Доклад
материал на тему

Доклад  « Сыпатлыкъ».

Дарсны мурады:–предметни белгисин англатагъан сёз.Къумукъ тил дарсларда сыпатлыкъ деген  англавну генг кюйде яшланы оюна гьали де тийишли даражада учителлер гийирмей деме ярай.

       «Белги» деген маънаны яшлар теренден англап, шо генг англав экенни яшланы оюна гелтирмек- аслу масъала гьисапда гьали де салынмагъан.

       Белги-предметлени бары да янындан суратлайгъан,предметни башгъа предметге къаршы салагъан,бир предметни башгъа предметден айырагъан бир саны:даражасы,тюсю,оьлчевю,къадары,кюю-гьалы,тыш гёрюнюшю,хасияты,къылыгъы,заман, ер булан байлавлу гьалы.

       Сыпатлыкъланы аз билеген саялы, яшланы сёз байлыгъында шолар аз экенге экенге охувчулар сочинениелеринде ва жумлаларда сыпатлыкъланы  тюрлю-тюрлюлерин къоллап болмай.

       Шо саялы оланы язгъан ишлерини чеберлиги осал бола,маънасы сай бола, тил культура даражасы тёбен бола.Сыпатлыкъланы даражалы ва даражасыз бёлюклери бир-биринден айрылып, оланы маъна башгъалыкълары чечилип, генг кюйде иш  юрюле буса, охувчуну тили чебер болар эди.

       Сыпатлыкъланы гечегенде, охувчуну ишинде даражалы сыпатлыкълар бары да маъна яны гёрсетилип, суратланып гёрюнме, даражасыз сыпатлыкълар буса бары да сёз этеген аффикслери булан этилип арагъа чыкъма гереклиги герти.

       Сыпатлыкъланы уьстюнде ишлевде яшлагъа тилни сюйдюрме кёп имканлыкълар бар, неге тюгюл атлыкъланы суратлай туруп, белгилер излеп, охувчулар  тюрлю-тюрлю тармакълагъа гире ва ондан янгы-янгы сыпатлыкълар арагъа  чыгъара.

       Сыпатлыкъ деген дарсны учитель охувчулагъа нечик деген соравну маънасын ачыкъ этип башлай.

      Сизин сыйырыгъыз нечик сыйырдыр?

      Сизин итигиз нечик итдир?

      Сени агъанг нечик уландыр?

      Терек нечикдир?

     Шолай соравланы къайсына буса да бирисине яшлар бары да белгилерин яза.

      Масала: чачал,сийрек,узун бутакълы,къалын,бийик,яшыл,сари япыракълы,алашакъарт,яш терек.

      Охувчулар шолай предметлени суратлай туруп , белги деген маънаны генг англай ва,жумлалар,сочинениелер язагъанда,сыпатлыкъланы къоллама уьйрене.

     Учитель яшлар булан лакъырлашыв юрюте туруп, сыпатлыкъланы арагъа чыгъара, оланы уьстюнде ишлей.

     Бир-бир класдагъы предметлени бары да якъдан суратлап, белгилерин яза.Шулай ишлени натижасында сыпатлыкълар янгыз айтылып къалмай,тилге къошула,охувчуну  оюна  гире.

Учитель сыпатлыкълар тилни чебер этегенине охувчуну тергевюн бакъдыра,тил культурасын артдырагъанын гёрсете.Яшлагъа сыпатлыкъланы генг кюйде гёрсете туруп, оланы кёп языв ишлеринде къоллап, дагъы да тилин бай этмек учун, чебер янына тергев бермек учун, тюрлю-тюрлю шиърулар, хабарлар анализ этиле.Олардагъы белгилейген сёзлеге тергев берил.Бпары да сыпатлыкълар рамкагъа язылып тура.

     Яшланы сочинениелери охулуп, олагъа савлай клас тергевлю къарай ва, тюзелтивлер эте туруп,тилни уьстюнде ишлей.

