Тыва дылым - чоргааралым
материал (9 класс) на тему

СТМ «Тыва дылым - чоргааралым»

Сорулгазы:  тыва кижи тѳрээн дылынга, уран сѳске, чечен чогаалга, салгал дамчып келген чаагай ёзу-чаңчылдарынга ынак болгаш хандыкшылдыг, тѳрээн дылын хүндүлээр, ону чоннуң эртинези кылдыр ѳѳредип кижизидер.

Тыва дыл – бистиң тѳрээн дылывыс, ада-ѳгбелерниң салгалдарынга арттырып каан ѳртээ турбас эртинези. Тыва дылда бурун шагдан чоннуң  чугаазын сайзырадып келген арга-мергежили, бойдуска болгаш ниитилел амыдыралынга хамаарышкан билиишкиннерни база ажы-тѳл кижизидилгезинге хамаарышкан байлак дуржулгазының билиглери мѳѳңнеттинген.

Тыва дээрге хѳй-ле аңгы сѳѳк кижилерниң чурттап турар чурту болуп турар. Ынчалза-даа ооң тѳлү мен деп санаар дээр болза тыва дылды ѳѳренип, тѳѳгүнү, культураны хүндүлээри чугула.

Оюннуң негелдези:

1. Бѳлүктүң ады, девизи, эмблемазы.
2. Кандыг-бир сѳстү уран-чечен тайылбырлаар. Чижээ, чечек деп чүл?
3. Чаагай чаңчылдарга викторина. Бир команда үш айтырыг харыылаар.
4. Уран талант. Тыва дыл дугайында шүлүк, ыры, баштак кѳргүзүг, кожамык, … боттары шилип алыр.
5. Капитаннарга айтырыг.  (Бѳлүктүң капитаны 1 айтырыг белеткеп алыр).
6. Национал тыва аъш-чемни камгалаар.

1. Кандыг-бир сѳстү уран-чечен тайылбырлаар: деспи, баглааш, хѳне, челе, сайзанак, кыры сѳѳгү, согааш-бала;
2. Викторина

1. Кижиниң сынын чүү каастаарыл?  (Кур – тыва чоннуң чарылбас

Кезээ, кижиниң сыны наян киирип, тонну каастаар. Ону тоннуң ѳңүнүң аайы-биле эдилээр.  Тыва кижи курун кижиниң белиниң эң чиңге черинге, хин дужунга куржаныр, курнуң уштарын халаңнадыр артынче-даа, бир ийинче-даа бадырбас, чажыра суп алыр. Курнуң ужун кадыра дааравас, ол удазыннанып чоруур. Курну чиңгеледир ора сокпайн, чаңгыс эринниг пѳстү олчаан бүдүнге ажыглаар. Кур чок , бѳѳлдээш кылаштаары хоруглуг, бѳѳлдээш кылаштаарын чиигээр дээн кыс кижиге чѳпшээрээр чаңчыл турган.)

2. Тыва бѳрт-биле холбашкан кандыг сагылгалар барыл?(Бѳрт

кижиниң хүн бүрүде кедер хеви. Тывалар бѳртте кижиниң сүлде-чергези, хей-аъды сиңген, ынчангаш ону хондур ѳрү кѳрүндүр салбас, чүге дизе ээзиниң хей-аъды ужугуп, чимзенип, кут-сүнезин кедээн аза-шулбустар оруунга таваржы бээр, озалдыг дээр. Оон-даа айыылдыг чүве бѳрт куду аастыг хеп болганда, кижиниң бак сузу (чырга-хоочузу, аарыы, ёразы) ооң иштинде уяланып чоруур, ооң ужун ѳске кижи бѳргү кетпес… )

3. Тыва кижиниң ниити сагыыр чаңчылдары. (кайы хамаанчок

алгырбас, сыгырбас, дижин кыжыратпас, таалайын такылатпас, дүкпүртүнмес, аксым-на бар дээш улус бак сѳглевес, чер чүктевес, будун челдирбес…)

4. Тыва кижиге эң-не ыдыктыг чем. (Шай ѳг-бүлеге эң-не ыдыктыг,

хүндүлүг чем. Тыва кижи шайны үзүктелдирбейн хайындырар, хѳнек куруглатпас чораан. Хѳнек  саваларның эң хүндүлү. Эртенги хайындырган шайы ак,  кара-даа болза от-кѳзүнче, оран-таңдызынче ыяап-ла чалбарып чажар.)

5. 12 чылдың эргилдезин чурум ёзугаар адаар. Бо чылын Мечи чылы

болгай, каш дугаарындал? (күске, инек, пар, кодан, улу, чылан, аът, хой, мечи (9), дагаа, ыт, хаван).

