Артык Ховалыг "Ай-кыс биле Алдын-Мерген"
методическая разработка (9 класс) на тему

                  Тыва чогаалга класстан дашкаар номчулга кичээли

Темазы: Артык Ховалыгның «Ай-кыс биле Алдын-Мерген»деп тоожузунда улусчу ужурлар болгаш аас чогаалын ажыглааны».

Сорулгазы :

       1.Авторнуң  «Ай-кыс биле Алдын-Мерген» деп аас чогаалыныӊ тоол, тоолчургу чугаа хевиринге домейлешкек тоожузунуӊ уран-чечен онзагайларын болгаш чогаалчыныӊ тыва чери, оон ыдык таӊдылары, аржааннарыныӊ дугайында бодалдарын уруглар-биле сайгарары;

      2. Өөреникчилерни тыва улустуң сагып чораан ёзу-чурумнарынга хумагалыг болурунга чаңчыктырары база Төрээн чери, оон бойдус-байлаанга ынакшылды, хүндүткелди кижизидери.

Дерилгези: проектор, интерактивтиг самбыра, үлегер домактар, йөрээлдер

                                                        Чорудуу:

І. Организастыг кезээ:

        - Амыр, амыргын-на бе? Бүгүде олуруп саадаңар.

        Удавас чүү келирил, уруглар?... Шын-дыр, уруглар, Шагаа…Бөгүн бистиӊ кичээливисте аалчылар келген, уруглар. Тыва чоннуӊ ыдыктыг байырлалы – Шагаа-биле, үнүп олурар Тоолай чылын уткуштур хүндүлүг башкыларывыска кадыкшылды, ажыл-ижинге чедиишкиннерни, амыдырал-чуртталгазынга аас-кежикти база сүт дег ак орукту күзеп каалыңар. Ынчангаш силерниң кичээлге сонуургалдыг болгаш идепкейлиг болуруңарны күзедим, уруглар.

       Кичээливисти  «Айыс Аржаан авыралын сиңниктир» деп шүлүк-биле эгелеп алыылыңар.

                               Ада-ием ыдык чурту - Сүт-Хөлүм!

                               Айызап кээр авыралдыг – Аржааным!

                               Тывызыксыг каазы-биле онзагай,

                               Дынгылдайлыг уян үннүг- Ыраажым!

                               Сагыш-сеткил кемин чуй шаап, арыглаар,

                               Чаагай айдыс мага-ботту арыглаар,

                               Бодалдарга буян сиирип ыдыктаар,

                               Болбаазын Күш четтиниинге ужуктаар.

                               Алдын Тывам дангыназы Аржааным,

                               Авыралдыг чаяалгалыг Эртинем!

                               Ал-ла ботту сергедиптер Буянныым!

                               Ажы-төлүм кадагалаар Ыдыктыым!

                               Айыс Аржаан авыралын сиңниктир

                               Алгаг сөстү төнчү чокка сөглээйн-не.  

                                                                                                         Артык Ховалыг

    - Шүлүктүң идейлиг утказы чүл?

    - Тыва кижиниң ыдыктыг Төрээн черин, ооң эгээртинмес  байлаа болур авыралдыг алдын аржаанын алдаржыдып, оон буянныын, ыдыктыын, эртинелиин  магадап ханмайн турарын, анаа кызыгааржок ынакшылын илередип турар.  

    - Шын-дыр, эр хейлер! Бо шүлүктүң авторун Артык Хөм-Оттуковна Ховалыг дээр, уруглар. - Чогаалчы кайы чер чурттуг болду? – Сүт-Хөл.

    -  Ынчангаш бистиң бөгүн сайгарып көөр чогаалывыстың автору Артык Хөм-Оттуковна Ховалыг. (Слайдыдан теманы, сорулганы база чогаалчынын дугайында номчуур).

Слайд соонда:

    -  Мен силерге чогаалды номчааш, оон бижиттингени чүнүң-биле уран-чечен болуп турарын билип кээр онаалга берген турган мен. Кыска утказын кым чугаалаптарыл? ( Бир өөреникчи утказын чугаалаар).

       Ынчангаш чогаалдың дугайында сактыышкынныг беседадан кылыптаалыңар.

    -  Чогаалдың жанры чүл?  ( Тоожу)

    - Болуушкуннарнын болуп турар черлерин чугаалап көрүңерем ( Сүт-Хөл, Сүмбер-Уула, Кызыл-Тайга, Бора-Тайга, Ак-Хем, Чес-Булуң).

   - Чогаалдың экспозициязы канчаар эгелээрил? ( Тыва улустуң тоолдарында дег,  «эки шагның эктинде, бак шагның бажында» деп эгелээр).