     Сыпатлыкъ булан байлавлу тенглешдирив, къаршыдаш сёзлер де арагъа чыгъа. Къаршыдаш сёзлер къаршы маъна якъдан бирин бирои сапвлай япма тюше,олар туврадан-тувра къаршы экенни охувчулар гёрме  герек.

    Масала:

    арив-эрши                                            узун-къысгъа

    бийик-алаша                                        таза-нас

    гьакъыллы-авлия                               къоччакъ-кукай

    базыкъ-назик                                       арыкъ-семиз

  Учитель  яшлагъа «Уьй ва къыр жанлар,хурт-къомурсгъа»деген темагъа язылгъан сёзлени къоллап, оьзлер сайлагъанларына сыпатлыкълар къошма тапшура.

    Уьй ва къыр жанлар,хурт-къомурсгъа.

    Уллу сыйыр,къатанкъы тана,семиз бугъа,арыкъ оьгюз,чал къой,исбайы аргъумакъ,чалт ат,гючлю айгъыр,гиччи къодукъ,ала тавукъ,жийрен байтал,оьктем хораз,гьиллачы тюлкю, ачувлу бёрю,чачал арсланкъаплан,гьакъыллы кирпи,къавгъачы чагъан,къара къаргъа,агъулу йылан,яшыл гесертки,ёнкю бузав,шат гидив,бурма къозу,арыкъ порсукъ,гьонкъа эшек.

     Шо сёзлюклени къоллап,гьар сёзюне охувчулар оьзлер болагъан чакъы сыпатлыкълар яза.

      Масала:ач,ахмакъ,арыкъ,къарт,ачувлу,гючлю,гёк бёрю;къоркъач,чалт арыкъ,семиз,гёк,уллу къулакълы,уллу,гиччи къоян;

      арыкъ,чачал,гючлю,ачувлу,базыкъ,уллу башлы арсланкъаплан;

      юваш бурма,ёнкю,арив,оюнчу,семиз,базыкъ,тувма къозу;

      чубар-ала,оьктем,кукай,къоччакъ,къызыл  хораз.

      Шолай оьзге темалагъа да язылгъан сёзлюклер къолланып,гьар атлыкъгъа охувчу бары да къыйышагъан сыпатлыкълар язып,бир жынслы сыпатлыкълары булангъы сёз тагъымлар эте.Шулай ишлер бары да яшны ишге къуршай,хошлу ишлете.Язып битген сонг ,гьар бир жынслы сыпатлыкълары булангъы сёз тагъымны охуй,къалгъан яшлар оьзлерде ёкъ сыпатлыкъланы къошуп толтура.Англашылмайгъан сёзлени уьстюнде ишлене,къошуп толтура.Англашылмайгъан сёзлени уьстюнде  ишлене,бир-бир жанланы гьакъында лакъырлашыв юрюле.Сыпатлыкъланы генг англасын учун,дагъы да ону тюрлюлерин яшлагъа ачма тюше,ону генг кюйде гёрсетме герек.Шолай ишлерден бириси-сёз тагъымлар этив бола:учитель яшлагъа бир темагъа гиреген йимик сыпатлыкълар яздыра,яшлар шолардан сёз тагъымлар эте.

                         Масала:эркин,гьакъыллы,бийик,семиз,алаша,белгили,гьайлы,чомарт,осал,оьзден,ялгъанчы,аврувлу,сав,сюйкюмлю,къоччакъ,арив,ёнкю,уялчан,азиз,аявлу,гёзел,жыйнакълы.

    Шо сёзлерден адамлар булан байлавлу сёз тагъымлар этме онгайлы.

     Масала:эркин гиши,гьакъыллы улан,бийик къыз,уялчан къыз,алаша адам,гьайлы ана, чомарт къурдаш,осал эркек,ялгъанчы яш,къоччакъ ата,назик къыз,аврувлу яш.

