"Синонимнер" - 5 класс. Тыва дыл.
план-конспект урока (5 класс) на тему

«СИНОНИМНЕР»  ДЕП ТЕМАНЫ ОРТУМАК ШКОЛАНЫН  5-КИ КЛАЗЫНГА ӨӨРЕДИРИНИН ЧИЖЕК ПЛАН-КОНСПЕКТИЗИ (1 шак)

Сорулгазы: 1. Синоним деп билиг-биле таныштырар, синоним сөстерни аас болгаш бижимел чугаа-домаанга шын ажыглаарынга чаңчыктырар болгаш сөзүглелде сөстерге синоним сөстерни тып билиринге өөредир.

2. Синонимнер тыптырып, кроссворд «Тывызык сөс», дидактиктиг оюн «Илчирбе» болгаш тестилерни дамчыштыр уругларның аас болгаш бижимел чугаазын, логиктиг боданыышкынын сайзырадыр.

3. «Демниг сааскан теве тудуп чиир» деп үлегер домактың сайгарылгазын  дамчыштыр уругларны эптиг-демниг, чөптүг, найыралдыг болурунга, бот-боттарын  дыңнажып, хүндүлежип билиринге кижизидер.

           Көргүзүг материалдары: «Демниг сааскан теве тудуп чиир» деп улгаттыр бижээн плакат, аттыг болгаш сюжеттиг чуруктар, кроссворд «Тывызык сөс», тестилер, үлээр карточкалар база перфокарточкалар, чымчак ойнаарак.

Кичээлдиң планы:

1. Организастыг кезээ: а) мендилежир болгаш класстың санитар-гигиениктиг байдалын хынаар; б) өөреникчилерни ончалаар, ажылчын байдалче эвилелдээр.
2. Онаалга хыналдазы: а) уругларны онаалгазын удур-дедир хынаштырар, демдектерин боттарынга салдыртыр (бот-боттарнга  кичээнгейин, бүзүрелин улам быжыглаар сорулга-биле бо ажылды чорударын планнаан).
3. Катаптаашкын: а) «Илчирбе» деп дидактиктиг оюн ойнадыр.

б)  Аттыг чуруктар-биле ажыл.

в) Кроссворд «Тывызык сөс»

4. Чаа тема тайылбыры (6 мин.):

а) башкының сөзү

б) беседа методу

 в) хайгаарал методу

5. Быжыглаашкын    

    а) карточкалар, перфокарточкалар-биле ажыл;

    б) мергежилге 216 арын 87 - Самбырага 2 өөреникчини ажылдададыр;

    в) «Демниг сааскан теве тудуп чиир» деп үлегер домак-биле ажыл;

    г) дидактиктиг оюн «Синонимниг финиш»;

    д) сюжеттиг чурук-биле ажыл;

    е) чымчак ойнаарак-биле дидактиктиг оюн «Билбеспейге дузалаш»    

   6) Түңнел

    а) беседа методу;

    б) тестилер-биле ажыл.

7) Онаалга бээри: ойнаар, дузалыг, сайзыраар, аваангыр деп  сөстерге синоним сөстерни тып биживишаан, ук синоним сөстерни  ажыглап  домактар чогаадыр.

8. Демдектер  салыры (өөреникчилерниң идепкейин болгаш шын  харыылаанын барымдаалаар).

Кичээлдиң чорудуу:

Организастыг кезээ:

- Экии, уруглар! Олуруп алыңар. Төрээн дылывыстың делегейинче аалдап, ооң катаптаттынмас байлак чажыттарын улам ханы билип алыр дээш кичээлдээринге белен бис бе? Эр хейлер! Ынчангаш  шупту кыдырааш, демир-үжүктериңер, номнарыңар белеткээш дорт олуруп алыңар.

