Белем биреү учреждениеларында башҡорт теле һәм әҙәбиәтен дәүләт теле булараҡ уҡытыуҙа ике теллелекте булдырыу.
статья на тему

     Белем  бире7 учреждениеларында баш3орт теле

89м 929би9тен д97л9т теле булара3 у3ытыу2а ике

                    теллелекте булдырыу.                          

Тел- кешел9р2е4  72-ара аралашыу ысулы. Уны4 яр2амында бе2 9йтерг9 тел9г9небе22е б7т9нд9рг9 еткер9бе2, теге й9ки был х9л-ва3и1а1а 3арата м5н9с9б9тебе22е  белгерт9бе2, танышабы2, я3ынаябы2, 85й575бе22е й9 н9фр9тебе22е белдер9бе2. Кеше ни тиклем к7бер9к тел бел89,  донъя уны4 5с5н шул тиклем ки4ер9к асыла, м91л7м9те  арта, а4 даир98е ки49й9, уйлау-фекерл97 89л9те 769, ду6тары к7б9й9.                                                                    Ике теллелек тел 1илеменд9 м58им урын бил9й. Ике теллелек й9ки билингвизм тип ике телг9 эй9 булыу2ы 9йт9бе2. К7п телле й9м1и9т шарттарында  билингвизм, полилингвизм кеше тормошоно4 м58им бер к7р89ткесе булып тора, с5нки т5рл5 телле илд9 тел сикл9нг9нлеге ю3. Билд9ле булыуынса, донъяла1ы бер халы3 та баш3а милл9т кешел9ре мен9н аралашмай й9ш9й алмай.        

Ике теллелек м9сь9л98е т5рл5 я3лап 5йр9нел9 89м ул т5рл5 ф9н белгест9рен борсой.  Билингвизм, т97 сиратта, кешене4 ш9хес булара3 формалашыуына, д5р565р9ге, ш9хесте4 телд9р2е беле7ен9, 5йр9не7ен9 б9йле. Ике теллелек – ту1ан телд9н тыш баш3а телде камил беле7 ул. Ике теллелек- ул м58им социаль к7ренеш. Ту1ан теленд9 85йл9шк9н кеше ю1ары м929ни ш9хес 8анала. Тик к7п телле кешелек  донъя8ында бер ту1ан телде беле7 ген9 етм9й. Т5рл5 милл9т кешел9ре мен9н  аралашыу м5мкинлеге бирг9н телде белерг9 тейеш. М969л9н, бе22е4 ми6алда, баш3орт, татар, сыуаш, рус хал3ы в9килд9ре б5т98е л9 белг9н рус теленд9 аралашалар.

Т5рл5 тел теге й9ки был к7ренеште т5рл5с9 атап 3ына 3алмай , 9 донъяны танып беле7е л9 т5рл5с9. Улар2ы4 89р бере8енд9 милли 72енс9лек са1ыла. Тим9к, ике тел беле7 икенсе милл9тте4 15р5ф-1929тт9ре, йолалары, м929ни9те мен9н танышыу1а  м5мкинлект9р аса.

Шулай итеп, ике теллелек социаль 89м с9й9си 989ми9тк9 эй9. К7п телле илд9  ду6 89м татыу й9ш972е4, д97л9тте4 милли х97еф8е2легене4 ниге2е булып тора.

Бе22е4 республикала ике теллелек шулай х9л ител9 : рус булма1ан б5т9 халы3тар ике телле. Ундай2ар 72 ту1ан телен 89м милл9т-ара арлашыу теле булара3 рус телен бел9. Рустар и89 рус булма1ан к7рше8ене4 телен белм9й, шу1а к7р9 3ай8ы бер у4ай8ы2лы3тар, а4лашмаусанлы3тар килеп тыуа.

*у41ы йылдар2а х9л бер ни тиклем 72г9р2е. Ту1ан телд9р2е , д97л9т телд9рен у3ытыу м9сь9л98е М91ариф министрлы1ыны4, Баш3ортостан Республика8ы Х5к7м9тене4 89р са3 и1тибар 729генд9. Д97л9т ким9ленд9 бихисап закондар, программалар 3абул ителде. Улар2ы4 89р бере8е Баш3ортостан Республика8ы халы3тары телд9рен 8а3лау, 5йр9не7 89м 76тере7  шарттарын билд9л9й, милли телд9р2е, ике теллелекте 89м к7п теллелекте 76тере7г9 булышлы3 ит9. « Баш3ортостан халы3тары телд9ре» тура8ында закон 3абул ите7 ы41ай к7ренеш.