6. «Кѳрбээн чүвези чок, кѳдүрбээн хѳнээ чок» деп кандыг улусту ынча

дээрил? (улуг назынныг кижилер – 46 – 61; кырганнар 61-81; чѳнүүр назын 81 хардан ѳрү).

7. Хүн ашканда ѳгден чүнү үндүрбезил? (кѳс, сүт, дус , шай, тараа).
8. Ѳгнү кѳжүрүп тура, хараачаны хана бажынга чүге дээспезил?

(Ѳгнү бузуп тура, хараачаны хана бажынга дээртпйен кѳжер уунче азы чүгүче аяар каап каар. Хараачаны хана бажынга дээртип кѳжүрерге, кѳшкен аалдың чүъгү орук ара чайлып болур).

9. Чалама деп чүл? (Оран-чуртту хүндүлээн чаңчыл болур. Ону

хүнээрек чарыкка баглаар. Чалама чок болза, мунуп чораан аъдының челинден азы кудуруундан 2-3 хылды үскеш баглап каар.  «Орук ажык, суг сыык болзун, арт ажыы чааш болзун, чаа кѳжүп келген чери мал-маганынга буянныг, ажы-тѳлге авыралдыг болзун!» - деп чалбарыыр).

10.  Тыва кижиниң мѳзүзүнде дѳрт багай уржуктар чүл?(улуг уйгу, улуг чалгаа, хоптак чорук, кылыктыг база каржы чорук).
11. Бурунгу тывалар үени канчаар тодарадып чорааныл?
12.  Эр кижиниң үш каазы чүдел?
13. Ѳгге хамаарышкан чаңчыл-ёзулалдар.
14. Тыва улустуң тос чүдүлгези. (Хүн, Ай, Дээр, Чер, Суг, Арт, Адыг (Хайыракан),  Чеди-Хаан, Сүт).
15. Эът салыр ёзулалдар.(ужа, тѳш, ужалаар).
16.  Суук чүвеге хамаарышкан тыва хемчеглер. (бир пак, бир адыш,

дашка ишти, аяк ишти,  хува ишти, деспи ишти, сыгыртаа ишти, доскаар ишти, хойлаарак ишти, кѳгээржик ишти…)

17. От деп чүл аңаа хамаарышкан ёзу-чаңчылдар (ѳгнүң улуг бурганы, арыглаашкын…)
18. Ойтулааш деп чүл?

Ыры «Мен тыва мен»

Тыва кижи черле ындыг

                   Тыва кижи черле ындыг:

                      Тывынгыр-даа, сагынгыр-даа.

                      Кады-кожа чурттап чорааш,

                      Карактажыр, камгалажыр.

                      Тыва кижи черле ындыг:

                      Дыка кончуг муңгаравас.  

                      Угун-дөзүн чиге бодааш,

                      Улус-чонче улам сиңер.

                      Тыва кижи черле ындыг:

                      Тырыкылай бодап орар.

                      Соон-мурнун харап оргаш,

                      Салгалынга чагыын сөглээр.

                      Тыва кижи черле ындыг:

                      Тыпкан олчам эвээш дивес.

                      Долгандыр-ла орган чонга

                      Доозазынга чедиштирер.

        Делег Делгер

Тывызыксыг тыва дылым

           Орус, моол, түрк болгаш,

           Оон-даа өске дылдар-биле

           Төрелдежип, хөгжуп орар

           Төрээн дылым -  тыва дылым.

           Чонум-биле, черим-биле

           Чолукшужар ыдык дылым.

           Бодалымны, дүжүмнү-даа

           Бодарадыр тыва дылым.

           Өөрүшкүнү, муңгаралды,

           Өгбелерим чагыг-сөзүн

           Өзээн өттүр чугаалап бээр

   Өткүт дылым – тыва дылым.

   Өжээтенге каргыш салыр,

   Өөрүмге йөрээл тудар.

   Өршээл дилеп, Бурган алгаар

   Өңгүр дылым – тыва дылым.

   Үлегер сөс, ыры-шоорнуң

   Үнер дөзү, чаяакчызы,

   Чиге, тода, ылап сөстүг

   Чидиг чепсээм – тыва дылым.

   Чогаал, шүлүк тарыкчызы

   Чоргааралым – тыва дылым.

   Дыка-дыка бодап кээрге,

   Тывызыксыг тыва дылым.

   Тыныш-биле тыным тудуш,

   Дылым-биле бодум тудуш.

   Ынчангаштың «тыва мен!» деп

   Ырлап чор мен, тейлеп чор мен.

Кара-Күске  Чооду

Сагынгырлар тывынгырлар мѳѳрейиниң протоколу

Баллдар: 3 – ортумак, 4 – эки, 5 – тергиин эки;