Внеклассное мероприятие "Вечер поэзии по творчеству Г.Ж.Раднаевой
методическая разработка

“Дэлхэйе өөрөө хубилган ерээб”

Галина Жигмытовна Раднаевагай зохёохы замаар

позиин  үдэшэ

Поэдүүд – замбиһаа бууһан заяашад,

Поэдүүд – оршолоной һуудал баряашад –

Халуун бурмада зүрхэтэйшье һаа,

Хайран сэсэгтэл үнжэгэн юм.

(Г.Раднаева)

Зорилго: Буряад арадай элитэ поэт, уран зохеолшын намтартай, зохеохы харгы замтай һурагшадаа танилсуулха, мэдэсыень үргэлжэлүүлхэ. Аман хэлэ хүгжөөхэ, буряад хэлэндээ, буряад уран зохеолдоо дурлал хүргэхэ.

Хэрэгсэлнүүд: мультимедиа, компьютер, авторой номуудай выставкэ

(Булта хабаадагшад Г.Ж.Раднаевагай үгэ дээрэ Наранбаатарай хүгжэмдэ бэшэгдэһэн «Гэгээтэйн һургуули» гимн – дуу дуулана))

Һурагша “Саг” гэһэн шүлэг уншана:

Саг,

Энэ дэлхэйдэ айлшан бэшэеэ

Энэ үглөөгүүр түрүүшынхиеэ ойлгооб.

Саг,

Дэлхэй намайе уряа бэшэ,

Дэлхэйе өөрөө хубилган ерээб.

Саг.

Унтарха наһанайм хэмжүүр бэшэш,

Ургамал бүхэнэй һудаһанда амидархаб.

Саг,

Хүн ябаһан намайе мүнхэрүүлхэгүйш,

Хүн болоһон үхибүүндэ мүнхэрхэб.

1 хүтэлбэрилэгшэ: Амар сайн, хүндэтэ нүхэд! Мүнөөдэр бидэ ганса Буряад орондоо бэшэ, бүхы дэлхэй дээрэ мэдээжэ болоһон уран зохеолшо Галина – Санджэ-Сүрэн  Жыгмытовна Раднаевагай поэзиин үдэшэ эхилхыемнай зүбшөөгыт.

 2 хүтэлбэрилэгшэ:

 Буряад уран зохёолдо онсо эршэтэй бэлигээрээ, орёо философско бодолтой шүлэгүүдээрээ, ондоо поэдүүдтэй нэгэтэ дайралдаагүй сасуулга образуудаараа, мүн гадна омог абари зангаараашье илгаран, элитэ зохёолшон болон мандаһан Галина Жигмытовна Раднаева болоно.

(9 ангиин һурагша Норбоева Д. “Наран тээшэ” шүлэгһөө хэһэг уншана).

1 хүтэлбэрилэгшэ: Буряад, ород хэлэнүүд дээрэ арба гаран ном хэблүүлэн гаргаад, мэргэжэлтэ уран зохёолшын бэрхэшээлнүүдтэй хүндэ үүргые энэ наһан соогоо даажа тэнсүүлжэ ябана даа.

      Г. Раднаевагай шүлэгүүд манай арадай ёһо заншалнуудһаа гол шухала удха абан зэдэлнэ. Тиимэһээ шүлэгүүдынь хүн бүхэндэ дүтэ, гүн ухаанай һанал бодол түрүүлнэ. Энэ уран зохёолшын шүлэгүүд буряад газетэ, журналнуудта саг үргэлжэ гаража байдаг. Поэдэй шүлэгүүдэй хэлэн өөрын онсо илгаатай, гүнзэгы һанал бодолнуудтай.

                                      Саг,

                                      Дэлхэй намай уряа бэшэ

                                      Дэлхэйе өөрөө хубилган ерээб…

                                                    («Набшаһадай һаршаганаан», 3н.)

Поэт бүхэн саг тухай шүлэг бэшэдэг, теэд Г.Раднаева өөрынхеэрээ сагые удхалан бодомжолно: Дэлхэй намайе уряа бэшэ, дэлхэйе өөрөө хубилган ерээб» гэһэн мүрнүүдынь авторай шэнэ номойнь гол удхые бэедээ абажа, манай үеын залуушуулай зорилго элишэрнэ.

2 хүтэлбэрилэгшэ:

    Поэдэй гол тематика хадаа - түрэһэн нютаг, аба эжы, ажалша хүн, арюун сэдьхэлтэй нүхэдүүд, хүнүүд, инаг дуран гэжэ хэлэхээр.

            Поэт шүлэгүүд соогоо тон тодоор темэеэ задална: «Бага Наримни, жаргалаа бэдэржэ, харгыда мордонхой», «Эхэнэр хүнэй омогтойшье, нүгэлтэйшье нюдэн эрэ хүниие энхэрээб», «Нютагайм горхон - наһанайм эхин».