            Онаалгада чүнү берген ийик мен, кым холун көдүргеш харыылаптарыл? (Мергежилге 214, арын 86). Ынчаарга бо удаада онаалганы кижи бүрузүнүң чанында орар эжи хынааш, демдээн шын, чөптүг салыр. Чаёгыс-даа частырыг чок болза, «5» демдек,  2 частырыг эрттирер болза, «4» демдек, а үштен көвүдээрге  «3» демдекти салыр).

           Ол аразында ийи кижини самбырага ажылдадыр.

Катаптаашкын:

Ам шупту «Илчирбе» деп оюн ойнаар бис. Илчирбе деп чүл, уруглар? (дистиништир илип каан азы өрүп каан чүве, орустаарывыска «цепочка» деп сөс-ле болгай). Ынчангаш кайы одуругнуң илчирбези эң-не узун болур эвес көрүптээлиңер. 1–ги одуруг - Карак деп сөске доора уткада ажыглаттынган сөстер тывар: кижи караа, машина караа, соңга караа, сыртык караа, сылдыс караа, шкаф караа...; 2-ги одуруг - баш: кижи бажы, тайга бажы, хеме бажы, мал бажы…; аксы: бөрү аксы, кажаа аксы, хачы аксы, кижи аксы, аксы байбаң, аксы кеппес, аксы быжыг, аксы кара, аксы  хак дээр, аксын көргүзер…; алдын шак - алдын хол; чидиг бижек - чидиг угаан, даш бажың-даш чүректиг, бажыңче чанар - угааны чанар. Эр хейлер!         

Ам бо  чурукта чүлерниң аттарын чураан-дыр, уруглар? (Өөреникчилерге 2 чурук көргүскеш, ол чуруктарда омоним сөстерни тыварынга онаалга бээр).

Эр хейлер! Өөренип эрткен темаларны эки шиңгээдип алган-дыр силер. Ынчаарга бо кроссвордту тыптаалыңар. (Кроссвордту тыптырар)

Тывызык чүү деп сөс үнүп келди, уруглар? Ол сөстү номчуптуңарам, шын-дыр, ол тывызык сөстүң дугайында бо кичээливисте өөренир бис. Ынчангаш шупту кыдырааштарыңарга ай-хүннү, теманың адын бижиңер. (Самбырага теманың адын бижээш, чуруктарны көргүзер). Коданны, адыгны, дииңни оон өске чүү деп ат-биле адап болур бис? (тоолай, кузук, хайыракан, мажаалай, чымчак базар, чааш чуве, ак чүве дээш оон-даа өске.

         Утказы дөмей азы чоок, а адаары болгаш бижиири аңгы сөстерни синонимнер дээр. Оларны чугаа-домаавыска ажыглаан тудум чугаавыс чараш, чедингир, билдингир, тода болур. Чугаазынга хөй синоним сөстерни ажыглап билир кижини сөс курлавыры байлак, чечен-мерген кижи деп санаар. Ынчангаш чугаа-домаавыска үргүлчү чоок уткалыг аңгы-аңгы сөстерни ажыглаарывыс чугула болуп турар.      

          Ам шупту мергежилге 215-ти аас-биле күүседиптээлиңер. Бердингенин  номчуурга, өскелери дыңнаар. Ой- чик, ажыл-иш, чазыг-эндег, кулча-согуна, чарты-чээрген, алаак-ажык, дээр-кудай, арыг-силиг, чалым-хая. 

 «Демниг сааскан теве тудуп чиир» деп үлегер домакты сайгарып чугаалажып көрээлиңерем. Чүү деп турары ол, уруглар? Демниг деп сөске чоок уткалыг сөстерден адап көрүңерем. (өөреникчилерниң харыылары).Синонимнерин кыдырааштарынга бижидер. Ийе, шын-дыр, эптиг-демниг, найыралдыг болур болзувусса, кандыг-даа бергелерге тура дүшпейн ажып, тиилеп үне бээривисти чугаалап турары ол-дур.

         «Синонимниг финиш» деп оюн. Финиш дээрге билир болгай силер спортчу кижиниң маңнап үнгеш, чедер ужурлуг чери, төнчү шыйыы.  

