Быжыглаашкын кичээл. Чангыс аймак кежигуннерлиг домактар.
план-конспект урока (7 класс) на тему

Темазы: Домактың чаңгыс аймак кежигүннери

(быжыглаашкын кичээл)

Сорулгазы: 

• Домактың чаңгыс аймак кежигүннери дугайында билиин быжыглаары;
• Домакта чаңгыс аймак кежигүннерни тодарадып билирин сайзырадыр;
• Уругларның сөс курлавырын байыдар;
• Уругларны чараш бүдүштүг мөзү-шынарга кижизидер;
• Чогаадыкчы, логиктин боданыышкынын, шын бижилгезин сайзырадыр.

Ажыглаар херекселдер: онаалгаларлыг чагаа, ноутбук.

Кичээлдиң чорудуу:

1. Организастыг кезээ.

- Экии, уруглар! Бөгүн силерниң кичээлиңерни мен эрттирер мен. Мени Тойлу Менги Вадимовна дээр. Силер-биле кичээливисти демнежип эрттирер бис. Силер мээң дузалакчыларым болур силер. Ам бот-боттарыңарже удур-дедир көржүп, эки күзээшкиннерден иштивисте күзеп, хүлүмзүрүүлүңер.

II. Кичээлдиң темазын, сорулгаларын дамчыдары.

- Бөгүн эрткен кичээлде өөренген темаңарны катаптап, улам быжыглаар бис. Кыдырааштарыңарны ажыткаш, бөгүнгү ай-хүннү бижээш, «Домактың чаңгыс аймак кежигүннери» деп бижип аалыңар.

III. Катаптаашкын.

А) Сөс-биле ажыл, шын бижилге дүрүмнерин катаптаары.

Апрельдиң чээрби ийизи. Бижип алган ай-хүнүвүсче кичээнгейлиг көрүңерем. Мында кандыг шын бижилге дүрүмү бар-дыр? Апрель – орус дылдан үлегерлээн сөстерни орус дылда канчаар бижиирил, тыва дылга шак-ла ынчаар бижиир.

- Апрель дугайында чүнү билир силер?

- Апрель ай кандыг онзагайларлыгыл? Бо айда бойдустуң кандыг болуушкуннарын эскерген силер? Апрель айда кандыг байырлалдар билир силер? Силерниң араңарда апрель айда төрүттүнген кижилер бар бе? Бар болза оларга байырдан чедирип, адыштан часкап каалыңар.

Апрельди оон өске чүү деп адаар ийик бис? (дөрт ай)

Чылдың дөрт эргилдезиниң бирээзи – частың орта айы апрельдиң онзагайларын билип, чугаалаштывыс.

Б) Айтырыгларга харыылаар:

- Темавысче кичээнгейни угландырып көрүңерем. Чүнүң дугайында кичээл болур-дур?

Домактың чаңгыс аймак кежигүннериниң дугайында чугаалажыр болганывыста, сактыптаалыңарам.

- Домак деп чүл? (Синтаксистиң кол кезээ. Чаңгыс азы оон-даа хөй сөстерниң каттышканындан тургустунар болгаш төнген утканы илередир).

- Домактың кежигүннери кандыг болурул? (Чугула болгаш ийиги чергениң).

- Чугула кежигүннерни адаптыңарам. (Кол сөс биле сөглекчи).

- Ийиги чергениң кежигүннерин адаңар. (Немелде, тодарадылга, байдал).

- Домактың чаңгыс аймак кежигүннери деп чүл? (Домактың чаңгыс айтырыгга харыылаар болгаш кандыг-бир чаңгыс сөс-биле харылзашкан кежигүннерин чаңгыс аймак кежигүннер дээр).

IV.Быжыглаашкын.

1. Домак-биле ажыл.

- Ам экранда бижээн чүүлче кичээнгейлиг көрүптүңерем.

«В человеке всё должно быть прекрасно: и лицо, и одежда, и душа, и мысли...» (А.П. Чехов) кыдырааштарынга бижидер.

-Бо чараш сөстерниң автору орус классик чогаалчы Антон Павлович Чехов. Чогаалчының кандыг чогаалдарын билир-дир силер?

Бо чалгынныг сөстерни тыва дылче очулдуруп көрүңерем.

«Кижиде бүгү-ле чүве чараш болур ужурлуг: арны-даа, хеви-даа, сеткил-сагыжы-даа, бодалы-даа»  (А.П. Чехов) кыдырааштарынга бижидер.

- Силер улуг чогаалчының бо сөстеринге хамаарыштыр чүнү чугаалап болур силер, утказын канчаар билип тур силер?

- силерниң база бүгү-ле чүүлдериңер: арны-бажыңар-даа, кеткен хевиңер-даа, сагыш-сеткилиңер-даа, бодалдарыңар-даа чараш болурун күзээр-дир мен.

- Бо домакта чаңгыс аймак кежигүннер кайда-дыр? (арны-даа, хеви-даа, сеткил-сагыжы-даа, бодалы-даа) Канчап билип кагдыңар? Чүге ынчаар бодап тур силер? Домактың кандыг кежигүнү болур-дур?

