Дәрес планы "Ноғман Мусиндың «Ҡоралайҙар» әҫәрендә тәбиғәт матурлығы"
рабочая программа (7 класс) на тему

Тема:  Ноғман Мусиндың  «Ҡоралайҙар» әҫәрендә тәбиғәт матурлығы.

Маҡсаттар: а) Н.Мусиндың тормошо һәм ижады менән таныштырыу;

б)йәнлектәрҙе һаҡлау мәсьәләһененең ҡуйылышын күҙәтеү, йәшәү фәлсәфәһе тураһында уйланыу;

в) тәбиғәткә ҡарата һаҡсыл ҡараш, яуаплылыҡ, ярҙамсыллыҡ  сифаттары тәрбиәләү.

Йыһазландырыу: дәреслек, һүҙлек, Н.Мусиндың портреты, ҡоралай һүрәте, А.А.Кузнецовтың  «Бөрйән айыу аулаусыһы» картинаһы.

Дәрес барышы.

I.Ойоштороу мәле. -Һаумыһығыҙ! Хәйерле көн!

II. Арт. күнегеү.

III. Яңы теманы аңлатыу. Инеш әңгәмә. Бөгөн Ноғман Мусиндың  биографияһы менән танышып, уның «Ҡоралайҙар» хикәйәһенең йөкмәткеһен үҙләштереп,  әңгәмәләшербеҙ.

Ноғман Сөләймән улы Мусин 1931 йылдың 17 июлендә Ишембай районының Ҡолғона ауылында тыуған.  Маҡар урта мәктәбен, Стәрлетамаҡ уҡытыусылар инс-титутын, БДУ-ның филология факультетын  тамамлаған. Армияла хеҙмәт иткән,  тыуған ауылында  дүрт йыл мәктәптә уҡытҡан. Оҙаҡ йылдар «Ағиҙел» журналы, «Башҡортостан» китап нәшриәтендә, Яҙыусылар союзы идараһында эшләгән. 

       Ноғман Мусин 50-се йылдарҙа яҙыша башлай, шунан бирле уның унлап романы, утыҙлап повесы һәм бик күп хикәйәләре донъя күрҙе.Әҙип балалар өсөн дә бик күп әҫәрҙәр ижад итте. «Һуғыш төш түгел», «Аҡ бурандар», «Атайымдың ос һәнәге», «Аҡ юл һиңә!», «Мин дә ата балаһы» повестарын балалар яратып уҡый.                                  

        Ил,халыҡ алдындағы оло хеҙмәтен,башҡорт әҙәбиәтен үҫтереүгә индергән өлөшөн юғары баһалап, 2001 йылда уға  Башҡортостандың халыҡ яҙыусыһы тигән юғары исем бирелде.

                      Башҡортостандың халыҡ яҙыусыһы Ноғман Мусиндың әҫәрҙәре.

IV. Әҫәр  өҫтөндә эшләү. - Бөгөн беҙ Ноғман Мусиндың «Ҡоралайҙар» исемле хикәйәһе менән танышасаҡбыҙ.                                                                                                                                     - Нимә һуң ул «ҡоралай» ? -Кем белә? Белмәһәгеҙ,  һүҙлектән ҡарайбыҙ?

Ҡоралай  -  косуля                                                                                                                                                                                                                         … кейекме?                             дикий                                                                                                                                                                                        … йыртҡысмы?                    хищник                                                                                                                                                               … хайуанмы?                         животный                                                                                                                       … януармы?                                                                                                                                                                              – Икенсе төрлө нисек әйтергә була? (ҡыр кәзәһе-дикая коза)

V.Дәреслек менән эшләү. 1.Тексты ҡарап (күҙ йүгертеп) сығабыҙ.                                                                    –Ниндәй исемдәр күрҙегеҙ?                                                                                                                                                        -Әбделнәғим бабай, малай-улы, Көтмөр исемле эт һәм ҡоралайҙар.                                                                               -Әҫәрҙә нисә герой бар?(3-4 герой).                                                                                                                                    - Тимәк, был әҫәр  «хикәйә»тип атала.                                                                                                                                                        2.Хикәйәне ролләп уҡыу.

3.Дәфтәргә яҙыу.                                                                                                                                                                 Төп геройҙар:Әбделнәғим бабай, малай-улы.                                                                                                 Кейектәр:болан,һуйыр,төлкө, айыу,ҡоралай, һеләүһен, ҡуян, һуҫар,бүре,мышы.                              Ер-һыу атамалары:  Иҙел буйы, Йәнебәк һырты,                                                                          

VI. Әбделнәғим бабайға характеристика бирегеҙ.                                                                                    - Һеҙгә уның ниндәй сифаты оҡшаны? (Йор һүҙле, күҙәтеүсән, йомғаҡлап, һығымта  сығарып ҡуя).

VII. Ҡоралайҙы һүрәтләү.

 «Матур кейектәр күп ул беҙҙең урмандарҙа. Миңә ҡалһа, был донъяла иң матур кейек – ҡоралай. Ул урман күрке, йәме. Күрке, тим,сөнки улар матур ҙа, бер зыяндары ла юҡ. Ашағандары –үлән,эскәндәре – таҙа һыу. Шуға ла уларҙың аяҡтары еҙ ҡурай кеүек нәфис,сабый бала ҡарашымы ни-һис ниндәй уҫал-лыҡ юҡ.Әйтерһең,миңә тейә күрмә,әҙәм балаһы.минең бер зыяным да юҡ, тип тора.

-Харап сос, йылғыр хайуан улар. Ҡая таштар буйлап йүгерәләр.Ғәжәп иттем, хайран ҡалдым. Сөнки был тирәлә ҡоралайҙарҙың ҡышларға ҡалғаны юҡ.                            

-Ни өсөн?  (Ҡар бик тәрән, бер ҡайҙа ла китә алмайҙар. Ашарҙарына юҡ..)

– Ҡоралайҙарға кем һәм нисек ярҙам итә?(Бер киҫәк тоҙ, бер тоҡсай он кәбәге, бер киҫәк ҡыҙыл сепрәк)

 –Ә ҡыҙыл сепрәк  нимәгә кәрәк?

VIII.Йомғаҡлау. Әбделнәғим бабай: «Матурлыҡтың ҡәҙерен белергә кәрәк»-ти.                              - Быны һеҙ нисек аңлайһығыҙ? Кешенең матурлығы нимәлә?

IX.Өй эше: 1. «Матур кеше» тигән темаға хикәйә төҙөргә;                                                                               2. Ҡоралайҙар тураһында мәғлүмәт табырға;                                                                                                 3.Ҡоралай һүрәтен төшөрөргә.