Ынчаарга бис бо оюнга синоним сөстер тып, финишке кайы одуруг мурнай чеде бээрин кызыдар бис. 1-ги одуругга аштаар (арыглаар, шеверлээр, аайлаар), ажыктыг (дузалыг, херектиг); 2-ги одуругга дыдык (дежик, ойбак, үттүг, орбак), чараш (чаптанчыг, силиг, чаагай, шевергин); 3-кү одуругга амылыг (тынныг, дириг), эки (топтуг, томаанныг, оожум, бүдүштүг).

Кайы одуруг мурнай синонимнерни тургузуп бижиптерил,ол одуруг тиилээн болур. Башкы түңнээр.

- Уруглар, ам бо чурукче кичээнгейлиг топтап көрүңерем. Ында чүнү көрүп тур силер? Бойдустуң кайы үезин чураан-дыр, кандыг шимчээшкиннер, кылдыныглар, өңнер бар-дыр? Чурукту сайгарып чугаалашкан соонда, 3 минута иштинде  чурукка хамаарыштыр синоним сөстерни ажыглап харылзаалыг сөзүглел тургузар.  Баштай тургузупкан 3 өөреникчиниң ажылын дыңнааш,үнелеп демдээн салыр.

         - Эр-хейлер, шупту кичээлге идепкейлиг ажылдап тур силер. Ынчангаш «Билбеспейге»дузалажы кааптаалыңарам. «Билбеспей» биске чагаалыг аалдап келген ышкажыл. Номчуптаалыңар (чагааны номчуур: «Экии,5-ки классчылар. Меңээ дараазында сөстерге чоок уткалыг сөстер тыварынга дузалажып көрүңер,улуу-биле диледим. Билбеспей.» хирлиг, улуг, аныяк, ава, кежээ (Хирлиг - чуттуг, боктуг, сүрээлиг; улуг - чаагай, делгем; аныяк -чалыы; ава - ие; кежээ - орай, имиртиң; кежээ - эрес, шалыпчы, мурнакчы, омак).

         Түңнел. - Бо кичээлде чүнү билип алдывыс, уруглар?

Кандыг сөстерни синоним сөстер дээрил? (синоним дээрге чоок азы дөмей уткалыг, бижиири болгаш адаары аңгы сөстер болур).

- Эр-хейлер, ынчаарга түңнел тестиден кыла кааптаалыңар:

1. чоок уткалыг, а бижиири болгаш адаары аңгы состерни чүү деп адаар бис?

   а) омонимнер

     б) синонимнер

 2) адыг деп сөстүң синонимин тывыңар:

 а) тоолай, кодан

 б) мажаалай, хайыракан

 3) өөрүнчүг деп сөске чоок уткалыг состү тодарадыңар

 а) амыранчыг, байырланчыг, хөгленчиг

 б) муңгаранчыг, ыглаксанчыг, сырыннанчыг.

4) Лексикага чүлерни өөренирил?

  а) дылда бар шупту сөстерни өөренир

  б) үннер өөренир

5) омоним, синоним, сөстүң уткаларын дылдың кайы кезээнге өөренирил?

 а) лексика кезээнге өөренир.

 б) фонетика кезээнге өөренир.

 Онаалга бээри: - Уруглар, бажыңга онаалганы бижиңер. Самбырада   ойнаар, дузалыг, сайзыраар, аваангыр деп  сөстерге синоним сөстерни тып биживишаан, ук синоним сөстерни  ажыглап  домактар чогаадып бижип эккээр силер.Чижээлээрге: ажыл-иш деп синоним сөстерге мээң чогаадып алган домактарымны дыңнаңар: Ажыл-ишчи кижини чон мактаар,ону хүндүлээр. А силер боттарыңар ук сөстерге синонимнерни тыппышаан, чараш утка-шынарлыг домактарны чогаадып бижиир силер. Келир кичээлде синонимнер аукциону эрттирер бис. Синонимнерге белеткенип алыр силер.

Байырлыг, дыштанып алыңар.