рабочая программа по бур.литературе
рабочая программа (5 класс) на тему

Муниципальное бюджетное общеобразовательное учреждение

«Хилганайская средняя общеобразовательная школа им.Э-Д.Ринчино»

ПРОГРАММА

ПО БУРЯТСКОЙ ЛИТЕРАТУРЕ

 (наименование учебного курса, предмета, дисциплины, модуля)

НА  2017/2018 УЧЕБНЫЙ ГОД

Составитель программы:

Тыхеева Саяна Николаевна,

учитель бурятского языка и литературы

  I квалификационной категории

 (Ф.И.О. учителя-составителя программы, квалификационная категория)

2017 год

Тайлбари бэшэг

Тус  программа хадаа Россин Федерациин Һуралсалай министерствын тогтоолнууд дээрэ үндэһэлжэ зохеогдоһон болоно. Үшөө тиихэдэ Буряад Республикын Һуралсалай болон эрдэм ухаанай яаманай дурадхаһан программада үндэһэлэгдэн бэшэгдэбэ. С.Ж.Балдановай зохеон найруулһан буряад литератураар һургуулиин программа хараада абтажа, энэ ажалай программа бэшэгдээ.

Гэхэтэй хамта арадай аман зохеол аман  үгын, уран һайханай литература бэшэмэл үгын искусство, тиимэһээ уран зохеол зохеоходоо уран хурса, шэмэг удхатай үгэ гол түлэб аргануудай нэгэн болоно гэжэ һурагшадта хододоо һануулжа байха хэрэгтэй.

Нүгөө талаһаа, уран зохеол хүн тухай, тэрэнэй доторой байдал, хүниие тойрон байһан оршон байдал, байгаали, хүнэй ажабайдал, арад зоной ажамидарал г.м. тухай зохеогдоһон байдаг. Бодото юумэнүүд, үнэн болоһон үйлэ хэрэгүүд, бодото байдал уран зохеолой, уран һайханай литературын үндэһэн боложо хэрэглэгдэдэг. Уран зохеолшо бодото байдал дээрэ үндэһэлжэ, тэрэниие һажаажа, ухаан бодолойнгоо хүсөөр, һанаагаараа тэрэниие уран гое болгожо, ном соогоо уран һайханаар, гоеор зохеогдоһон байдал бии болгодог, энэ байдалынь үнэн бодото байдалда адлирхуу байдаг. Тиимэһээ һурагшадта ойлгуулха шухала гэжэ хараалагдана.

Уран һайханай литература гү, али уран зохеол шудалан үзэлгын гол зорилгонууд гэбэл:

• уран һайханай литература хүнэй, хүн түрэлтэнэй ажамидаралда тусхай һуури эзэлдэг, тэдэнэй хүгжэлтэдэ айхабтар ехэ удха шанартай гэжэ ойлгуулха;
• уран һайханай литература шудалан үзэлхэ хадаа түрэл арадайнгаа ба бэшэшье арадуудай соел болбосорол, еһо заншал ойлгожо абалгын тусгаар арга гэжэ ойлгуулха;
• искусствын этико-эстетическэ компонент байгуулха гуманитарна ойлгосонуудые тайлбарилжа үгэхэ;
• уран зохеол уншаха дуратай болгохо, гое һайханиие наринаар ойлгодог мэдэрэл хүмүүжүүлхэ;
• бодото байдал, ажабайдал ба искусство, оршон тойрониие зүбөөр сэгнэжэ, тэдэндэ үнэтэй сэнтэй гээр хандахые һургаха;
• аман ба бэшэмэл хэлэлгэдэ һургаха, тэрэниие хүгжөөхэ;
• һурагшад уран һайханай зохеол зүбөөр, хүсэд дүүрэнээр хадуужа абаха, шэнжэлжэ, сэгнэжэ һураха гол түлэб теоретико-литературна, эстетическэ ойлгосонуудтай болохо еһотой.

Уран һайханай литература зүбөөр, хүсэд дүүрэнээр, гүнзэгыгөөр ба өөрынгөө ажамидаралда туһатайгаар ойлгожо абахын тула һурагшадые ойлгомжын аппарадтай болгохо. Ушар иимэһээ программа дотор литературын теоридо онсо анхарал хандуулагдана.

        Энэ программа зохеогдоходоо, базова теоретико-литературна ойлгосонууд дээрэ үндэһэлжэ, тэдэниие гол принцип болгон байгуулагдана. Класс бүхэндэ өөр өөрын базова теоретико-литературна ойлгосо онсологдоо:

5-дахи класс – жанрнууд

6- дахи класс – род болон жанрнууд

7-дохи класс – герой-характер-образ

8-дахи класс – уран зохеол ба еһо заншал

9-дэхи класс – зохеолшо- образ – уншагша

10-11-дэхи классуд – уран зохеолшын зохеохы ажалайнь оншотой оньһон, онол арга, уран һайханайнь оршон байдал.

        Һурагшад ганса историко-литературна бэшэ, мүн баһа теоретико-литературна талаар мэдэсэеэ үргэдхэхэ, литературын теореор һайн базова ойлгосонуудтай байха еһотой. Уран һайханай литература үзэлгэ, тэрэниие шэнжэлэлгэ теоретико-литературна ойлгосонуудгүйгөөр бэелүүлэгдэдэггүй. Тиимэһээ тэдэнэр теоретическэ ойлгосо мэдэсэнүүдые ба уран зохеол шудалан үзэлгын шухала зэмсэг болоно.

Тус программа класс бүхэндэ литература үзэлгын гол шэглэлнүүдые тодорхойлжо үгэнэ: 5-дахи класс – литературна уншалгаһаа литература шэнжэлэн үзэлгэдэ шэлжэн оролго; 6-9-дэхи классууд – уран һайханай литературые үгын искусство гэжэ шэнжэлэн үзэлгэ; 10-11-дэхи классууд – уран һайханай литература шэнжэлэн үзэхэдөө, историко-культурна ба историко-функциональна талыень баримталалга болоно.

Һурагшадые литература үзэлгын талаар һургахын тула ямар зорилгонууд табигданаб:

5-8-дахи классудта – эстетическэ анализ хэжэ һургалга;

9-дэхи класста – текстнүүдэй удха зүбөөр гаргажа һургалга;

10-11-дэхи классудта – уран зохеолшын уран һайханай оршон байдал түүхэ ба соелой талаһаань ойлгожо абалга.

Программа дотор нилээн ехэ һуури арадай аман зохеолнуудта үгтөө. Юуб гэхэдэ, энээнгүйгөөр литературын асуудалнууд, илангаяа уран hайханай еhо заншал, литературын хүгжэлтын, ментальна еhо заншалнууд хүсэд hайнаар ойлгогдохогүй. Гэхэтэй хамта уран hайханай литература хадаа арадай аман зохеолой үргэлжэлэл гэжэ хэлэхэдэ болоно. Мүнөө үеын литературна зохеолнууд аман зохеолгүйгөөр бэшэгдэнэгүй бшуу.

