Чаңгыс аймак кежигүннерлиг домактар (7 класс, тыва дыл)
план-конспект урока (7 класс) на тему

Тема: Чаңгыс аймак кежигүннер ( 7 класс)

Өөредиглиг сорулгазы:

● чаңгыс аймак кежигүннер дугайында уругларның ооң мурнунда алган билиглерин быжыглаар, улам ханыладыр, системажыдар;

● оларны сөзүглелден тып, синтаксистиг хүлээлгезин шын тодарадып өөредири;

● чаңгыс аймак кежигүннерлиг домактарга бижик демдектерин шын салырының чаңчылдарын быжыглаар.

Кижизидикчи сорулгазы:

● тыва чоннуң бурунгу культуразы- тыва хөгжүм херекселдеринге сонуургалды оттурар;

●  уран чүүлдүң бо чараш хевиринге хүндүткелди, ынакшылды хевирлээр;

Сайзырадыр сорулгазы:

● уругларның харылзаалыг аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыры;

● сөс курлавырын байыдары;

● чогаадыкчы боданыышкынын,  деңнеп, дөмейлеп  сайгарар талаларын сайзырадыр.

Кичээлдиң дерилгези: тыва хөгжүм херекселдери (слайдылар), карточка-шынзыдылгалар,

Кичээлдиң планы:

1. Организастыг кезээ.

- Экии, уруглар!  Олуруп алыңар. Бөгүнгү кичээливисти  тыва үндезин культура төвүнге эрттирери-биле чедип келген бис, уруглар (слайд 1- төптүӊ даштыкы чуруу). Кол чедип келген сорулгавыс -  тыва чоннуӊ хөгжүм херекселдери-биле чоок таныжары. Ынчангаш бис кыдырааштарга эвес, а демдеглел дептеринге ажылдаар бис. Ол дептерлер парталарыӊар кырында ( парталар кырында үлей салып каан).  Көрген, сонуургаан чуулдеривисти демдеглел дептеринге  бижип сайгарар бис.  

- Демдеглел дептеринге бөгүнгү ай, хүннү бижип алыылыӊар, уруглар! Ам кичээнгейивисти ында бижиттинген  шулукче углаптаалыӊар:

(Игил аялгазы дыӊналып кээр).

 Уян, хоюг, чымчак үннүг

Угулзалаан игилимни.

Кудараанда, хөңнүм чазаар

Куюм үннүг бызаанчымны.

- Шүлүкте чунуӊ дугайында чугаалап турар-дыр, уруглар? Кол бодалы чул?

- Тыва хөгжум херекселдери игил биле бызаанчыныӊ дугайында чугаалап турар, оларны алгап-мактап турар.

-Шүлүк каш домактан тургустунган-дыр, уруглар?

- Ийи домактан.

-Канчап билип алдыӊар?

-Ийи улуг сек бар.

- Бирги домакта биче сектерни чуге хереглээн деп бодап тур силер, уруглар?

-Интонация дузазы-биле холбашкан чаӊгыс аймак кежигуннерниӊ аразында салган.

-Адаптыӊарам.

- Чүге чаӊгыс аймак кежигүннер деп адаар бис?

- Чуге дизе чаӊгыс айтырыгга харыылаар, чаӊгыс домак кежигүнү болур, чаӊгыс өзек сөске хамааржыр.

- Ынчангаш  бо кичээлде чүнүӊ дугайында өөренир-дир бис?

-Чаӊгыс аймак кежигүннер.

- Теманы дептерлеривиске бижип аалыӊар.

-   Бо кичээлде чүнү билип алыр ужурлуг бис? Чаӊгыс аймак кежигүннерни сөзүглелдерден тып, бижик демдектерин шын салып, чаӊгыс аймак кежигүннерниӊ синтаксистиг хулээлгезин шын тодарадып өөренир бис.

2. Чаа тема:

1. -Төпте делгеп салдынган тыва хөгжүм херекселдерин сонуургап көрүптээлиӊер.  (слайд 2. тыва хөгжүм херекселдери).

- Кандыг хөгжүм херекселдерин танып калдыӊар?

- Лимби, бызаанчы, игил, чадаган, демир-хомус.

- Бо хөгжүм херекселдерин тыва дылдыӊ тайылбыр словарында канчаар тайылбырлап каанын дептерлериӊерде ушта бижилгеден номчуптаалыӊар.

- Игил- ийи хылдыг дээн уткалыг; тоол, хөөмей күүседиринге ажыглаар хөгжүм херексели.

(ча-биле тыртып ойнаар ийи хылдыг хөгжүм херексели), ийи +хыл = нарын сос.

