Темазы: Тыва литературада езу-чаӊчылдарныӊ онзагайы

 Сорулгазы:

 - өөреникчилерге литератураныӊ ужур-дузазын билиндирип, үнелээринге чаӊчыктырар;

 - литературада езу-чаӊчылдарны ажыглааныныӊ ужур-дузазы;

 - аас чугаазын сайзырадып дыӊнадыгларда кылган езу- чаӊчылдарны шынап-ла чогаалда ажыглааны.

Проблемазы: «Ужурдан эрткен чүве бар эвес»  тыва улустуӊ улегер домаа

Кичээлдин чорудуу:

Организастыг кезээ. 10, 11 класстарны кадып алган, семинар кичээл

Онаалга. Дыӊнадыг кылыр: 10 класстар –С.Сарыг-оолдуӊ «Аӊгыр-оолдуӊ тоожузу» деп романында тыва езу-чаӊчылдарны чырытканы;

11 класстар – С.Сүрүӊ-оолдуӊ «Авазынга дангырак»  деп тоожузунда езу- чаӊчылдарны чырытканы.

Семинар кичээл

Башкыныӊ киирилде сөзү.

        Бо чылды литература чылы база езу-чаӊчылдар чылы кылдыр чарлааны кончуг херектиг апарган. Амыдыралда  улус-чонуӊ номчуттунмас, сеткил-сагыжыныӊ ядаргай апарганынга барымдаалавышаан, литератураны сайзырадып, чугле бо чыл-биле кызыгаарлаттынмайн оон ыӊай-даа сайзыратсын дээш чарлаан. Бис бо кичээливисте литература кайы-даа үе-чадада бистерге ажыктыг талалрны арттырган, ам-даа арттырар деп чүвени түӊнээри-биле семинар кичээлди эрттирип турар бис. Тыва литература – чоннуӊ  чечен культуразыныӊ  шыӊгыы бурунгаар базымы. Д.Куулар чиге чугаалаан.

        Бистиӊ өгбелеривис хензиг чажындан тура ужур сагыыр кижилер кылдыр кижизидип чораан. Ужурну сагып чоруур кижи мөзүлүг болгаш культурлуг кижи. Ужурну сагывайн чоруур кижи тенек болгаш чалгаа кижи. Кижиниӊ чараш чаӊы, сагыш-сеткил культуразы, шажын чүдүлгези, сагыыр чаӊчылдары, эрттирер езулалдары, идик-хепти аянныг кылдыр кедери, улуг кижилерни хүндүлээри, чаш кижилерни чассыдары, ак сеткилдиг болуру, ажыл-ишке хандыкшыыры, өгбелерниӊ төрээн дылын ыяк билири болгаш төрээн чуртунуӊ езулуг  хамаатызы болуру ужурнуӊ , езу-чаӊчылдарныӊ ыдыктыг негелделерин сагыыры-биле холбашкан. Езу-чаӊчылдарны сагып, хүндүлеп чоруур кижи дээрге ада-иезиниӊ адын довуракка бораштырбас кижилер, арат чонунуӊ төлептиг оолдары, кыстары болур.

         Ол бүгүнү биске литература дамчыдып келген. Езу-чаӊчылдарны литературада канчаар ажыглаанын тодаргайы-биле дамчыдып турарын бөгүн бистерге Комбу Чочагай 10-гу класстыӊ өөреникчизи, Тулуш Чодураа 11-ги класстыӊ  өөреникчилери таныштырар.

Дыӊнадыг  «С.Сарыг-оолдуӊ «Аӊгыр-оолдуӊ тоожузу» деп романында чаагай чаӊчылдарны көргүскени»

           … Чогаалдыӊ бирги номунда элээн хөй эгелерде философтуг  утка-бодал кирген-даа болза, өске арткан эгелери ханы социал уткалыг. Хенче чажындан өскүс арткаш, чежемейниӊ–даа хөлечиктиӊ ажыг човуланыӊ ол эдилезе, ажылга кызымаккай,долгандыр болуп турар чүүлдерни эскерип, хөйнү сонуургап  билип ап чоруур. Ындыг сонуургак болгаш ол кырган-авазы Чейзен- Кадайдан тыва улустуӊ шаг-шаандан тура сагып келген чаагай чаӊчылдарын, езулалдарын,сагылгаларын бо-ла айтыра берген олурарын эгелерден номчуур  бис. Ол дугайын «Аӊгыр-оолдуӊ тоожузунуӊ» бирги номунда «Дагаа чылдыг мен», «Бажым кыргытканым», «Оюннар», «Авам өлүп калган», « Ием төрели оюнзак улус», «Шагаа», «Куда» деп эгелерни номчааш, таныжар бис.