Һурагшадай үргэн дэлисэтэй байхын хажуугаар, түрэл литератураяа һайнаар ойлгожо абахын тула программа дотор буряад литературада бии болоһон шэнэ зохеолнууд классһаа гадуур уншалгын хэшээлдэ оруулагдаа, харин хуушан программанууд соо байһан зохеолнууд гаргагдаһан байна.

Программа соо коммуникативна-творческо ажалнуудай системэ дурадхагдана: «Творческо (зохеон байгуулгын) мастерской», «Творческо практикум» гү, али «Творческо даабари», «Шэлэжэ абаһан зохеолоо бэеэ даагаад анализ хэлгэ», «Дүн гаргалгын уншагшадай конференци».

Ажалай программа бэелүүлгэдэ иимэ һуралсалай номууд хэрэглэгдэхэ зэргэтэй.

С.Д.Будаев, Ц.С.Жанчипова, Д.Х.Митупова. Буряад литература, 5-дахи классай һуралсалай ном-хрестомати, 1 хубитай, ажалай дэбтэртэй. - Улаан-Үдэ: “Бэлиг” түб, 2011. – 197 х.

О.В.Цыцыкова, Ж.Ц.Жамбуева, Ц.Б.Цыренова. Буряад литература, 6-дахи классай һуралсалай ном-хрестомати, хоер хубитай.-Улаан-Үдэ: “Бэлиг” түб, 2014. – 192х., хабсаргалта.

С.А.Ошорова, С.С.Балданова. Буряад литература, 7-дохи классай һуралсалай ном-хрестомати, хоер хубитай. - Улаан-Үдэ: “Бэлиг” түб, 2014. – 200 х., хабсаргалта.

Ц.Б. Бадмацыренова, К.Н.Гармаева, Б.Ш.Ширапова. Буряад литература, 8-дахи классай һуралсалай ном-хрестомати, хоер хубитай. - Улаан-Үдэ: “Бэлиг” түб, 2014. – 208 х., хабсаргалта.

С.Ж.Балданов, Х.М.Жамьянэ. Буряад литература, 9-дэхи классай һуралсалай ном, хрестомати, хоер хубитай. - Улаан-Үдэ: Бэлиг, 1996. – 224 х.

Ц.-А.Дугарнимаев,  С.С. Бальжинимаева, Н.Б.Цыренова. Буряад литература, 10-дахи классай һуралсалай ном, хрестомати, хоер хубитай. - Улаан-Үдэ: Бэлиг, 1996. – 192 х.

М.Р.Балданова, Б.Д.Цыдыпова, Т.Т.Сыжипова. Буряад литература, 11-дэхи классай һуралсалай ном, хрестомати, гурбан хубитай. - Улаан-Үдэ: “Бэлиг” түб, 2015. – 192 х., хабсаргалта.

Республикын һуралсалай, мүн һургуулиин  һуралсалай түсэбэй ёһоор буряад литература үзэлгэдэ 5-8 классуудта 2 саг үгтэнэ, харин 9-11 классуудта 3 саг хараалагдана.

Программануудай байгуулга ба удха

Табадахи класс

(68 саг)

Фольклор ба литература

     Оршол (1саг)

«Литература» гэһэн предмедэй зорилго. Литература - үгын искусство. Уран зохеол уншалга ба хадуун абалга. Уран зохёолой үнэн ба үнэн бэшэ талануудынь. «Уран зохеолшо» ба «автор» гэһэн ойлгосонууд.

Литературын жанрнууд үни caгhaa бии болон тогтоһон, литературьн ажабайха формонууд.

    Фольклор (6 саг)

Фольклор тухай ойлгосо. Фольклорно зохеолнууд соохи үнэн бэшэ, һанаанһаа абтаһан шэдитэ ба фантастическа юумэнүүд. Фольклорно зохёолнуудай  гол жанрнууд. Буряад арадай аман эохеолнууд соо зураглагдаһан нравственна идеал.

    Үхибүүдэй фольклор: таабаринууд, тоолуурнууд. нааданууд. Наадануудай удха шанар. Үхибүүдэй фольклорно жанрнуудай наадахы үндэһэн. (Бадмацыренова Ц.Б. Буряяд арадай хүүгэдэй аман зохеол. — Улаан-Удэ: Буряадай гүрэнэй университедэй хэблэл, 2008.)

Онтохонууд. Онтохонуудай янзанууд. Онтохонууд хайшан гэжэ зохеогдодог бэ? Сюжет тухай түрүүшын ойлгосо. Онтохонуудай хунэй ба арад зоной ажабайдалда үзүүлдэг нүлөөн ба удха шанар.

Һүүл хүбүүн. Онтохонуудай геройнуудай. буряад арадай сэсэн ухааниие, eho заншалые, уран аргануудые хэрэглэн зураглалга. Буряад арадай ажабайдалай онсо өөрсэ шанар шэнжэ уран һайханай хэрэгсэлнүүдэй арга хэрэглэн харуулалга. (Бурят-монгол арадай онтохонууд. - Улаан-Үдэ : Бурят-Монголой гүрэнэй хэблэл, 1950.)

Зургаан нүхэд. Тус онтохон соо нүхэсэлэй хүсэ ба хорото муу юумэ уран аргын хусөөр зураглалга. (Бурят-монгол арадай онтохонууд. -Улаан-Үдэ: Бурят-Монголой гүрэнэй хэблэл, 1950.)

Классһаа гадуур уншалга (1саг)

Бэшэ  арадуудай онтохонуудай оршуулганууд: «Сэсэн хулгана (монгол онтохон).  Эдэ онтохонуудые Бадма-Базар Намсараевич Намсарайн суглуулжа хэблүүлһэн  «Онтохонууд  гэһэн ном coohoo уншаха. (Намсарайн  Б-Б. Онтохонууд. - Улаан-Удэ: Бэлиг, 1995.)

Буряад арадай онтохошод.(1 саг)

Буддын  шажанай  зохёолнууд  тухай  хуряангы ойлгосо.(1 саг)

Фольклор литература хоёрой илгаа, хоорондохи харилсаан. Эпос, лирикэ, драма тухай түрүүшын ойлгосо. Авторай һанаанһаа a6aһaн  юумэн (вымысел) ба уншагшын баримтагүй образно тухайламжа (воображение).

Эпическэ жанрнууд

Литературна  онтохон (3 саг)

Литературна онтохон тухай ойлгосо. Фольклорно ба литературна онтохонуудые зохёолгын уран һайханай принципүүд.