Х92ерге заман шарттарында бер й9ки ике тел  мен9н сикл9не7 м5мкин т7гел. Тим9к, у3ыусылар1а д97л9т телд9рен9н баш3а  бер й9ки бер нис9 сит телде беле7 к9р9к.Мин 72емде4 у3ыусыларыма борон1о а3ыл эй9л9рене4 872ен 3абатлар1а яратам: «Кеше к7пме тел бел9, ул шул тиклем кеше». Был ысын м919н98енд9 шулай. Был 87229р2е шулай у3 Баш3орт  д97л9т педагогия  институтында у3ы1ан са3та т5р5к теле у3ытыусы8ы  9йт9 тор1айны--Bir dil – o bir insan. Т5р5к теле у3ытыусы8ы булып китм989м д9 был телде 5йр9не7ем9 8ис 7кенм9йем.*у41ы йылдар2а  т5р5к илен9 с9ф9р 3ылыу2ар артты. Х9лле 1аил9л9р балаларын да 7229ре  мен9н с9й9х9тк9 алалар. Улар, 9лбитт9, ул илде4 теле мен9н 3ы2ы38ыналар, 5йр9нерг9 тел9й29р. *9м мин шул са3та баш3орт 89м т5р5к телд9рене4 т5рки телд9р система8ына 3арауын, телд9р2е4 бер бере8ен9 бик я3ын булыуын 89м баш3орт телен я3шы белг9н са3та т5р5к телене4 д9 е4ел биреле7ен а4латам, ми6алдар килтер9м. Ысынлап та, 3ы2ы38ыныу арта.

Мин эшл9г9н рус м9кт9бенд9 754 у3ыусы белем ала.Улар ара8ында рус, баш3орт, татар, сыуаш, украин, грузин, 9зербайжан, 9рм9н, белорус, 7зб9к, мордва, марий, таджик,корей, чечен 89м авар милл9тен9н бул1ан балалар бар.754 у3ыусыны4 б5т98е л9  д97л9т телд9рен 5йр9н9,585 бала  инглиз телен, 127 бала  немец телен,46  бала татар телен, 20 бала сыуаш телен 5йр9н9.*орау алыу2ар2ан к7рене7енс9, к7пселек у3ыусылар 7229рен к7п теллел9р и69бен9 индер9л9р .С5нки улар 5й29 72 ту1ан телд9ренд9 аралаш8алар, м9кт9пт9 д97л9т телд9рен 89м сит тел 5йр9н9л9р. Тел 5йр9не7, 9лбитт9, б5т9 кешег9 л9 е4ел бирелм9й. Шу1а к7р9 у3ыу-у3ытыу процесында 3ай8ы бер 3ыйынлы3тар килеп тыуа. Ата-9с9л9р2е4  тел 5йр9не7г9 3аршы булыуы ла баланы4 тел9ген к9мет9. Интернет селт9ре аша ла баш3орт телен 5йр9не7г9 3аршы сы1ыштар  уйланыр1а м9жб7р ит9.. Рус теле-- флектив, баш3орт теле  аглютинатив телд9рг9 3арай,  шу1а к7р9 3ай8ы бер9729р  баш3орт телен 5йр9не72е к5с етм96лек эш тип 8анай. Л9кин кеше бер юлы бер нис9 тел беле7г9 89л9тле. Тик тел9к кен9 бул8ын. Т9би19т кешег9 к7п телд9р 5йр9нерг9 89м 85йл9шерг9 89л9т бирг9н.

Шулай 2а я4ы д9реслект9р  баш3орт телен рус теле мен9н са1ыштырып т525л89 у4ышлы булыр ине.Б5г5н телде 72л9штере7 87229р ятлау мен9н ген9 сикл9нерг9 тейеш т7гел, 9 телде4  милли 72енс9леген 72л9штере7  аша бирелерг9 тейеш.  Телде  5йр9не7 – ул телде4 м919н9 неск9лект9рен 3улланыу осра3тарын беле7.