     Охувчулар булай сёз тагъымланы маъналарына гёре къаршы салып,тапкъырлар  этме де бола.Белги деген терминни маънасын англатмакъ учун,дагъы да шулай тапшурувлар этиле:

1.Охувчулар бары да язгъан ишлерден белгини гьар тюрлюсюне сыпатлыкъланы яза:

    сан ягъы:яхшы,..

    тюсю:сари,..

    оьлчевю:уллу,…

    адамны хасияты:уялчан,..

    заман булай байлавлу белгиси:гюзгю,..

2.Гюз,язбаш,яй,къыш булан байлавлу сыпатлыкъланы яза.Масала:гюз:салкъын,явунлу,булутлу,туманлы,исси,бай,берекетли,…

     Шоланы бары да яш язып тоглтургъан сонг ,охувчулар оьзлер сайлап,язбашны,гюзню,яйны,къышны суратлап ,жумлалар яза.Шо жумлалар охула,белгилерине тергев берилле. Тарыкъ буса,сав клас  ойлашып,белгилени алышдыра.

3.Сыпатлыкъ буланъы сёз тагъымны къумукъча да,русча да тюрлендирип,башгъалыгъы гёрсетиле.

Б.п.къызыл алма                                                    Им.п.красное яблоко

Есл.п.къызыл алманы                                           Р.п.красного яблока

Б.п.къызыл алмагъа                                              Д.п.красному яблоку

Т.п.къызыл алмаланы                                           В.п.красное яблоко

Ер.п.алмада                                          Т.п.красным яблоком

Ч.п.къызыл алмадан                                П.п.о красном яблоке

4.Учитель охувчулагъа тапшурулгъан шиъруну гёнгюнден яздыра,сыпатлыкъланы оьзлер байлангъан  атлыкълары булан айрыча язма тапшура.Сыпатлыкъланы чеберлик маънасын чечелер.Сыпатлыкъларын алышдырып къарайлар.

5.Натижалар чыгъарыла

Сыпатлыкъ предметни тюрлю-тюрлю ягъын гёрсете,предметлени бир-биринден айырма кёмек эте:арыкъ сыйыр-семиз сыйыр.

      Сыпатлыкълар тилни чебер эте.

Даражалы ва даражасыз сыпатлыкълар        

Биринчилей,даража,даражасыз деген терминлер ачыкъ этиле.Бу темада шо сыпатлыкъланы бир-биринден айырып билмек,оланы мекенли ерлерин тапмакъ аслу ерин тута.Учитель яшлагъа шо теманы китапдан охута ва англагъан кююн сорай.Сонг шо теманы доскагъа да ззып,мекенли ишлеме башлай.

1.Даражалы сыпатлыкълар.

   Учитель даражалы деген терминни маънасын англата:предметни белгиси:тюсю,сан яны,оьлчевю,къадары,хасияты,къылыгъы кёп оьлчевде де ,аз оьлчевде де болма бола.предметни аз яда кёп оьлчевдеги белгисин гёрсетеген сыпатлыкълагъа даражалы сыпатлыкълар деп айтыла.Масала:къызыл алма(къызыл-кёп де тюгюл,аз да тюгюл тюс),къып-къызыл алма(къып-къызыл-орта тюсден кёп даражадагъы къызыл),къызгъылт алма(къызгъылт-орта оьлчевден аз оьлчевдеги даражадагъы къызыл).

    Тюслени атлары:сари,къара,къызыл,акъ,гёк,боямыш,кюлтюс,къонгур,яшыл.

    къадарына,оьлчевге гёре атлар:уллу,гиччи,тар,генг,бийик,алаша,мазаллы,назик,начар,авур,енгил,тюз.

    формасына гёре:тюз,къынгыр,къайтыкъ,тегиш,оьр,идти,томакъ.

    хасиятына гёре,гьалына гёре:сав,оьктем,сабур,енгил,саламат,ачувлу,гючлю,осал,кукай,къоркъач,къыт,къарым,айбат.