В. Халхуев  “Жаабдай”. Фольклорно сюжедые литературна болгон найруулга. Литературна ба фольклорно онтохонуудай герой, уран найруулга. (Халхуев В. Рассказууд ба онтохонууд. - Улаан-Улэ : Буряадай номой хэблэл, 1975.)

Классһаа гадуур уншалга (1 саг)

Надмит Намсараевич Намсараев. «Эхирэй үрөөһэн хүбүүн»

(Намсараев Н. Хоёр нухэд. Рассказууд ба онтохонууд. - Улаан-Удэ: Буряадай номой хэблэл, 1965.)                              

 Рассказ ( 13саг)
Рассказай онтохонһоо илгаа. Рассказай жанрай онсо шэнжэ. (1 саг)

     Лев Николаевич Толстой. «Хайратай морин”(2 саг)

Хүн ба байгаали. Хүнэй доторой байдал зохёол соо зураглалга. (Толстой Л. Үхибүүдтэ : рассказал, баснинууд, онтохонууд. Б. Санжинай оршуулга. - Улаан-Үдэ: Буряадай номой хэблэл,1974.)

   Александр Галсан Нимаевич Лыгденов. “Унаган”(3 саг)

Автор ба рассказчик, герой ба сюжет, диалог ба монолог тухай ойлгосо. (Лыгденов А. Морин хуур: рассказууд. - Улаан-Удэ: Наран, 1996.)

   Цокто Номтоевич Номтоев. «Хилээмэн» (Зсаг)

Үнэн юумэ зохёон  найруулгын нэгэ арга. Литературна характер тухай ойлгосо. (Булагай эхин: үхибүүдэй хрестомати. -Улаан-Үдэ: Бэлиг, 2008.)

Классһаа гадуур уншалга (3 саг)

         Доржо   Норбосампилович   Сультимов.   “Өөрыгөө хэһээбэ” .

(Сультимов  Д. Амиды зула: зүжэг болон рассказууд. - Улаан-Удэ: Бэлиг, 2001.)

Дугар Абидуевич Дылгыров. «Эсэгын орден». (Дылгыров Д. Эсэгын  орден. - Улаан-Удэ: Буряадай номой хэблэл, 1982.)

Балдан Насанович Ябжанов. «Нулимса.  (Ябжанов  Б. Майтагсаан. - Улаан-Удэ: Буряадай  номой хэблэл. 1969.)

Михаил Александрович Шолохов. «Мэнгэ». (Шолохов М. Рассказууд. - Улаан-Удэ: Буряадай номой хэблэл, 1980.)

Творческо практикум (1 саг)

Минии түрүүшын рассказ (уншаһан гү, али өөрын  зохёоһон болохо).

Туужа (10 саг)

Туужын рассказһаа илгаа: сюжет, саг, герой, жанрай онсо шэнжэ.

Цырен-Базар Бадмаевич Бадмаев. “Будамшуугай орон нютагаар Сережын аяншалга”. Туд зохёол соо буряад арадай һайн һайхан ёһо гуримуудай, хүндэмүүшэ заншалнуудай зураглагдаһаниинь. (Булагай эхин: үхибүүдэй хрестомати. -Улаан-Үдэ: Бэлиг, 2008.)

Творческо мастерской (1 саг)

Сюжет ба зохёол бэшэхэ гэһэн һанал бодолой зохёолшын ухаан бодолдо бии бололго. Шэлэжэ абаһан зохёолой анализ хэлгэ.

Классһаа гадуур уншалга (3 саг)

Цыдып Балданович Цырендоржиев. «Папансаг» (3,15,17,18,22,23 хэһэгүүд).(Цырендоржиев  Ц. Папансаг. - Улаан-Удэ: Буряадай номой хэблэл, 2008.)

Балдан Насанович Ябжанов. «Саяанай домог». Туужа соо хүнэй абари зан зураглан харуулха уран һайханай арганууд ба хэрэгсэлнүүд.  Лирическэ прозо тухай түрүүшын ойлгосо. (Ябжанов Б. Саяанай домог. - Улаан-Удэ: Буряадай номой хэблэл,  1971.)

Илья  Иринчинович   Намсараев. «Мундаргын үхибүүд» (туужа). (Намсараев И. Мундаргын ухибууд: туужа. - Улаан-Удэ: Буряадай номой хаблэл, 1973.)

Лирическэ зохеолнууд

Лирическэ жанрнууд (9 саг)

Лирикэ - литературын род. Ирагуу (лирическэ) шүлэгэй жанр тухай ойлгосо.

Шагдар Дашеевич Байминов. «Һүниин һэбшээн». «Онгосомни», «Аадар». (Байминов  Ш. Мүнхэ золой Мүнгэн шүүдэр. - Улаан-Удэ: Буряад үнэн, 2007.)

Даша Цыретарович Дамбаев. «Байгалай долгид». «Үдэшын зураг», «Орьёл». (Дамбаев Д.  Алтан  зула. - Улаан-Удэ: Буряад үнэн. 1998.)

Лирическэ зохёолнууд соо хүн юртэмсэ хоёрые зураглалга. Рифм:» тухай түрүүшын ойлгосо. Ритм- шүлэг зохёолой гол үндэһэн. Эпитет, метафора, олицетворени, аллегори г.м. шэмэг үгэнүүд тухай ойлгосо.

Классһаа гадуур уншалга (2 саг)

Цырен-Базар Бадмаевич Бадмаев. «Үдэшэ», «Һолонго». (Бадмаев Ц.Б. Шэлэгдэмэл шүлэгүүд. - Улаан-Удэ: Буряадай номой хэблэл, 1989.)

Галина Хандуевна Базаржапова.  “Үүлэн - дүүжэн», «Эрбээхэй, дэгдыш». (Базаржапова  Г. Уулзуур: уянгата шүлэгүүд. - Улаан-Удэ: Буряад үнэн, 2001.)

Дулгар Ринчиновна Доржиева. «Үдэшэлэн», «Сэдьхэлэй долгин». (Доржиева  Д. Нүүдэл түүдэгүүд. - Улаан-Үдэ: Буряад үнэп, 2004.)

Матвей Рабданович Чойбонов. «Алтан намар», «Мүнхэ нарап». (Чойбонов. М. Мүнхын аршаанай мүнгэн дуһал. - Улаан-Үдэ: Буряадай номой хэблэл. 1996.)

Жорж Долгорович Юбухаев. « Мундарганууд», «Үбэлэй  зурагууд». (Юбухаев. Ж. Ута зам. — Улаан-Үдэ: Буряад үнэн, 2000.)

Творческо мастерской (1 саг)

Шүлэглэмэл зохёол зохёохо уран шадабариин нюусанууд. Шэлэжэ абаһан зохёолоо уран хурсаар уншаха.

