Газар дэлхэйн эзэн, оршон тойрониие, саг, ажабайдал зохёогшо, хубилгагша…

Элинсэг хулинсагайнгаа нангин захяа бү мартаял! Оршолонто hайхан эхэ байгаалияа гамная, уг гарбалаа дамжуулая, эхэ хэлэеэ, солоёо, ёhо заншалаа, нютаг нугаяа hэргээе, сахия! Гоё hайхан үгэнүүдые агаарта шэдэнгүй, үнэн бодото үйлэ хэрэгээрээ бүтээе!

Хүн бүхэн өөрын дээдын табисууртай, харгы замтай мүндэлдэг.

Минии багшын философи

Тэнгэриин хууляар амилһан

Аялгата буряад хэлэмни.

Газарай магнайда мүндэлһэн

Буряад-монгол хэлэмни.

(Болдын Батхүү)

«Yнэн эрдэм алтантай адли» гэжэ Чингис хаанай заабаринуудай «Оюун түлхюур» гэһэн монгол туургата арадуудай  һайхан һургаалнуудай алтан жаса соо тэмдэглэнхэй.  Буряад-монгол угсаатан урда сагһаа хойшо хүүгэдэй хүмүүжүүлгэдэ анхаралтайгаар хандажа, эдир наһанһаань эрдэмтэ шуналтай ябаха шухала гэжэ ойлгуулжа, ном һударта хэшээл ехэтэйгээр хандадаг һэн. Мүнөөдэр  би хүүгэдтэ эрдэм һургаал заахадаа, элинсэг хулинсагуудайнгаа хүүгэдээ  хүмүүжүүлхэ һургаал заабаринуудые хэрэглэхэ гэжэ оролдодогби. Суута лама Эрдэни-Хайбзун Галшиевай «Бэлиг-үүн толи» соогоо иигэжэ бэшэһэн байдаг:

 Баһа урдын хуушан бэшэг

Туужануудыешье һайн унша.

Тэрээнһээшье оюун түрэхэ,

Үзэсэ ехэтэй болохо.

Ёһотойл хуушан зохёолнуудые - буряад арадайнгаа алтан нангин абдарые нээжэ уншахадаа, заатагүй хэрэгтэй эрдэм олохош. Жэшээнь, Э-Х. Галшиев үхибүүдые хүмүүжүүлхэдээ, үгөөрөө доромжолонгүй, урмашуулан магтаха, гэмтэ ябадал хээ һаань, али зохихо хэһээлтэ хэхэ гэһэн заабаринуудые үгэнэ. Үхибүүн бүхэн хэнэйб даа үри гэжэ эжы абаһаань дутуугүй зохидоор хандажа, хүндэлжэ, сэгнэжэ ябаха минии уялга мүн.

Һурагша бүхэн абьяас бэлигтэй, алибаа  бэлигыень тодоруулжа, тэрэнииень хүгжөөхэ шухала. Хэрбэеэ буряад хэлэндээ ядаралдаһан һурагшада туһалха эрхим һурагшые нүхэр болгон хажуудань табяа һаа, заатагүй оролдожо эхилдэг. Энээн тухай баһал Э-Х. Галшиевта иимэ мэргэн үгэнүүд бии.

Ухаан алиндашье һурахые хүсөө һаа,

Нэгэ һайн нүхэртэй ханилжа һура.

Тэрээгээршье жэл, һара оролдоһоноо

Нэгэ үдэрөөр эсэстэнь хүрэхэ.

Дондог Улзытуевай Байгалай уһатай, эртын манантай, эжын альгантай жэшэһэн аялгата һайхан буряад хэлэеэ сэдьхэл соогоо сэгнэжэ ябахаһаа гадуур, манай ерээдүйн үеын хүүгэдтэ дамжуулха зорилготой буряад хэлэ ба литературын багша болоһон хубитайб.

Эхэ түрэл буряад хэлэндэ дурлуулһан багшадаа Гомбоев Баяр Будаевичта энэ мэргэжэлэй зүб харгы руу шэглүүлһэндэнь, хэтэдээ би доро дохижо ябахаб.

6 жэлэй саада тээ тэбхэр улаан дипломоо гартаа бажуун, амаргүй ехэ хүсэл дүүрэн һургуулиин богоһо алхажа ороо бэлэйб. Теэд үхибүүдтэ ном зааха гээшэ тиимэ хүнгэн хэрэг бэшэ байшаба. Ямар ехээр халаглаа гээшэбииб?!

Мүнөө сагта һурагшадай, түрэлхидэй буряад хэлэ үзэһэнэй хэрэггүйе шиидэжэ байха сагта.буряад хэлэнэй багша тон ехэ харюусалгатай. Яагаад үхибүүдые буряад хэлэнэй, литературын хэшээлнүүдтэ һонирхуулхаб? Элдэбын мүнөө үеын технологи, онол аргануудые хэрэглэжэ хэшээлээ шэмэглэхэ, һонирхолтой  түхэлнүүдээр хэшээлээ үнгэргэхэ мүн.