Бызаанчы- аът баштыг 4 хылдыг, ырлаарда хереглээр хөгжүм херексели.

(хылдарын чажык-биле дүрбүштур тыртпышаан, салаалар арты-биле адаандан өрү дегзип ойнаар хөгжүм херексели)

Демир-хомус-  ааска тудуп алгаш, тыныш дамчыштыр этсир каӊдан кылган хөгжүм херексели, хой кадарарда хойлап алыр дээн уткалыг( ыяш-хомус, сөөскен-хомус, дая-хомус, демир-хомус).

- Мындыг онзагай, чараш хөгжүм херекселдерин кымнар кылып турар деп бодаар силер, уруглар?

-Ус-шевер кижилер.

- Ынчаарга тыва хөгжүм херекселдерин кылып чоруур ус-шеверлерниӊ бирээзи Балган Кужугеттиӊ сактыышкынын дыӊнай кааптаалыӊар. Номнарынарныӊ 238 дугаар арынында 166 дугаарлыг мергежилге-биле ажылдаптаалыӊар. Сөзүглелди номчааш, чаӊгыс аймак кежигуннерлиг домактан тыпкаш, синтаксистиг сайгарылгазын кылгаш, схемазын шыяр бис.

-2. Ном-биле ажыл. (мерг.166)

  - Сөзүглелди кым аянныг, чараш, тода  кылдыр номчуптарыл?

        Мен бодум игил, бызаанчы, демир-хомус, шелер-хомус, дүңгүр, коңганы кылып турар мен. Сөөлгү үеде тыва национал хөгжүм херекселдерин ансамбльдерде ажыглап турар апарганы өөрүнчүг. Аныяк артистерниң оларга ойнаары хоочун хөгжүмчүлерден чыда калбас.

        Чамдык сонуургалдыг кижилер ол-бо хөгжүм херекселдеринге өөренип алыры берге бе деп айтырып турар. Игил, бызаанчы ойнаарынга ойнаарынга  күзелдиг, сонуургалдыг кижилер 10-15 хонук иштинде өөрени тыртып алыр.

        Хөгжүм херекселдерин аянныг, чараш,өткүт кылдыр кылып алыры нарын берге.

- Сөзүглелде автор кандыг бодалды илередиксээнил, уруглар?

- Сөөлгү үеде тыва хөгжүм херекселдери сайзырап турарынга өөруп турар, аӊаа өөренип алыксаар кузелдиг улуг база бар деп бижип турар.

- Силерниӊ араӊарда тыва хөгжүм херекселинге ойнап билир кижи бар бе, уруглар?

-Авторнуӊ бижип турары-биле, билбес-даа болза кижи 10-15 хонук дургузунда өөренип ап болур, «Тура чокта күш чок, дус чокта амдан чок дээр болгай». Бир эвес араӊарда кузелдиг өөреникчилер бар болза, бо төпте ажылдап турар Тывавыстыӊ алдарлыг хөгжүмчүлери силерни өөредип каап болур. Канчап билир, чылдар эртер, силерден база Тыва чуртувусту  даштыкыдан бээр алдаржыдып чоруур Коӊгар-оол Ондар, Кайгал-оол Ховалыг, Андрей Монгуш, Игорь Көшкендей  ышкаш алдар-аттыг хөгжүмчулер үнүп кээри-даа чадавас.

- Сөзүглелде чаӊгыс аймак кежигүннуг домакты кым тып алды? Ушта бижээш, дептерлерге синтаксистиг сайгарылгазын кылыр.  Схемазын шыяр.

- Мен бодум игил, бызаанчы, демир-хомус, шелер-хомус, дүңгүр, коңганы кылып турар мен.   

Орфографтыг ажыл. 1-ги домакта чорудар: нарын сөстер, сөс эгезинде б,д

2-3-ку домактарны аас-биле сайгартыр.

Ам чаа сайгарганывыс домактарга даянып, кандыг кежигуннерни чаӊгыс аймак дээр бис, дүрүмүн үндүрүптээлиӊер.

Түңнел беседа

- Кандыг домакты чаңгыс аймак кежигүннерлиг домак дээр бис?

- Чаӊгыс айтырыгга харыылаар болгаш кандыг-бир  чаңгыс сөс-биле харылзашкан кежигүннерин ынча дээр.

- Чаңгыс аймак кежигүннер аразында чүнүң дузазы-биле каттыжарыл? (каттыштырар интонация азы каттыштырар интонация болгаш эвилел дузазы-биле холбажыр).

- Кандыг бижик демдектери салырыл?