Баш3орт теле д9рест9ре рус теле мен9н са1ыштырмаса планда алып барыл8а у4ышлы буласа3. (г9р 29 у3ытыусы инглиз телен я3шы белеп  ошо тел мен9н са1ыштырып а4лат8а та1ы ла я3шыра3. С5нки был ике телд9 9йтелешт9ре о3шаш 5нд9р бар. Баш3ортса телм9ре я3шы бул1ан  у3ыусыны4  инглизс9 5нд9р2е 9йте7е л9  я3шы буласа3.

         Билд9ле бер у4ыштар1а ирешер 5с5н эште у3ытыусылар2ы ошо й7н9лешт9 92ерл9729н 89м д9реслект9р29н башлар1а к9р9ктер. Х92ерге баш3орт теле у3ытыусы8ы тик 72 ф9нен ген9 т7гел, 9 рус телен 89м уны4 неск9лект9рен д9 я3шы белерг9 89м са1ыштырып а4лата белерг9 тейеш. Рус телле балалар баш3ортса 85йл9м т525г9нд9  к7п осра3та х9б9р2е4 урынын й9ки 85йл9мд9 87229р т9ртибен бутай2ар. С5нки улар баш3ортса  85йл9м т525г9н х9лд9 л9 русса фекер й5р5т9л9р. М969л9н,  Пришла весна.- Я2 килде. Растаяли ледяные снега.- Бо2ло 3ар2ар иренел9р. Баш3орт телене4 бер 72енс9леге: х9б9р к7пселек осра3та 85йл9мде4 а2а1ында кил9.  Шулай у3 рус теленд9ге  «предлог» т5ш5нс98ене4  баш3орт теленд9 ял1ау2ар аша биреле7ен  3ай8ы бер у3ыусылар а4лап еткерм9й.  М969л9н, Мы идем в школу.- Бе2 м9кт9пк9 барабы2. Мама пришла с работы.- (с9й эшт9н 3айтты.

Баш3орт телене4 неск9лект9рен 5йр9нг9н осра3та, 9лбитт9, м939лд9рг9 , 9йтемд9рг9 89м фразеологик бер9мект9рг9 м5р9ж919т итм9й булмай. М939лд9р29 халы3ты4 а3ылы ла , тап3ыр 872е л9 ярылып ята. Ошо м939л-9йтемд9р2е, ны1ын1ан 892б9йл9нешт9р2е  т9ржем9 итк9нд9 ике телде4 д9 8ы1ылмалылы1ын , тел байлы1ын, 3улланыу осра3тарын аны3 8и2емл9рг9 к9р9к.М969л9н, Бер атыу2а ике 3уян.- Одним махом семерых побивахом. Кем икм9кле – шул хикм9тле.—Не красна изба углами, красна пирогами.

Шулай итеп, коммуникатив й7н9лешле у3ытыу барышында  у3ыусылар2ы4 телм9рен 76тере7г9, аралашыу процесында тел сараларын д5р56 89м урынлы фай2аланыу1а ирешерг9 бурыслыбы2. Ту1ан телде халы3ты4 тарихы,м929ни9те  мен9н ты1ы2 б9йл9нешт9 5йр9нерг9 к9р9к.С5нки телд9 халы3ты4 тарихы ла, философия8ы ла, психология8ы ла, м929ни9те л9 са1ыла.

Мин 72емде4 д9рест9ремд9 баш3орт 89м рус телд9рен   са1ыштырып у3ытыр1а тырышам. С5нки сит телд9р2е 5йр9нг9нд9 ту1ан тел ниге2 булып торор1а тейеш. Д9реслект9 бирелг9н к7неге729р29н тыш т5рл5 темалар1а 3а1ылышлы  карточкалар, 72ем т525г9н тестар, 56т9лм9 текстар, аудиоя2малар, видеоя2малар 89м компьютер технология8ын 3улланам, 3арал1ан сюжет й9ки фильмдар2ан 8у4 т5рл5 эш т5р29ре т93дим ит9м 89м хал3ыбы22ы4 тарихына,  м929ни9тен9 и1тибар  б7л9м.У3ытыу 89м т9рби9 эшен этнолингвокультурологик й7н9лешт9 ойоштороу 5с5н  д9реслект9р, 872лект9р к9р9к.С5нки 9леге д9реслект9р алда 9йтелг9н талаптар1а тулы8ынса яуап бирм9й. Кил9с9кт9 проблемалар х9л ителер, тел9кт9р тормош3а ашыр, тип ышанам.