Творческо практикум (1 саг)

Шүлэг бэшээд туршаха, болоогүй һаань, дуратай шүлэгөө уран гоеор уншаха.

Басни

Басни тухай (2 саг)

Ажабайдалда дайралдадаг дутуу дундануудые элирүүлжэ, үхибүүдые ниигүүлэсхы сэдьхэлтэйгээр хүмүүжүүлхэ.

С.Норжимаев. “Аймхай охотноон”. “Шаазгайн элидхэл”, “Хүмүүжүүлэгшэ хирээ” .

Зүжэглэмэл зохеолнууд

Зүжэглэмэл зохеолнууд (4 саг)

Зүжэглэмэл зохеолнуудай тусхай шэнжэ. Авторай эзэлдэг һуури ба дүүргэдэг үүргэ. Драматическа зохеол соохи саг. Драматическа зохеол ба уншагша.

Б.Эрдынеев. “Бишыхан хатан”.

Классһаа гадуур уншалга

Цырен Раднаевич Галанов. “Баярта үдэр” (нэгэ акттай комеди). Зохеолой уран һайханай онсо шэнжэ.

Творческо мастерской (1 саг)

Сценари яагаад бэшэдэг бэ?

Уншагшадай конференци (1 саг)

Фольклор ба литература гэһэн темээр түгэсхэлэй, дүн гаргалгын конференци үнгэргэхэ.

5-дахи класс   буряад  литература          I-дэхи четверть         18 час

5-дахи класс   буряад литература          II-дохи четверть          14  саг

5-дахи класс    буряад литература        III-дахи четверть          20 саг

5-дахи класс     буряад литература     IV-дэхи четверть   18 саг

Буряад литература үзэхэдэ иимэ дүн түсэблэгдэнэ

Тус программа соо һурагшад гол түлэб иимэнүүд онол шадабаритай болохо гэжэ хараалагдана:

• үзэг бэшэгэй талаар зүбөөр, алдуугүйгөөр ба удхын ойлгожо уншаха оньһон аргатай, дадалтай болохо (5-7 –дохи кл);
• уран хурсаар уншаха шадабаритай болохо (5-11-дэхи кл);
• уран зохеолые сюжетно-композиционно нэгэдэл гэжэ хадуужа абаха (5-6-дахи кл);
• уран зохеол дотор авторыень, тэрэнэй зохеол соо зураглагдаһан геройнуудта ба үйлэ хэрэгүүдтэ, ушарнуудта, уншагшадта хандалгые ойлгожо абаха (5-9-дэхи кл);
• уран зохеол соохи этическэ, социально-историческа ба нравственна-философско проблематика илгаруулха шадалтай болохо (9-11-дэхи кл);
• уран зохеолой жанр болон родто хубаардагые ойлгожо элирүүлхэ шадабаритай болгохо (5-6-дахи кл);
• уран зохеолые ба тэрэнэй хубинуудые хаба соогоо бэеэ даагаад анализ хэхэ шадабаритай болохо (8-11-дэхи кл);
• уран зохеолдо үндэһэ баримтатай эстетическэ сэгнэлтэ үгээжэ шадаха (9-11-дэхи кл);
• уран зохеолые соел болон еһо заншалтай холбожо, тайлбарилха шадабаритай болгохо (9-11-дэхи кл);
• диалог, монолог зүбөөр хэрэглэжэ, хэлэжэ шадаха болохо (5-11-дэхи кл);
• элдэб янзын бэшэмэл ажалнуудые бүтээхэ шадабаритай болохо (5-11-дэхи кл);
• шэнжэлгын ажалнуудые хэхэ шадабаритай болгохо (8-11-дэхи кл);
• уран зохёол дотор авторыень, тэрэнэй зохёол соо зураглагдаhан геройнуудта ба уйлэ хэрэгүүдтэ,  ушарнуудта, уншагшадта хандалгые ойлгожо абаха (5-9 кл);
• уран зохёол соохи этическэ, социально-историческа ба нравственно-философско проблематика илгаруулха шадабаритай болохо (9-11 кл);
• уран зохёолой жанр болон родто хубаардагые ойлгожо элируулхэ шадабаритай болохо (5-6 кл);
• уран зохёолой хэлэнэй эстетическэ үүргэ дүүргэдэгые, тэрэнэй жэжэ тодорхойлолгонуудые анхарха, ойлгожо абаха шадабаритай болохо (5-9 кл);
• уран эохёолые ба тарэнэй хубинуудые хаба соогоо бэеэ даагаад анализ хэхэ шадабаритай болохо (8-11 кл);
• уран эохёолдо ундэhэ баримтатай эстетическэ сэгнэлтэ угэжэ шадаха (9-11 кл);
• уран зохёолые соёл болон ёhо заншалтай холбожо, тайлбарилха шадабаритай болохо (9-11 кл);
• диалог ба монолог зүбөөр хэрэглэжэ, хэлэжэ шадаха болохо (5-11 кл);
• элдэб янзын бэшэмэл ажалнуудые бутээхэ шадабаритай болохо (5-11 кл);
• шэнжэлэлгын ажалнуудые хэхэ шадабаритай болохо (8-11кл).

Буряад литературын хэшээлдэ hурагшадай наhандань тааруулжа,

мэдэсэ, шадабарида табигдаха гол эрилтэнүүд

hурагшад гол түлэб иимэ юумэнүүдые мэдэхэ еhотой:

• уншажа байhан зохёолойнгоо автор тухай, номой нэрын удха ээргэсүүлжэ тайлбарилга;
• уран зохёолшоной намтарhаа тон шухала мэдээнүүдые;
• уран зохёолнуудай текстнуудые;
• шудалан үзэжэ байhан зохёолой герой болоод гол үйлэдэгшэ нюурнууд тухай, зохёол соохи шухала үйлэнүүдые мэдэхэhээ гадна, тэдэнэй хоорондохи харилсаа холбоонуудые, типическэ удха шанар;
• уран зохёол бэшлэхэ гол шухала арганууд, зураглалай янзанууд, зохеолой темэ, идей, гол удха, уран зохеолой геройнууд, сюжет г.м. литературна теориhоо ойлгосонуудые;
•  байгуулгын (композициин) шухала онсо янзануудые, хэлэнэй зураглан тодорхойлхо арга хэрэгсэлнүүдые;
• программын эрилтын ёhоор сээжэлдэhэн шүлэгүүдые, эпическэ зохёолой хэhэгүүдые;
• литературна зан абари (характер), литературна тип, романтизм, реализм гэhэн ойлгосонуудай шухала шэнжэнүүдые г.м.