Һурагша шүлэг уншана

            Г.Раднаева буряад поэзидэ, журналистикада хүдэлхэ зуураа зохёохы ажалайнгаа тугые хэзээдэшье зорилготойгоор дээрэ үргэн, зориһон хэрэгтээ шууд шармайн ябадаг - иимэл зантай хүн, бүри анханһаа «Зэдын үнэн», «Буряад үнэн», һонинуудта корресподентээр, Буряадай гүрэнэй телерадио дамжуулгын компанида редактораар хүдэлхэ үедөө дээдын магтаалда хүртэн ябаа.

1 хүтэлбэрилэгшэ:

         Г.Раднаевагай номууд соо эжыдээ зорюулһан шүлэгүүд олон һайн бодол түрүүлдэг.

          Уран зохёолшын шүлэгүүд соогоо сарюун һайханаар, тон дулааханаар, зөөлэнөөр эжынэрэй дүрэ зураглан харуулна.

                                           Эхын сэдьхэлдэ – үхибүүн,

                                           Yрин сэдьхэлдэ – шулуун,              

                                           Шэхэндэм ходо дуулдана,                              

                                           Шэбшэхэдэм ходо тамална.  

                                                                             («Ээрсэг», 17н.)  

           «Эжыдээ» гэһэн шүлэг соогоо «хөөрхэймни даа, алтамни даа бусахаб шамдаа» гэһэн тон гоё үгэнүүдээр эжы тухайгаа зураглан харуулна.  

                                           Хөөрхэймни даа, алтамни даа

                                           Бусахаб шамдаа

                                           Эжым, эхэм хэнһээшьеб хирэжэ

                                           Эшэһэн гайхаһан нюураа бухан,

                                           Хоргододог бэлэйб.

                                                                         («Набшаһадай һаршаганаан», 71н.)

          2 хүтэлбэрилэгшэ:

 Поэт тон зүбөөр эжы тухай бэшэнэ. Эжы гээшэ үхибүүгээ дээшэнь татаад лэ, эрхэлүүлээдшье абаха, ээзгэй тараг уулгажа, садхаажа, һургаал заабари зүбөөр харуулаад үгэдэг хүн гээшэ гэжэ бэшэнэ.

                                           Хүгшэн эжым, хүлисэ намайе.

                                           Дахажа шамаяа һажаахаа болёоб

                                           Хажуудаш һуухадаа бурхандаш мүргөөд

                                           Тэнэгхэн наһанайнгаа зүүдэн болгооб.

                                           Эгээл мүнөө шамдаа ошоходоо,

                                           Ээзгэй тарагыеш уужа садахадаа,

                                           Эгээ багынхидаал наадахаяа тэгүүлнэб.

                                                                        («Набшаһадай һаршаганаан», 70н.)

         Эжы…  Энээхэн богонихон үгэ ямар һайханаар үгүүлэгдэнэ гээшэб. Ямар гүнзэгы удхатайень ойлгохо хэрэгтэйб. Дэлхэй дээрэ эгээл нангин, эгээл сэнтэй, эгээл үнэтэй, эгээл һайхан үгэ гээшэ. Түрэһэн гараһан эхэһээ, түрэл нютагһаа сэнтэй юун байхаб.          

         Эжыдээ зорюулһан шүлэгүүдыень харахада, эхын һайхан энхэрэл доро үндыжэ, эхын һайхан заншал дундаршагүй дүрыень бэлэг болгон абахадаа уяржа, үгынгөө дээжые шүлэг болгон Г.Раднаева уншагшадта тон зүбөөр, зохидоор бэшэжэ шадана.

Нүхэдтөө зорюулһан шүлэгүүд.

«Харгымни талаан – нүхэдни хаанабта…?»

     1 хүтэлбэрилэгшэ:

  Поэтесса Г.Раднаева нүхэдтөө, аха захашье нүхэдтөө зорюулжа, уран хурса түгэлдэр найруулгануудые бэшэнэ:

                                           Гарыем ганзагада

                                           Хүлыем дүрөөдэ хүргэлсэһэн

                                           Аха нүхэдэйнгөө нэгэ поэт

                                           Николай Дамдиновичта зорюулнаб.

        Н.Дамдиновичта поэтесса «Yлхөө шүрэнүүд» гэжэ ном зорюулна. Энэ ном соо уран шүлэг, инаг дуран тухай хоёр ехэ цикл оруулхадаа, автор байгаали дэлхэйн оршон байгаа ажабайдал болон байгаалитай ямар ехэ холбоотой байһан тухай түүрээнэ.