   -  «Ай-кыс биле Алдын-Мерген» деп тоожу аас чогаалынын кайы жанрлары-биле төрелдешкегил? (  Тоолдар, маадырлыг тоолдар, хуулгаазын тоолдар болгаш тоолчургу чугаа-биле домейлежип турар).

      - Чүге ынча деп бодап тур силер?

     - Эгези база тоол ышкаш…Шыяанам…дээш эгелээр, чогаалдың маадырларынын чурттап орар өөн чогаалчы тозан аът долганып четпес докулчак ак өргээ деп бижээн, а кажан Ай-кыс өзе бергеш, чер ээзи-биле чоруп турар үеде  ада-иези муңгарааш, мынча деп сүмележир: « Ай-Кысты адаан-мөөрей чарлап тургаш кижиге бээр. Аъды эрткен, шүүлген могеге Ай-Кысты ак баштыг сарыг хою-биле кады бээр»

   - А.Ховалыгның «Ай-кыс биле Алдын-Мерген» деп тоожузун чүү солун, онзагай  болдуруп турарыл? Чогаалчы тоожуну чүнүң-биле байытканыл?

     - А. Ховалыгның «Ай-кыс биле Алдын-Мерген» деп тоожузу канчаар-даа аажок уран-чечен бижиттинген, улустуӊ ужур-чанчылдарын барык-ла шуптузун киирген деп чугаалап болур база аас чогаалының  жанрлары хөйү-биле кирип турар  кайгамчык байлак чогаал.

      - Шын-дыр. Эр хейлер! Артык Хөм-Оттуковна Ховалыг- төрүттүнген ие черинин алгакчызы, ол оран-чуртунуң чайгаар бүткен каас-чараш тайгаларынга, хемнер, хөлдеринге, аржаан сугларынга кызыгаар чок ынаан шүлүктеринде болгаш тоожуларында илереткен. «Ай-кыс биле Алдын-Мерген» деп тоожузунда дыка хөй улусчу ужурларны, ёзулалдарны болгаш чаагай чанчылдарны база тыва чоннуң байлак аас чогаалын хөйү-биле ажыглаан. Ам оларга доктаап көрээлиңер.

       1.Тос ужурлар ( слайд 6,7) 

       2.Уруг сыртыын шыгжаары, уруг хирнин шыгжаары (тос сыртык, тос танды) - слайд 8,9

       3.Аалчыларны уткуурунуң ёзулалы.

       4.Уруг тывар азы уруг айтырарының ёзулалы

       6.Кудашкыларның белек сунчуп, удур-дедир хүндүлежип турары.

       7.Дүгдеглиг кысты авазының каастап турары. (арын 217) слайд 10

       8.Топ айтырары.

       9.Куда ёзулалы.

       10.Уруг доюн эрттирип, ат адаары.

       11.Уруг чажын хылбыктаары.

       12.Дүк салыры.(мында бот-бодунга дузалажыр ёзулал, улуг кижилернин адын ойзур ёзулал) слайд 11, 12

       13.Анчы ёзулалы.

       14.Молдурук сөөгун алгаары (Ону хемдээн кижи уш катап курайлааш, алгаар). Эътти салырынын ужурлары. Арганын аңы хамаанчок, азыраан малын өлүрер кижини чалаар, өзээр чурумнуг.

         - Чер ээзи хорадааш, чангыс уруун алгаш барган.Чүге? Чес-Булуӊнуң суу чүге катканыл?

       15. Суг бажын дагыыры.

      - Бирээзи - даг, бирээзи - аржаан болган. Чүге?

      - Шалбаа хөл болу берген. Канчап?  слайд 13, 14, 15

         Шагаа бүдүүзүнде ыяш чарбас, өске кижиниң эккелгени чемин отче кагбаанда, чивес – сагылгалар хажыттынган.

       17.Кайы-хамаанчок ыяш кеспес. Чаш ыяш сыкпас.( хараган малга хоолулуг. Доорзунда хорзуну чемишкир)

         Чогаалды номчуп олурарга, хамык-ла чүүл оон эгелээн болуп турар: « ыт ишпес кара суг» деп чугаа оон тывылган, хадың чулуун база оон бээр дозуп ижер апарган, суг бажын база оон бээр дагыыр апарган,  

     Улустуң аас чогаалын ажыглааны:

1. Үлегер домактар.

Аалга кирген кижи аяк эрии ызырар,

Арга кирген кижи саат дайнаар.

Эгейни кетпеске, соок болур,

Эргини билбеске, соора болур.

    Авага ажы-төлү кончуг,

    Анчыга алды-киш кончуг.

    Үннүң чаражы хекте,

    Үнүштүң чаражы чечекте.