Һурагшад иимэ юумэнγγдые хэжэ шадаха еһотой:

• уран зохеолшын зохеол соогоо бэшэһэн уран зураглалые хөөрэжэ;
• уран зохеолшын зураглаһан зурагые ухаан бодолдоо, сэдьхэлдээ бии болгожо;
• γзэжэ байһан зохеолой гол шухала γйлэнγγдые (эпизодуудые), γйлэдэгшэ нюурай хэлэһэн γгэ, хэрэг г.м. бусад олон юрын γйлэнγγдһээ илгажа;
• зохеол соохи γйлэнγγдэй болоһон шалтагааниие, сагые, тэрэнэй хойшолонгые элирγγлжэ;
• γзэжэ байһан зохеолой хэлэнэй уран аргануудые, байгаалиин зураглалнуудые текст сооһоо илгажа;
• зохеолой идейнэ болоод уран һайханай талые харуулалгада сюжедэй зγйлнγγдэй (γйлын хγгжэлтын эхин, γйлын уялдалга, γйлын хγгжэлтын эгээл дээдэ шата) γγргэ болон гол проблематика элирγγлжэ;
• γзэгдэжэ байһан зохеолнуудай байгуулгын (композициин) зγйлнγγдые илгажа;
• зохеолой удха задалан харуулхадаа, геройн γγргэ ба геройдо γгэһэн авторай сэгнэлтэ эли тодо болгожо;
• зохеолой геройнуудай өөр өөрын ба бултандань хабаатай шэнжэнγγдые тодорхойлон, характеристикэ γгэжэ, тэдэндэ авторай ямараар хандажа байһые элирγγлхэ зорилготойгоор геройнуудые зэргэсγγлжэ;
• уран зохеолнуудай текст лирическэ, эпическэ, драматическа жанрай байһаарнь тэдэнииень хараадаа абажа, тодоор, уранаар уншажа;
• уран зохеолой геройнуудта характеристикэ γгэхэ сложно тγсэб табижа;
• γзэжэ байһан зохеолой геройнууд тухай, тэдэндэ авторай ямараар хандажа байһые хараадаа абан, һурагша бγхэнэй, бγхы һурагшадай зэргэсγγлһэн аман гγ, али бэшэмэл өөрын бодомжолготой сочинени (сочинени-рассуждени) зохеожо;
• монологическа хэлэлгэ һайнаар хэрэглэжэ, өөрынгөө һанамжа ойлгосотойгоор хэлэжэ, тэрэнээ ойлгуулжа, баримталжа, хамгаалжа;
• тγсэб табижа, тэрэ тоодо тезиснэ тγсэб, мγн литературна-критическэ статьяануудаар конспект бэшэжэ;
• нэгэ гγ, али хэдэн материалнууд дээрэ γндэһэлэн, литературна темээр элидхэл, соносхол (сообщени) гγ, али реферат бэлдэжэ;
• γзэһэн зохеолоор гγ, али хэдэн зохеолнуудаарпроблемнэ шэнжэтэй аман ба бэшэмэл бодомжолготой сочинени (сочинени-рассуждени), тэрэ тоодо зэргэсγγлһэн характеристикэ зохеожо, мγн литературна ба публицистическэ темэнγγдээр бодом-жолготой  сочинени  зохеожо;
•  литературын асуудалнуудаар бэшэһэн хγдэлмэринγγдээр тезисγγдые ба конспект-нγγдые табижа;
• бэеэ даагаад уншаһан номоор, хараһан кинофильмнγγдээр, теледамжуулгануудаар, зγжэгγγдээр, уран зурагуудаар, шагнаһан хγгжэмөөр рецензии гγ, али һанамжа бэшэжэ;
• уншаһан номой справочна аппарат, мγн литературна терминγγдтэй словарь, шэнэ толинуудые хэрэглэжэ г.м.

