"Мерген", "Тас-Баштыг" деп эгелерге катаптаашкын
методическая разработка (6 класс) по теме

Кичээл - аян чорук.

Сорулгазы: 1.Эгелерниң утказын өөреникчилерниң кайы хире билип алганын хынап, улам быжыглаар;

2.Чогаалда өгбелерниң чурттап эрткен аар-берге амыдыралынга даянып, мөзү-бүдүшке кижизидер;

3.Өөреникчилерниң угаан-медерелин сайзырадып, дыл-домаан байыдар;

Дерилгези: проектор, үлегер домактар, карта, чогаалчынын хөрек чуруу, “Мерген хемим” деп ырнын үзүндүзү.

1-ги өртээл:”Куш уялыг, кижи чуртуг”

2-ги өртээл: “Чаглактанган чадырым”

3-кү өртээл: “Өг-бүлем - чөленгиижим”

4-кү өртээл: “Ие кижи-хүн”

5-ки өртээл: “Өпейлеткен кавайым”

“Түңнел өртээл”

Организастыг кезээ. – Экии, уруглар! Оожум олуруп алыңар! Шупту ном, кыдырааштарны уштуп алган, эр хейлер, бөгүн клазывыста шупту келген-дир бис бе? Кичээливисти эгелээлиңер. Кыдырааштарыңар ажыткаш, ай-хүннү бижиңер. Бөгүнгү кичээливис анаа эвес, а кичээл – аян чорук. Аян чорук дээрге кандыг ийик, уруглар?  Аян чорук чораан силер бе? А бис чогаал делегейиниң аян чоруун кылыр бис. (шын харыылаар болзуңарза-ла, улаштыр чоруп орар бис)

- Самбырада аскан чуруктарның аразында С.Токаның чуруун кым  көргүзүптерил?  -Шын-дыр. Ынчангаш кым деп чогаалчыны катаптаар-дыр бис, ургулар? С .Тока. С.Тока кажан төрүттүнген ийик, уруглар? Бо чылын ооң төрүттүнгенинден бээр каш чыл бооп турарыл? Ооң чүү деп чогаалындан үзүндүлерни номчаан ийик бис? Ынчангаш бөгүн С.Токаның “Араттың сөзү” деп чогаалының “Мерген”, “Тас-Баштыг” деп эгелерин катаптаар бис.  Дараазында үлегер домактың уламчызын кым сактып келди?  

1-ги өртээл: “Куш уялыг, .....” Эр хейлер! Чырык чер кырында кижи бүрүзү төрээн черлиг.  Каа-Хемниң Мергенче аян чорукту кылыылыңар ам. Шуптуңарны кичээнгейлиг көөрүн кыйгырып тур мен, уруглар. (слайд) Силерниң эштериңерде Мерген хемниң чурумалындан үзүндүлер берген мен, оларның аянныг номчулгазын дыңнаптаалыңар.

Сөзү Ю. Кюнзегештин, аялгазы С. Бадырааның «Мерген хемим» деп ырызының үзүндүзүн дыңнаптаалыңар. Бо ырны тыпкаш, бажыыңарга дыңнап көрүңер даан, дыка чараш. Чогаалчының дугайында презентация кичээнгейлиг көрээлиңер. (презентация)

2-ги өртээл: “Чаглактанган чадырым” Олар каяа чурттап турган ийик?  -Шын-дыр. Шаанда ядыы араттар чадырларга чурттап чорааннар. (амгы үе-биле деңнелге)

Чогаалдан авазының чадырны канчаар кылыпканын бижээн үзүндүнү тыптаалыңар, уруглар. Кыдырааштарга словарьлыг ажылдан кылыптаалыңар.

Алажы-узун чиңге будуктар

Тос- хадың карты

Базырткыыш- тостарны базырып каан ыяштар

(Слайд) Тос чадырны оолдарга шенеп кылдырар.

3-кү өртээл: “Өг-бүлем-чөленгиижим” Сактып көрүңерем, уруглар. С.Токаның өг-бүлезинде каш кижи барыл? Эр хейлер! Самбырага, кыдырааштарга бижидер. (Тас-Баштыг, Албанчы, Каңгый, Шомуктай, Бежендей, Тывыкы)

4-кү өртээл: “Ие кижи – хүн” (таблица-биле бөлүктеп ажылдаар) Кошкак өөреникчилерге карточкалар бээр.

Көрүңер даан, С.Токаның авазы ажы-төлүн өстүрер дээш кээргенчиг чуртталганы көрүп, бергелерге торулбайн, ажы-төлүн өстүрген. Ава кижи ажы-төлү дээнде чүден-даа чалданмас.  А Албанчы дуңмаларын черле кагбас турган, авазы-биле дөмей, оларны азыраар, чагып-сургаар турган. А силерниң аваларыңар, угбаларынар кандыг-дыр? Карточка-биле ажылдаан эштеривисти дыңнаптаалыңар.  

5-ки өртээл: “Өпейлеткен кавайым”.  Ам  шаандагы үеде ава кижи ажы-төлүн каяа чайгап, өстүрүп, доруктуруп чораанын көрээлиңер. Чаш уруг төрүттүнерге, ону чөргевейн эптеп каан алгыга ораап каар чораан. Ону кавайга чыттырар. Кавай - тыва чоннуң эрте шагдан бээр эдилеп чораан ыдыкшылдыг эдилели болур. Бурун өгбелер кавай – биле төрээн чуртту бир дөмей ыдыктай көөр чораан. “Өскен кавайым, кавай болган чуртум” деп чечен – мерген сөстер салгалдан салгал дамчып келген. Кавай дээрге – тыва чоннуң чаштарга таарыштыр чогаадып каан буянныг уязы болур. Албанчы уруунга кавайны боду кылып алган. Кавай иштинге черге арткан кидис, пөс артынчылары салып ап, өдек уруп алган.

Түңнел өртээл. Чаа, бис аян чорукту кылгаш, чүү деп түңнелге келдивис, уруглар.

Онаалга. Чогаадыг “Мээң ынак маадырым”

Уругларга бот үнелел кылдырар. Демдектерни салыр.