   2.Чечен сөстер:

   Кускун кара-даа болза, төлүнге ынак.

   Ужа чиир – уктуг,

   Төш чиир – дөстүг.

Чарын эъдин чааскаан чивес,

Чанында эжинге кара бодавас.

2. Йөрээлдер: кудага

Дөн черге өөн өглезин!

Дөлем черге малын малдазын!

Алангы эдээн анай-хураган чаза бассын!

Мурнуу эдээн ажы-төлү чаза бассын!

Азынганы алдын болзун!

Аатканы оол болзун!

Эзертээни чыраа болзун!

Эдилээни мөнгүн болзун!

Сарыг аскыр чылгылыг болзун!

Сарыг баштыг оолдуг болзун!

Уруг доюнга:

           Адазы дег шевер болзун!

Иези дег ишчи болзун!

Аржаанга йөрээл:

Өршээ, хайыракан!

Алдын аржааным, Ай-Кызым!

Агым-көгүм багладым,

Човулаӊым чоттулдуруп бер,

Аарыым арылдарып бер,

Адап-сурап келдим, алдын аржааным!

        Ынчангаш Артык Хөм-Оттуковна бодунуң өгбелериниң арыг сеткилдиин, төлептиин, ынакшылга шынчызын, хүндүткелдиин, уранын, бойдузунга ынаан сурап бижээн болуп турар. Сүт-Хөл чурттуг оолдар, шынап-ла, мөге болган (слайд16). Кыстары база чараш. Хөлдуң каазын, дагларынын чаагайын көрген кижи чогаалчы, хөгжүмчү, ыраажы болуп турар. Каргыраалаар, хөөмейлээр, хомустаар талазы-биле кымга-даа алдыртпаан.       Шак мону алгаш көөрге, чогаалчы бодунуң чуртун, чонун канчаар-даа аажок алдаржыдып, анаа ынаан чүнүң-биле-даа деннеп шыдавазын мырыңай-ла бадыткал-биле бижип турар.

     - Силерниң бодалдарыңарны чугаалап көрүңерем, уруглар.Силерниң чуртуңар кайы хирел? Чүзү-биле алдаржыдып болур силер?

     Ынчангаш кандыг-даа кижиге Төрээн чери, оон байлаа, чону, төрел аймаа эргим болгаш чоок болур. Бистиң улуг чуртувус - Ыдыктыг Бай-Тайгавыс. Оон бажында мөңгун меңги чайынналган, кажан-даа эривес, ыдыктыг оран. Аңаа чон  үе-дүптен бээр чүдүп келген. Ооӊ эдээн чуртаан чону хѳй мал-маганныг, Мешкен-Хөлдү долгандыр чылгы, сарлыы сыӊышпастап оъттаан.Тайгаларында ан-меӊ, кат-тоорук, кат-чимис, эм оъттар дээш черле чүү чогул?

    Бай-Тайганын чону шупту онзагай: талантылыг, уран-шевер, эрес-кежээ, төлептиг. Бай-Тал – чогаалчылар, ыраажылар чурту, Кара-Хол - генералдар чурту, Кызыл-Даг - уран шеверлерниң, чок дээн делегейге алдаржаан даш чонукчуларының чурту. Анаа канчап кижи чоргаарланмас боор.Чүге Бай-Тайганын чону мындыг онзагай болганыл дээрге, бистин чуртувус - Улуг Бай-Тайгавыстың бисти карактап, ээ көрүп турары ол-дур.

    Кичээливисти төндүрүп тура, бистин школавыстың чоргааралдары болуп чоруур «Эдер-Куй»  бөлүүнүӊ оолдарының үделгези-биле шупту «Чес-Булуӊ» деп ырны ырлажыптаалыңар.

     Онаалгага «Тыва черим, тыва чонум, тыва дылым» деп темага чогаадыг бижиир.

     Эки ажылдаан өөреникчилерни демдеглээр.

 МӨЧ Бай-Тал ортумак ниити билиг школазы

         Темазы: Артык Ховалыгның 

        «Ай-кыс биле Алдын-Мерген»

       деп тоожузунда улусчу ужурлар

      болгаш аас чогаалын ажыглааны»

                  Кичээлди «Чылдын башкызы – 2011» мөөрейге

                               тыва дыл,чогаал башкызы Доос С.М.эрттирген.

                                                               2011 чыл

                           МӨЧ Бай-Тал ортумак ниити билиг школазы

                         Ажык кичээл

                   Тыва чогаал болгаш география эртемнеринге  

                        «Даглар»

                              деп темага демнежилге кичээли

                                             Тыва дыл болгаш чогаал башкызы: Доос С.М.

                                             География башкызы: Байыр-оол А.К.

                                         2009-2010 оор.чылы