        Буряад литература үзэлгэ болбол имагтал түхэл янза дүрсөөр харуулдаг дээрэһээ һурагшадые арад зондоо үнэн сэхээр хүмүүжүүлхэ хэрэгтэ тон ехэ удха шанартай.
        Һурагшадта түрэлхи литература шудалан үзүүлхэдээ, буряад хэлэнэйнгээ баялигтай гүнзэгыгөөр танилсуулха, һайнаар хэлүүлдэг, уншуулдаг, бэшүүлдэг болгохоһоо гадна, буряад арадайнгаа ажабайдал, түүхэ, заншал, зан абари үзэжэ байгаа зохёолнууд дээрэ үндэһэлэн, һайнаар ойлгуулха, ухаан сэдьхэлдэнь шэнгээхэ, манай обществын ёһото эрхэтэн болгон хүмүүжүүлхэ гэһэн шухала зорилгонууд табигдана.
                Багша хадаа хэшээл бүхэндөө буряад литературын хүмүүжүүлхы үүргэнүүдые шударгыгаар бэелүүлхэ уялгатай.
        Һуралсал-хүмүүжүүлгын зорилгонуудые бэелүүлгэдэ, үхибүүдэй наһанай арга боломжо хараадаа абадаг дээрэһээ һургуулиин литературна курс эхин удаагаа хоёр шата боложо хубаарна. Нэгэдэхи шатада эхин классуудай һурагшад уншажа, хөөрэжэ һурана. Удаадахи шатада V-VII классуудай һурагшад уншалга, хөөрэлгэеэ үргэлжэлүүлнэ, мүн зохёол шэнжэлэн үзэлгын түрүүшын дүршэлтэй боложо эхилнэ.
        V-VII классуудай түрэлхи литературын программа тематическа гол ёһоной үндэһэн дээрэ байгуулагдаба. Эндэ арадай аман зохёолнууд, буряад литература сооһоо удхын ба байгуулалтын талаар һурагшадай ойлгосо, мэдэсэдэ таарамжатай уран һайханай зохёолнууд шэлэгдэн абтажа, тайлбарилан уншахаар, шудалан үзэхөөр хараалагдаба. Эдэ зохёолнууд хадаа түүхын үе сагтай, арад зоной үйлэ хэрэгтэй, түүхэтэй, түрүү хүнүүдэй дүрэтэй сэхэ холбоотой юм.
        V-VII классай литературын курс һурагшадые уран зохёол абьяастайгаар уншаха дуратай, ходорхойгоор, тодо зүбөөр уншаха шадабариинь хүгжэхэ, уншаһан зохёолоо ухаандаа буйлуулан, удхыень зүбөөр элирүүлэн ойлгодог, һонирходог болгохоһоо гадна, һурагшадай зохёол шудалан, шэнжэлэн үзэхэ эхин дадалнуудые бүридүүлхэ, түрэлхи литература тухайгаа юрэнхы мэдэсэтэй болгохо гэһэн зорилгонуудые табина. Мүн уншажа байһан зохёолойнгоо уран һайханайнь, хэлэнэйнь онсо шэнжые ойлгохо, һурагшадай дадал дүршэлые бүрилдүүлхэ, хүгжөөхэ болоно.
        Туд классуудта зохёолнуудые уншахадаа, арадай түүхэдэ, уран зохёолшын зохёол соогоо харуулһан үе сагта, арад зоной ажал хүдэлмэриинь аша туһада, үйлэ хэрэгтэ, ёһо заншал, гуримда һурагшадай анхарал хандуулха, олониитын ажабайдал тухай ойлгосыень саашань үргэдхэхэ, мэдэсыень гүнзэгырүүлхэ, һурагшадай зан заншал, сэдьхэл ухаа, бодол хүсэл зүбөөр, даамайгаар бүрилдүүлхэ, түрэл арадайнгаа хэлэдэг үндэһэн хэлые һайнаар шудалжа, хүнэй ойлгохоор, тодо һонороор хэлүүлжэ һургаха шухала. Һурагшадые түрэһэн нютаг ороноо һайнаар мэдэхээрнь, дуратайгаар хүмүүжүүлхэ, ажабайдалай үзэгдэлнүүдэй, нютагайнгаа байгаалиин гоё һайханиие зүбөөр сэгнэдэг хүн болгожо һургаха юм. Тэдэниие түрэһэн эхэ эсэгэеэ, аха зониие хүндэлхэ гэһэн арадай һайн һайхан заншалые хүндэлжэ баримталха дадалтай болгохо.
        V–VII классуудта буряад литературын программа соо оруулагдаһан зохёолнууд бүхыдөө эхинһээ адаг хүрэтэр уншагдахаһаа гадна, шэлэгдэн абтаһан эпическэ зохёолой зарим хэһэгүүд уншагдахаар хараалагдана. Зохёолой удха тухай хөөрэлдөөн, эхин шатын шэнжэлэл хэжэ һуралга имагтал литературна текст дээрэ хүдэлэлгэһөө эхитэй. Тиимэ дээрэһээ эндэ һурагшадта хандан хэлэхэ багшын үгэдэ тусгаар эрилтэ табигдана.
        Гоё һайхан найруулгатай, гүнзэгы удхатай, уран зохёолой хэлэнһээ, удхаһаа һабагшатай багшын үгэ, хөөрөө, һурагшадта ёһото жэшээ боложо үгэхэ ушартай. Багшын уран үгүүлэл, хөөрөөн һурагшадай хэлээ баяжуулжа, сэдьхэлээ хүдэлгэжэ һурахада, болбосорходо, хүгжэхэдэ, уншаһан зохёолоо сэгнэжэ шадаха дүршэлыень бүрилдүүлхэдэ айхабтар ехэ удха шанартай.
        Уран зохёолоор шэнжэлэл хэхэдээ, һурагшадай мэдэсэ, хэлэхэ, хөөрэхэ дүршэл хараадаа абан, олон янзын арганууд сооһоо уран зохёолой удха зүбөөр ойлгуулха тон таарамжатай аргануудые шэлэн хэрэглэхэ болоно. Уран зохёолой гол удха, байгуулга, хэлэ зүбөөр ойлгуулха, һурагшадай һанал бодол зүбөөр бүрилдүүлхэ, ухаалдюулжа һургаха хэрэгтэ шанар һайнтайгаар, зүбөөр эмхидхэгдэһэн литературна шэнжэлэл ехэ удха шанартай. Түрэлхи литературын ном соохи зохёолой текстнүүдэй удаа үгтэһэн “асуудал ба даабаринуудта” багша анхаралтайгаар хандажа, һурагшадые зүб харюу үгүүлжэ, шанар һайнтайгаар дүүргүүлжэ һургаха шухала. Гэбэшье ном соохи “асуудалнууд ба даабаринуудые” багша үзэмжөөр, таараха соонь хэрэглэхэ аргатай.
        Программа соо шудалан үзэхэ ба уялгата уншаха зохёолнуудһаа гадна, һурагшадай заабол сээжэлдэхэ зохёолнууд үгтэнхэй. Шүлэг гү, али прозаическа зохёолһоо шэлэн абтаһан зарим хэһэгүүдые һурагшадай сээжэлдэхэдэ, тусгаар анхарал хандуулагдаха болоно. Шүлэг сээжэлдүүлжэ һургахын тулада багша бэлэдхэлэй хүдэлмэри һайса хэхэ ёһотой. Эндэ һурагшадые нэгэ нэгээрнь шүлэг хэлүүлхэ, мүн булэг бүлэгөөр гү, али хоороор уншалга эмхидхэжэ болоно.
        Сээжэлдэхэ зохёолнуудай нэрэнүүдэй удаа классһаа гадуур һурагшадай уншаха зохёолнууд  үгтэнхэй. Һурагшадай гэртээ уншаһан зохёолнуудаар хэшээлэй үедэ хөөрэлдөө хэхын тулада программаар тусгаар саг һомологдоно. Классһаа гадуур зохёолнуудые багшын хүтэлбэри доро һурагшад уншахадаа: 1) зохёол өөрөө (бэеэ даагаад) уншажа һурана; 2) уншаһан зохёолойнгоо удхые хөөрэжэ һурана; 3) зохёолой удха өөрынхеэрээ сэгнэжэ, шэнжэлжэ туршаха аргатай болоно.
        Эдэ хүдэлмэри түрэлхи литература заалгын болоод һурагшадай аман ба бэшэмэл хэлэ хүгжөөхэ зорилгонуудые бэелүүлхын түлөө хэгдэнэ.
        Түрэлхи литература тухайгаа һурагшад ямар мэдэсэтэй, ойлгосотой болохо ёһотой юм гэһэн эрилтэнүүд программа соо класс классаар үгтэһэн материалнуудай удаа тусгаар бэлдэгдэжэ үгтэбэ. Багша тэдэ эрилтэнүүдые бэелүүлхэ зэргэтэй.
        Эдэ эрилтэнүүдһээ гадна, түрэлхи литературын хэшээлдэ һурагшадай аман ба бэшэмэл хэлэ хүгжөөлгөөр хэгдэхэ ажалай гол янзанууд үгтэбэ. Энэ ажал бэелүүлхын тулада класс бүхэндэ хэлэ хүгжөөлгөөр тусгаар саг хараалагдана.
        Буряад литературын VIII-IX классуудай программа литературно-удаа дараалһан гол ёһоор табигдана. Туд программа V – VII классуудай түрэлхи литературын программада түшэглэн, саашань үргэлжэлүүлнэ, тиихэдээ һургуулида литература үзэлгын шэнэ шата боложо үгэнэ.