       Поэт Д.Улзытуевай бэлиг шадабариие мэргэнээр сэгнэжэ иимэ шүлэг бэшэнэ:

                                           Алдалан унаһан тэмээн шэнгил

                                           Ахамни…  

                                           Араһаам ташуурдаһан эзэн шэнгил

                                           Ажабайдални.

     «Yнэндөө» гэжэ зохёохы замыень үндэрөөр сэгнэжэ шүлэг бэшээ.  

        Ханилһан нүхэртөө Дондок Очировта уянгата уран үгэнүүдээр баһа шүлэг бэшэжэ зорюулна.

          2 хүтэлбэрилэгшэ:

Москва хотодо байдаг уран зохёолшо нүхэртөө Вадим Дементьевтэ нангин уян үгэнүүдээр иигэжэ бэшэнэ:

                                             Альга халуун

                                             Шамдаа хүсэдэг һаналаа хэлэхэм:

                                             Хүсэлшни бэелхэ –

                                             Харгышни ута

                                                      Һанаашни һайхан.

                                                                     («Yлхөө шүрнүүд», 9н.)          

           «Ээрсэг» гэжэ ном соогоо Литинститудта сугтаа һураһан нүхэдтөө зорюулнаб гэжэ автор шүлэгөө хандуулна:

                                             Хани нүхэсэлэй шата болоод,

                                             Харгымни талаан – нүхэдни хаанабта?

                                             Хаанабшье, далайншье эрье болоод,

                                             Хатахадаашье, нороходоошье үгылнэбди,                  

                                                                                                            нүхэдни!

                                                                       («Ээрсэг», 52н.)

              Г.Раднаевагай зохёолойнь хэлэн аргагүй хурса, айхабтар дүрэтэй юм. Тиимэһээ гадна хани нүхэдтөө зорюулһан шүлэгүүдэй хэлэн өөрын аялгатай, өөрын бодолтой, уян сэдьхэлтэй, сэнтэй гэжэ тэмдэглэхээр.

Багшанартаа зорюулһан шүлэгүүд.

      2 хүтэлбэрилэгшэ:

 Бэлигтэй, омог дорюун, амжалтатай, сагаан сэдьхэлтэй багшанараа һанажа «Талын булаг» гэжэ ном багшанартаа зорюулһан юм.

       «Хүндэтэ буурал багшанартаа – Дарима Самбуевна Савельева, Базар Санжиевич Токтохоев хоёртоо энэ номоо зорюулнаб» - гэһэн үгэнүүдээр шүлэгүүдээ эхилнэ.

       Москва хотын дээдэ һургуулиин багшада А.А.Михайловта иимэ уянгата шүлэг зохёожо зорюулна:

                          Одомни

                          Орой дээрэм

                          Оршолонто дэлхэйдэм

                          Унтараагүй…

                                      («Набшаһадай һаршаганаан», 62н.)

     Нэн түрүүн Г.Раднаева багшанартаа зорюулһан шүлэгүүд соо хүнэй сэдьхэл, дотороо һанажа ябаһан бодолые уран хурсаар хэлэжэ шадана. Поэтесса багшанарай баяр жаргалые, уйдхар гашуудалые, омог гайхалые зүрхэн сооһоо гаргажа иимэ уран шүлэг зохёогоо.

                Инаг дуранда зорюулагдаһан шүлэгүүд.

Г.Раднаевагай инаг дуранда зорюулжа бэшэгдэһэн шүлэгүүд олон. Дуран тухайгаа бэшэхэдээ, сэдьхэлээ эбхэрүүлнэ:

                                Дурагүйш гээд, ухаамни тамална

                                Дуратайш гээд, досоом үншэрнэ.

                                Дурые гуйжа бү зобо –

                                Дурамни алтан боложо

                                Шабар руу шамһаа хулжаа.

                                             («Yлхөө шүрэнүүд», 110н.)

     1 хүтэлбэрилэгшэ:

 Г.Раднаевагай дулаахан, арюухан, хөөрөөшэ зан тэрэнэй шүлэгүүдтэ, илангаяа дуранда зорюулһан зохёолнуудтань һонин үнгэ будаг, шэмэ амта

оруулдаг.

     Шүлэгүүд соогоо оройдоо дүтэ нааша һанагдаагүй зэргэсүүлгэнүүдые, гоёолтонуудые, тодорхойлолгонуудые болон бусад олон аргануудые хэрэглэдэг уран шүлэгшэ гээшэ.

     Хэды хурса, гүнзэгы, сэдьхэл хүдэлгэмэ зохёолнуудые бэшэнэ гээшэб даа!

                           Дураншни Эхэ хүнэй жаргал бэлэглэжэ,

                           Дураншни досоом тэршэлжэ энхэрэл эринэ…

                                         («Талын булаг», 80н.)