           Бурунгу улустуӊ чаӊчылы-биле чыл бүрүзү тус-тузунда бот-шынарлыг болур деп бижип турар. Чижээ, Аӊгыр-оол -  дагаа чылдыг. Ол бодунуӊ чылыныӊ тускай шынарын билир, аажок унелээр…

             Бо эгени номчааш кижи чылга кирген дириг-амытаннарга хамаарылгазын өскертип, ханы боданып, хөйнү билип алыр.

           «Бажым кыргытканым». Бо эгеде бичии уруг бажын кыргыыры база бир тускай дүрүмнүг  байырлал деп чүвени билиндирип көргүскен. Ол байырлалдыӊ кол ужуру болза үш харлаан уругну өнчүледири болур. Тыва  кижиниӊ  амыдыралы бөгүнгү  хүн-биле кызыгаарлаттынмас, ажы-төлдүӊ келир үези дээш сагыш-човап хайгаарап чораан чаагай чаӊ чылды бо эгеде көргүскен.

         Тыва кижиниӊ  аажы-чаӊыныӊ  бир чараш талазы – ооӊ хүндүлээчел болгаш төрелзек чоруу.

         « Аӊгыр-оолдуӊ тоожузу» тыва улустуӊ  чаагай чаӊчылдары кажан  кезээде быжыг баганазы болгаш шимчедикчи күжү  бооп чораанын делегейниӊ янзы-бүрү дылдарлыг номчукчуларынга таныштырган тыва литератураныӊ  алдын фондузунче кирген шыгжамыр чогаалы  деп илеткелим доостум.

Дыӊнадыг 11 класс Тулуш Чочагай

« С.Сурун-оолдуӊ  «Авазынга дамырак » деп тоожузунда езу-чаӊчылдар »  

        Шаандагы тываларныӊ  ужур сагыыр езулалы эрте шагдан бээр туруп келген ыдыктыг хоойлузу.

         Бурунгу өгбелеривис чер иштиниӊ азы караӊгы оранныӊ  байлаан, чер кырыныӊ азы чырык өртемчейниӊ, оожум ораныныӊ  азы деӊгер октаргайыныӊ  байлаан, үнүжүн, дириг амытаннарыӊ болгаш сылдыстарын тергиин билир чораан, ынчангаш боттарыныӊ  ажы-төлүн ол-ла үш делегейниӊ  байлаан, дириг амытаннарын, үнүштерин база агаар –бойдузун билир, оларны ажыглаар болгаш оларны ыдыктап камгалаар кылдыр өөредип чорааннар.

          Тыва чуртунга аӊныыр ажылы шаг-төөгүден бээр туруп келген. Бистиӊ  бурунгу өгбелеривис амыдырап чурттаар дээш ажы-төлүн доруктур азыраар дээш, аш-чутка алдыртпас дээш, оран байлаа болур аӊ-меӊин таарыштыр өлүрүп  чип чораан. Оран байлаа болур аӊнарны болгаш өске-даа чүүлдү кайы-хамаан чокка өлүрбес чаӊчыл база турган.

           Оолдуг аӊны боолаары хоруглуг. Эзириктиг эликти, тоштуг мыйгакты тыва аӊчылар боолап өлүрбес чораан. Ооӊ дугайын бистер Салим Сүрүӊ-оолдуӊ «Авазынга даӊгырак» деп чогаалындан көскүзү-биле таныжып, оон түннели чүнүӊ-биле төнүп болурул деп  амыдыралчы кылдыр билип алыр бис.

          «Авазынга дангырак» - ниитилелдиӊ эӊ-не аарыглыг чүүлүн чадагай, ажык-чарлыг кылган езулуг амыдыралчы ужур-уткалыг чогаал. Чогаал чеже-даа хуу амыдыралда болгаш нитилелде хоочулуг аарыг апарган арагалаашкынга удур эптеш чок  туржуп турар кижилерниӊ чаагай моральдыг  бүдүжүн коргүзүп  турар болза,  улусчу ужурларны , езулалдарны, сагылгаларны чүгле билип аары эвес ону ыяктыг сагыыры чугула деп билиндирип чоруур .

         Ол дугайын чогаалдыӊ маадыры Монгуш Самбыловичиниӊ сөстери бо-ла сагындырып келир.

        -Чаа, ха-дуӊма! Тыва улустуӊ  езузунда болза, көшкенде ыяап-ла дойлаар болгай. Ону, ада-өгбеден дамчып келген чаӊчылды , бистер үреп канчаар бис. Ол сорулга-биле аяк шайны тургускан чүве….