        Эндэ түрэлхи литератураар урдахи классуудта һурагшадай олоһон мэдэсэ, дүршэл, шадабари үргэдхэгдэхэ, гүнзэгырүүлэгдэхэ, саашадаа X – XI классуудта буряад литература шудалхаар нарин бэлэдхэлтэй болохо юм. Тиихэдээ VIII–IX классуудта һурагшадай үзэл бодол хүгжөөхэ, хүмүүжэлынь нарижуулха, буряад литературада, уран уншалгада дурлалынь хурсадхаха, тэдэнэй уранаар уншаха, уншаһанаа хөөрэжэ үгэхэ, зохёол шүүлбэрилхэ, һанал бодолоо дүүрэнээр, гуримтайгаар хэлэхэ, урданай ба мүнөө үеын арадай ажабайдалтай, ажал хүдэлмэритэй нягтаар холбон харуулха, баримталха, зохёолнууд соо зураглагдаһан дүрэнүүд дээрэ хүнэй һанал бодол, эрмэлзэл зориг, зан заншал тухай бодомжолхо, согсолхо, уранаар хөөрэхэ, бэшэхэ дүршэл шадабарииень бүри ехээр хүгжөөхэ, нарижуулха зорилгонууд табигдана.
        VIII–IX классуудай буряад литературын программа соо арадай аман зохёолһоо, уран зохёолшодой зохёолнуудһаа эхилээд, литературно-удаа дараалһан гол ёһо баримталан, мэдээжэ зохёолшодой эрхим һайн зохёолнууд, зохёолнуудһаа хэһэгүүд тус классуудай һурагшадай наһанда, ойлгосо мэдэсэдэ тааруулагдан шэлэгдэн абтажа оруулагдаба.
        Тус классуудта табигдаһан зорилгонуудые хүсэдөөр бэелүүлхын тула литература заалгада хэрэглэгдэдэг арга онолнуудые зохёохы шанартайгаар нарижуулан һайжаруулха, һуралсалай гол түхэл (формо) болохо хэшээлэй хажуугаар лекци, семинар, хөөрэлдөөнүүдые, практикум, консультаци г. м. хэрэглэлсэхэ байна.
        Хэшээлдэ багшын оролто үгын удха шанарта ехэ анхарал хандуулха хэрэгтэй. Багшын үнэншэмэ һонин уран хөөрөөн һурагшадай сэдьхэл хүдэлгэнэ, аман ба уран зохёол зүбөөр сэгнэжэ һурахадань туһална, тэдэндэ литературна уран хөөрөөнэй жэшээ боложо үгэнэ.
        Үгын искусствын уран һайханһаа үндэһэлһэн программа соо ороһон зохёолнуудые уранаар уншажа, сэдьхэлээ доһолгон удхыень ойлгожо, һурагшад ухаагаа баяжуулха байна. Эндэ зохёолой текст дээрэ хүдэлхэдөө, уншаһанаа хөөрэхэ, текст шэнжэлэл хэхэ, зохёолой удхаар һанамжануудаа хэлэхэ г.м. хүдэлмэридэ тусгаар анхарал хандуулагдаха юм.
        Һурагшадай бэлэдхэл, ойлгосо, мэдэсэ хараадаа абажа, зохёолой текст шэнжэлхэдэ, үрэ дүн һайтай, таараха арга онолнуудые хэрэглэхэ шухала. Тиихэдэ һурагшад үзэжэ байһан зохёолой удхаар бодомжолхо, гол удхыень гүнзэгы ойлгожо абаха юм.
        Туд классуудай программа соо согсолон үзэгдэхэ материалнууд — арадай аман зохёол ба тэрэнэй жанрнууд, үльгэрнүүд ба үльгэршэд, мүнөө үеын хэдэн уран зохёолшодой зохёолнууд — ороһон байна. Эндэ лекционно арга, хөөрэлдөөнүүдые хэрэглэхэдэ таарамжатай. Тиихэдэ уран зохёолшын зохёол үзэхэдөө, классһаа гадуур уншагдаха туд зохёолшын гү, али үзэгдэжэ байһан зохёолой темэдэ дүтэрхы бэшэ зохёолнуудые хэрэглэн, семинарай шэнжэтэй хэшээлнүүдые үнгэргэжэ болоно.
        Мүн энэ классуудта литературна теорёор, һурагшадай мэдэсэ үргэдхэгдэхөөр, гүнзэгырүүлэгдэхээр, тэдэндэ шэнэ мэдэсэ үгэхөөр хараалагдана. Литературна теориин ойлгосо, мэдэсэнүүдые үзэжэ байһан ба үзэһэн зохёолнуудай жэшээ дээрэ харуулбал, һурагшадта ойлгосотой байха.
        VIII–IX классуудай программын ёһоор буряад литература үзэжэ дүүргээд байхадаа, һурагшад арадай аман зохёолой бии болоһон, хүгжэһэн, түрүүшын уран зохёолшодой зохёолнуудһаа эхилээд, мүнөө үеын уран зохёолшодой зохёолнууд тухай гүнзэгы мэдэсэтэй болоһон байха ёһотой. Тиихэдээ арадай аман зохёолой ба литературна зохёолнуудай жанрнууд тухай, уран зохёолой байгуулга, сюжет, темэ, удха, онсо уран арганууд, хэлэн г. м. тухай мэдэсэеэ үргэдхэһэн, зохёолой текст уншаха, хөөрэхэ, шэнжэлхэ, өөрынгөө һанамжа, бодол дамжуулха дүршэл шадабарияа һайжаруулһан, нарижуулһан байха болоно. Тиигэжэ һурагшад, саашадаа X–XI классуудта буряад литература амжалтатайгаар шудалха бэлэдхэлтэй болоһон байха юм.
        X–XI классуудай программа буряад литературын хүгжэлтын түүхэ үзэхөөр табигдаба.
        Туд классуудта ниитэ зоной түрүү үзэл бодолтой литературын нягта холбоотой байдагые, арадай ажабайдалда литературын ямар үүргэтэй байһые һурагшадта ойлгуулжа үгэхэ юм. Тиин тэдэниие гоё һайханиие ойлгохо талаһаа талаһаа хүгжэнги уншагша болгохо, зохёолнуудай уран һайханиие гүнзэгыгөөр ойлгохо, гоё һайханиие ойлгохо талаһаань зүбөөр сэгнэхэ хүнүүдые хүгжөөхэ зорилготой юм.
        Литература аха классуудта заахадаа, бүхы хүн түрэлтэнэй түүхын бодото ушарнуудай хоорондохи холбоондо, асуудалнуудта, илангаяа сэдьхэл бодолой удхатай асуудалнуудые тобойлгон илгажа, һурагшадай анхарал хандуулха байна. Эдэ зорилго, асуудалнуудые зохёол соогоо уран зохёолшод табижа шиидхэхэдээ, түүхын бодото байдалда үндэһэлнэ гэжэ ойлгуулха. Тиихэдэ урданай сагые харуулһан зохёолнуудай удха мүнөө сагай асуудалнуудта дүтэ болоно, һурагшадай ухаан сэдьхэл хүмүүжэнэ.
        X– XI классуудай литературын курс монографическа ба обзорно темэнүүдые үзэхөөр хараална. Тиимэһээ һурагшад буряадайнгаа элитэ уран зохёолнуудтай танилсаха аргатай, тэдэнэй литературын хүгжэлтэдэ ямар һуури ззэлдэг, ямар онсо удха, шанар оруулһые ойлгожо абана.
        Программа соо оруулагдаһан зохёолнууд булта һурагшадаар уншагдаха, удаань шэнжэлэгдэхэ зэргэтэй. Тэрэ тоодо уран зохёолшын ажал ябуулга, зохёохы зам, тэрэнэй Эхэ орондоо үнэн сэхэ, бэеэ үгэнги, үндэр мэдэрэлтэй байһаниинь зохёолойнь текст шудалан, зүб мүрөөр бодомжолходо, удхыень ойлгоходо туһалха юм.
        Уран зохёолнуудые шэнжэлхэдээ, һурагшад буряад литературын баялигтай, түрэл арадайнгаа сэдьхэл ухаанай хүгжэлтэтэй, литературын хүгжэлтын ёһо гуримтай, түхэлнүүдтэй (формонуудтай) танилсана, литературна теорёор мэдэсэнь үргэдэнэ, зохёолнуудай удха гүнзэгыгөөр ойлгожо абана, гоё һайханиие ойлгохо талаар хүмүүжэнэ.
        Литературын теориин ойлгосонуудые һурагшад V-VII классуудта шудалжа эхилэад, VIII-IX классуудта үргэлжэлүүлнэ, хүгжөөнэ, X-XI классуудта бүри орёо ойлгосонуудтай танилсана. Эндэ литературна түхэл, литературна шэглэл, арабта ёһо бодото байдалада үндэһэлхэ гэһэн литературын гол уран аргатай танилсажа шудална. Литературна ойлгосонуудые удаа дараалан, шата шатаарнь, хоорондонь холбоотойгоор һурагшадай ухаанда бүрилдүүлхэ юм.