    Инаг дуранда зорюулагдаһан шүлэгүүд гэбэл: «Дураншни», «Дуран тухай», «Инаг дуранайм сахилгаан», «Зүрхэмни үгылнэл шамайгаа», «Yгэ намһаа бү хүлеэ», «Уулзалга», «Дураяа хубаахагүйб» г.м.

    Г.Раднаева инаг дуран тухай олонхон шүлэгүүдые бэшэжэ, һайхан үгэнүүдээрээ уншагшадаа баясуулна.

Һурагша уншана:

Байгаали тухай шүлэгүүд.

Буржагар үүлэн үһэеэ һамнажа

Шарайгаа тэнгэри сэлмэбэ

Баатар бэеэ үдэр бэһэлжэ

Шуугаад хамсыгаа бодобо.

    («Yлхөө шүрэнүүд», 88н.)

Ойн модод үндэртэй, набтартай –

Олон дүүнэр сэсэнтэй, тэнэгтэй…

(«Yлхөө шүрэнүүд», 54н.)

                      Эхэ һайхан байгаалияа, ехэ аглаг дайдаяа магтан дуулажа, сэгнэжэ ябаха хэрэгтэй.

Мүнгэн хутагаа бэһэнһээ һугалаад,

Сухалтай тэнгэри сэлмэбэ.

Мүнгэн һиихэнүүдээ ялас гүүлээд,

Сэсэгүүд доро дохибо.

                                                                 («Хэтэ сахюур», 46н.)

Саһан бургахаа болибо

Сэлмэжэ тэнгэри эхилээ

Хатан үдэрни үндэрлэбэ

Хаан ёдоргоо үмдэбэ наран гарашаба.

                                                                 («Хэтэ сахюур», 44н.)

     Поэдэй байгаалиин үзэгдэлнүүдые уянгалан бэшэһэн шүлэгүүдынь газар, тэнгэритэеэ, сэсэг набшаһадтай нягта холбоотой гэжэ ойлгомоор.

1 хүтэлбэрилэгшэ:

        Түрэһэн тоонто нютаг тухайгаа, тахижа һууһан эзэнэй хада уула тухайгаа; зэрэлгээтэн урдаһан Зэдэ мүрэн тухайгаа, үелжэ ехэ болоһон үетэн нүхэд тухайгаа, энэ дэлхэйдэ эдлэһэн шэдитэ инаг дуран тухайгаа, шэлэжэ абаһан харгы тухайгаа, хүхэ мүнхэ тэнгэри, эльгэлэн һууһан Эхэ һайхан газар, сахилгаан мэтэ зуралзаһан саг, буряад зоной түүхэ, шажан тухай; үхибүүдээ үндылгэһэн эхын жаргал тухай Г.Раднаева шүлэгүүд соогоо бэшэнэ.

      Тиихэдэ бидэ шүлэгэй уран үгын хэды ехэ хүсэтэй, зондоо туһатай хэрэг бүтээжэ байһан шадалай гэршые үшөө нэгэ дахин нюдөөрөө хараһан байнабди.

Хэрэглэгдэһэн литература

1. Базаржапова Г.Х. «Түрэһэн үдэрым һайндэр болгожо, дууша ажабайдал

   тэмдэглээ һэн гү?» / Буряад үнэн, 1998, декабриин 10.

2. Базаржапова Г.Х. Поэдүүд – Замбиһаа бууһан заяашад./ Буряад үнэн,

   2004, февралиин 5.

3. Дамбаев Д. Буряад уран шүлэгэй ута баялигууд. Дүхэриг. / 29.01. 2004.

4. Е.Ю. Дамдинова, Х.Г.ЦыденоваДэлхэйе өөрөө хубилган ерээб...

5. Дементьев В. Оставаться собой! Открытое письмо бурятской поэтессы

    Г.Раднаевой. / Литературная учёба. 1982, №3. стр.14 - 16.

6. Дампилова Л.С., Цыренова М.Ц.  Современная бурятская поэзия.  

    Улан – Удэ, 1998, стр.43.

7. Ц. – Д. Дондогой. Хүлэгэйнгөө амые хятад гүүлэнгүй… / Буряад үнэн,

    2004, январиин 15.

                              Г.Ж.Раднаевагай номууд.

1. Набшаһадай һаршаганаан. / Улан – Удэ, 1979, 124н.

2. Талын булаг. / Улан – Удэ, 1994, 107н.

3. Yлхөө шүрэнүүд. / Улан – Удэ, 1993, 119н.

4. Уянга. / Улан – Удэ, 1972, 64н.

5. Хэтэ сахюур. / Улан – Удэ, 1992, 104н.

6. Ээрсэг. / Улан – Удэ, 1983, 80н.

7. Олоной дундаһаа илгаран ерэһэн одоёо золгоод…

/ Буряад үнэн, 2004, мартын 4.