- Кым домакты самбырага кээп сайгарыптарыл? (Синтаксистиг сайгарылга).

«Кижиде бүгү-ле чүве чараш болур ужурлуг: арны-даа, хеви-даа, сеткил-сагыжы-даа, бодалы-даа» 

- Домакты тыва дылче очулдуруп алган шей бис. А домактың чаңгыс аймак кежигүннери дээрге орус дылга чүү дээр бис? (однородные члены предложения)

«Кижиде бүгү-ле чүве чараш болур ужурлуг: арны-даа, хеви-даа, сеткил-сагыжы-даа, бодалы-даа» бо домакта шын бижилге дүрүмнери кайда-дыр?

- Бо домакта кандыг бижик демдектери салдынган-дыр? (ийи улуг сек, биче сектер, дефис)

- УК бижик демдектерин чүге салганыл? Кым тайылбырлаптарыл?

1. Чаңгыс аймак кежигүннерлиг домактарга бижик демдектерин шын салыры (Чаңгыс аймак кежигүннерниң мурнунга азы соонга оларның-биле бир дөмей айтырыгга харыылаттынар болгаш олар-биле домактың чаңгыс кежигүнү бооп чоруур сөс туруп болур. Ону түңнекчи сөс дээр. Түңнекчи сөс чаңгыс аймак кежигүннерниң мурнунга чорда, ийи улуг секти ооң соонга салыр.)
2. Чаңгыс аймак кежигүннер үн аяны-биле каттыжып чорда, биче сектер салыр бис.
3. –ла, -даа деп артынчыларны дефистеп бижиир.

2) Схема-биле ажыл.

- Самбырада бердинген схемаларже көрүптүңер. Схеманың утказын сайгарып аалыңар. 1 шыйыг-биле домактың кайы кежигүнүн шыяр ийик бис?  (Ийи шыйыг-биле, пунктир шыйыг-биле). Чүге мында биче сектер салган деп бодаар силер? Схемалар аайы-биле домактардан кончуг дүрген чогаадыптыңарам, уруглар.

1. _______, ____, ______ ________ .

2. ____ -------: ------, -----, ---- ________ .

Уругларның чогааткан домактарын номчудар.

Чогааткан домактарында частырыг бар бе дээрзин уруглардан айтырар.

3. өөредиглиг чапсар «Айтырыглыг чагаа»

- Уруглар, мээн ажылдап турар школамда 7-ги класстың өөреникчилери силерниң билииңерни хынаары-биле силерже айтырыгларлыг чагаа чоргузупканнар. Силер ол айтырыгларга харыылаар силер. Кымнар чагааларны номчуптарыл?

«Экии, 7-ги классчылар! 1.Тывавыстың төвү хоорайның ады болгаш өң адын тывыңарам. 2.Кайы санны бижииривиске, чурагайларының болгаш үжүктериниң саны деңил?

Адыр-Кежиг школазының 7-ги классчылары.»

Харыылары: Кызыл, чүс 100 сто.

Бо үнүп келген сөстерниң артында бир-ле чажыт утка сиңниккен, уруглар. Чүү деп бодаар-дыр силер?

-Шын-дыр, эр-хейлер! Тывавыстың төвү болур Кызыл хоорайывыстың тургустунганындан бээр чүс чыл оюн 2014 чылдың август айда демдеглеп эрттирер бис. Чүс деп сан-биле холбаалыг оон кандыг төөгүлүг болуушкун силер? (Россия биле Тываның каттышканындан бээр 100 чыл бооп турар.)

V. Түңнел: - бо кичээлде чүнүң дугайында чугаалаштывыс?

- кандыг кежигүннерни домактың чаңгыс аймак кежигүннери дээр бис?

- чаңгыс аймак кежигүннер кирген домактарны чаңгыс аймак кежигүннер-биле нарынчыттынган домактар дээр бис. А орус дыл ындыг домактарны чүү дээр-дир бис? Предложения, осложненные с однородными членами предложения

-бистиң чугаавыска чаңгыс аймак кежигүннерни ажыглаарга, чугаа-домаавыс кандыг боорул?

- Кичээливисте кым деп чогаалчының чүү деп чараш сөстери-биле ажылдадывыс, кымнар номчуптарыл? Орус болгаш тыва дыл кырында бижээн домаан номчудар

Кандыг кижини чараш дээрил? Ол чараш кижиге кымны хамаарыштырып болур силер?

Онаалга: Чаңгыс аймак кежигүннерни ажыглап тургаш, «Кандыг кижини чараш дээрил?» деп аттыг кыска чогаадыгдан бижиптиңерем (Сорулгазы: бодунуң чугаазынга чаңгыс аймак кежигүннерни шын ажыглап билиринге чаңчыктырар.)

- Уруглар, ам кымга кандыг демдек салырынга меңээ дузалажыптыңарам.

- Кичээл дээш четтирдим. Байырлыг!