            Бо чугаа база-ла арагалаарыныӊ бир сылдаа болуп турза-даа дөмей-ле тыва улустуӊ чаагай чаӊчылыныӊ бир элементизи.  Тыва кижиниӊ  аажы- чаӊыныӊ  бир чараш талазы – ооӊ хүндүлээчел болгаш төрелзек чоруу деп чүүлдү көргүзүп турар. Аӊнап чорааныныӊ дугайында, аӊчы өөрүнүӊ , оларга таваржып турган бир чамдыктары каттырынчыг-даа, бир чамдыктары  коргунчуг-даа ужуралдарыныӊ  бирээзинде … Монгушту элииӊ сой деп база чададывыс,

         - Чул моӊ, бо эликти төруп алган деп бодай-дыр сен бе?- деп, Ооржак айтыра-дыр.

         - Дүвүлеӊ  чылгап турган аӊ. Элик, та чүү – соондан аткан–на кижи мен. Халып ыӊай-ла болду. Изинге баарымга, хан-даа аргамчыланы берген. Истеп бар чыдарымга , харын ол-ла … элик дириг, менче көрүп чыдыр, тош бажынче боолапкаш , чоруптум

        - А эзирик кайыын келген?

         - Иштин көруӊер даан – чарык ок чара шаапкан. Маӊнаарга чуу боор, чүгле ижин шойүндү эвес, уруг савазы база сөөртүнгеш, чарлы берген-дир, ынчангаш эзирик уштунуп калган… Бичии тудуу хире чорду.

          Ооржак Монгушту дузап-ла олур: «Кончуг буктуг херек үүлгеткен сен. Сээӊ мооӊ сөөлү сеӊээ черле эки чүве коргүспес. Бодуӊ ийикпе азы өг-буленниӊ иштинден кым-бир кижи чок болза озал-ондакка таваржыр, чок болза өлум-чидимге таваржыр. Көөр-даа сен »

         Монгуштуӊ чонаада шог боду ыыт чок.

         - «Шаанда улус төрүүр чеде берген хоюн дөгерип чиир-ле чораан чүве. Ажырбас ыйнаан, оолдар» дээн болбазыкпа. Чадаарда чугаа-дыр ийин.  

            Оолдуг аӊны боолаары хоруглуг. Эзириктиг эликти, төштүг мыйгакты тыва аӊчылар боолап өлүрбес чораан. Ооӊ дугайын бистер Салим Сүрүн-оолдуӊ «Авазынга даӊгырак» деп чогаалындан көскүзү-биле таныжып, ооӊ  түӊнели чүнүӊ-биле төнүп болурун   амыдыралчы кылдыр көруп билип алыр бис.

Аянныг номчулга. (езу-чаӊчылдар кирген абзастарны илчирбелеп номчуур)

           С.Сарыг-оол «Аӊгыр-оолдуӊ тоожузу » 10 класс а.41-43

           а.41 – сөөлгү абзац

           а.42. -4-ку абзац

         а.43.-диалогсоонда абзац.

         Тыва чогаал 11 класс а.20.

         - Монгуш Самбылович

         - Монгуш

         - Ооржак

         -автор

          Түӊнел. Өгбелеривистиӊ  ыдыктыг езу- чаӊчылдары бистерге баштай аас– биле оон чоорту тыва литератураны дамчыштыр келген.

                                Слайдыдан шупту номчуур.

                                                        Аӊ-меӊни камнаары.

          -Чай шагда аӊ-меӊни өлүрбес.

          -Аал чанынга маӊнап келген аӊны боолавас.

           - Аӊчы кижи аӊнап чорааш, эзириктиг элик азы төштүг мыйгак көргеш, боолавас .

            - Аӊ-меӊ  чоруур черге чай шагда какпа, дузак болгаш ая салбас, шуут хоруглуг. Аӊны  чүгле аӊнаар өйүнде аӊнаар.

          М. Кенин-Лопсан. Тыва чоннуӊ бурунгу ужурлары  а.145

Ажыглаан литератураныӊ данзызы:

1.Антон Калзан «Өзүлдениӊ демдектери»,  Кызыл-1991                             а.24

2.М.Б. Кенин-Лопсан  «Тыва чоннуӊ бурунгу ужурлары»                         а.145

3.Чап Чүлдүм,Тевек Кызыл-1996                                    а.86

4.Тыва чогаал - 10 класс                                    а.35

5.Тыва чогаал - 11 класс                                    а.20