   Шо сыпатлыкълар булан ,оланы артыкълыкъ даражагъа салып,сёз тагъымлар этиле:

  Инг уллу,чинк де уллу,бек уллу,уллу-уллу,зор уллу,оьтесиз уллу,лап уллу,ажайып уллу,оьте уллу,лап да уллу,не уллу,кёп уллу.

     Масала:уллу харбуз,уллу-уллу аргъан,зор уллу иш,оьтесиз уллу майдан ,кёп уллу оьгюз,лап уллу къой,ажаййып уллу агъачлыкъ,оьте уллу оьгюз,лап уллу къой,ажайып уллу агъачлыкъ,оьте уллу къош,инг де уллу терек,чинк де уллу анакъ,не уллу шередир.

   Ап-акъ ,лап да акъ,оьтесиз акъ,бек акъ,акъ-акъ,ажайып акъ.

   Масала:ап-акъ гёлек,лап  да акъ ун,оьтесиз акъ кагъыз,бек акъ мамукъ,акъ-акъ къар,ажайып акъ дюгю.Гём-гёк,гёк-гёк,бек гёк.

2.Даражасыз сыпатлыкълар.

  Предметни аз да,кёп де оьлчевде болуп болмайгъан белгисин гёрсетеген сыпатлыкъгъа даражасыз сыпатлыкълар деп айтыла.

   Масала:гюзгю янгур(гюзгю деген белги кёп оьлчевде де,аз оьлчевде де болуп болмай:бек гюзгю янгур,аз гюзгю янгур болмай).

 Даражасыз сыпатлыкълар предметлени атларындан –лы,гъы,-сыз,-дагъы къошумчалар къошулуп этиле.Олар бир предмет булан байлавлу белги барны,ёкъну,ерин,заманын  гёрсете.

1.Учитель бир темагъа байлавлу атлыкълар берип, -лы форма булан сыпатлыкълар этдире.

  Мавсала: сув-сувлу                                эт-этли

                     май-майлы                                бурч-бурчлу

                      туз-тузлу                                сют-сютлю.

2.-гъы форма булан сёзлер этме тапшурула.

Яз-язгъы                                        гюз-гюзгю

Къыш-къышгъы                                тюш-тюшгю

Эртен-эртенги                                гетген йыл-гетген йылгъы

3.-сыз форма булан сёзлер этме тапшура.

Бёрк-бёрксюз                                чорап-чорапсыз

Гёлек-гёлексиз                                    шалбар-шалбарсыз

Тон-тонсуз                                        чарыкъ-чарыкъсыз.

4.-дагъы форма булан сыпатлыкълар этиле.

Тав-тавдагъы                                        майдан-майдандагъы

Юрт-юртдагъы                                        шере-шередеги

Бав-бавдагъы                                        оьзен-оьзендеги

Сыпатлыкъланы этилиши

1.Учитель яшлагъа –лы форма булан сыпатлыкълар этмеге тапшура.

Масала:

Татывлу аш

Майлы къалач

Сувлу емиш

Шекерли мурапа

2.-гъы форма булан сыпатлыкълар этиле.

Масала:

Эртен-эртенги

Ахшам-ахшамгъы

Гече-гечеги

Тангала-тангалагъы

3.Биринчи тапшурувдагъы сёзлени къаршысына –сыз форма булангъы къаршы сёзлер яздырыла.

Масала:

Шекерли-шекерсиз

Сувлу-сувсуз

Татывлу-татывсуз

Сыпатлыкъланы морфология якъдан чечив

1.сёз охула.

2.Тил гесими.

3.Баш формасы.

4.Алышынмайгъан белгилери:даражалы яда даражасыз.

5.Алышынагъан белгилери:даражасы:

6.Жумладагъы къуллугъу.

Ол бвадан сап-сари шапталлар алып  гелди.

Сап-сари –сыпатлыкъ,сари,даражалы;артыкълыкъ даража.Жумлада-белгилевюч.