-Домактың кандыг кежигүннери чаңгыс аймак бооп болурул? (шупту)

- Чангыс ол-ла айтырыгга харыылаар болгаш домактыӊ  кандыг-бир чаӊгыс  сос-биле харылзашкан кежигүннерин  чаӊгыс аймак кежигүннер дээр.

Слайд 3.Туӊнелди слайдыга ундурер: (уруглар дептерлеринге долдурар)

Чанӊгыс аймак кежигүннер:

1. чаӊгыс…  харыылаар
2. домакта чаӊгыс … хамааржыр
3. чаӊгыс домак  … болур.
4. интонация болгаш … дузазы-биле каттыжар.

- Чаӊгыс аймак кежигуннер дугайында алган билиглеривисти дараазында ажылдарга хынап, бадыткаптаалыӊар, уруглар!

III. Быжыглаашкын

1. Чурагайлыг диктант.

- Бисти тыва үндезин культура төвүнүӊ үндезилекчизи, ооӊ удуртукчузу Тываныӊ улустуӊ хөөмейжизи Коӊгар-оол Ондар (слайд 4)боду уткуп хулээп, чагыг-сумезин бериксеп турар-дыр, уруглар. Кичээнгейлиг дыӊнаалынар.

- Кылыр онаалгавыс: домактарны кичээнгейлиг дыӊнааш, чаӊгыс аймак кежигүннерлиг домактарныӊ дугаарын чурагайлар-биле ушта бижиир. (Самбырага бижип аар)

1. Бистиӊ республикавыста орус, тыва чон эптиг-демниг чурттап чоруур.

2. Чон бүрүзү бодунуӊ тускай национал хөгжүм херекселдерлиг.

3. Тыва чон игилдээринге, бызаанчылаарынга, хомустаарынга ындындан чаяанныг.

4. Өгбелеривистиӊ биске арттырып кааны кайгамчыктыг эртинезин хумагалаар, сайзырадыр, хүндүлээр ужурлуг бис.

5. Бурунгу культуравысты уттуп аар болзувусса, ажы-төлүвүске арттырып каар өнчүвүс чок болур.

6. Хөгжүм чокта, сагыш-сеткил буурап болур. ( бураар- баксыраар, хоозуураар)

- Алдарлыг хөөмейжиниӊ  биске  берген чагыглары-биле чөпшээрежир силер бе, уруглар? Чуге?

(шын харыыларны салыр, удур-дедир хынашкаш, демдекти салыр.)

Шын харыылар: 1,3,4

үнелээри: чаӊгыс-даа частырыг чок- «5»

1 частырыг бар: «4»

2 частырыг- «3»

- Коӊгар-оол Борисовичиге солун боору чадавас, шүлүктен чугаалап берээлиӊер:

2.Шулук «Домра»

Домра - инструмент важнейший,

 Красивый, с голосом нежнейшим.

Когда ты струн рукой коснешься,

В старинный мир перенесешься!

В ней чуткость, радость, доброта

И всех созвучий красота!

То загрустит, то засмеется!

Вся прелесть звуков ей дана

И дарит чудо нам она!

-Кайы чоннун хөгжүм херекселиниӊ дугайында одуруглар-дыр?

-Орус чоннуӊ оон ыӊай кандыг хөгжүм херекселдерин билир силер?(Слайд 6)

- Бо хөгжүм херекселиниң  чаражы кайы одуругларда илереттинген-дир?

- Бо домакта чаӊгыс аймак кежигүннер бар-дыр бе? Кандыг домак кежигүнү болурул?-

-  IV. Түңнел.

Кичээливисти төндүрүп тура, бичии түңней кааптаалыңар.

 - Кичээлде чуну өөрендивис?

-  Немей чаа, солун чүнү билип алдыңар?

Шынап-ла, тыва чон ырыны сагыш-биле ажыдар дээр болгай. Уяранчыг, чараш аялгаларны дыӊнап, ырлап-шоорлап чоруур кижиниӊ сеткил-сагыжы бай-байлак, ажык, артында аныяксыг көстүр. Кады кожа-хелбээ чурттап чоруур чоннарывыстың культуразын ханы билири-  хундуткелдиӊ демдээ болур. Орус-даа, тыва-даа хөгжүм херекселдерин деӊге сонуургап, ону хүндүлеп чоруур ужурлуг бис.

V. Бажыңга онаалга.

А) Кыска чогаадыг «Тыва хөгжүмчүлер дугайында чүнү билир мен?»

Б) Чечен чогаал номнарындан чаңгыс аймак кежигуннер кирген 4 домак тып бижиир, сайгарар.  

- Кичээл төнген. Кичээлге эки, идепкейлиг киришкениңер дээш четтирдим, уруглар.