        Хэшээлнүүдтэ ба хэшээлһээ гадуурхи хүдэлмэридэ “Байгал” журналда, “Буряад үнэн” газетэдэ гаража байгаа ниитэ зоной һаналай талаһаа һайшаагдаһан мүнөөнэй уран зохёолнууд, публицистикэ үргэнөөр хэрэглэгдэхэ байна. Тиихэдээ мүнөө сагай литературын шухала асуудалнуудтай танилсуулха, литературна зохёолнуудые хэрэглүүлжэ, һурагшадые һонирхуулдаг, ажабайдалай асуудалнуудаар харюу олгуулжа һургаха юм. Эндэ һурагшадай хүмүүжэлдэ туһатай арадай ажал харуулһан зохёолнуудта онсо анхарал хандуулха байна.
        Гэрэй даабари соо уран зохёолой текст уншалга болон зохёолоор хэхэ бусад ондоо хүдэлмэри хараалагдана. Класс бүхэнэй программада һурагшадай аман ба бэшэмэл хэлэлгэ хүгжөөхэ хүдэлмэри үгтэнэ. Эдэ хүдэлмэри зохёол үзэлгэтэй нягта холбоотой байжа, һурагшадай ухаалдин бодомжолхо, уранаар ба удха зохилдоотойгоор бодомжолхо шадабарииень хүгжөөхэ, гоё һайханиие ойлгохо мэдэрэлыень нарижуулха, уран зохёолнуудые шэнжэлхэ, сэгнэхэ шадабаритай болгохо юм.
        Зарим хүдэлмэри жэл бүри үнгэргэгдэжэ байдагшье һаа, классһаа класста һуралсалай зорилгоһоо, үзэгдэхэ материалай онсо янзаһаа, һурагшадай бэлэдхэлһээ боложо орёо, нарин болгогдожо байха юм.
        Аман гү, али бэшэмэл хүдэлмэриин урда тээ заатагүй бэлэдхэлэй һургалгын хүдэлмэри үнгэргэхэ хэрэгтэй. Эндэ буряад хэлэ үзэлгэдэ бүрилдүүлэгдэһэн һурагшадай мэдэсэ, шадабари ба дадалгада багша түшэглэхэ байна. Мүн литератураар үнгэргэгдэдэг аман ба бэшэмэл хүдэлмэри заабол үзэжэ байһан уран зохёолнуудтай холбоотой байха юм. Һурагшадай хэлэлгын болбосоролые дээшэлүүлхын тула олон янзын хүдэлмэри, тэрэ тоодо диалогическа ба монологическа хэлэлгэ хэрэглэхэ шухала.
        Литератураар һурагшадай мэдэсэдэ табигдадаг гол эрилтэнүүд класс классаар үгтэбэ. Эдэ эрилтэнүүдэй ёһоор һурагшад монографическаар үзэгдэдэг зохёолнуудай удха, өөрсэ онсо уран һайханииень мэдэхэ, литературын теориин ойлгосонуудые ашаглажа шадаха, сээжэлдэхээр дурадхагдаһан текстнүүдые сээжээр мэдэхэ зэргэтэй.
        Класс бүхэнэй программын һүүлдэ һурагшадай мэдэсэ сэгнэхэ, шэнжэлхэ шадабари ба хэлэлгыень шалгаха эрилтэнүүд нэрлэгдэнэ. Энэ хадаа литература заалгые бодото шэглэлтэй болгоно, һургуулиин урда табигдаһан шэнэдхэн хубилалгын шухала зорилгонуудай ёһоор үгтэнэ.
        Литератураар һургалгын, хүмүүжүүлгын зорилгонуудые бэелүүлэлгэ нэн түрүүн багшын оролдолгоһоо, бэлэдхэлһээ, мэргэжэлэй шадабариһаа, үргэн гүнзэгы мэдэсэһээ, соёлһоо дулдыдаха. Туд программа багшада зохёохы шанартайгаар эдэбхи үүсхэлтэйгээр хүдэлхэ ехэ арга боломжо үгэнэ. Тиимэһээ багша һурагшадаа аман ба уран зохёолдо дурлуулан, сэдьхэл бодолой ба гоё һайханиие ойлгохын талаар хүгжөөхэ, эдэбхитэй болгон хүмүүжүүлхэ аргатай.

        Туд программада хабсаргалтанууд үгтэбэ:
        1-дэхи хабсаргалта: һурагшадай аман ба бэшэмэл хэлэлгээр, бэшэмэл хүдэлмэри үнгэргэлгөөр, тетрадь шалгалгаар нэгэдэмэл эрилтэнүүд.
        2-дохи хабсаргалта: литератураар һурагшадай мэдэсэ, шадабари, дүршэл сэгнэхэ хэмжээнүүд.

1-дэхи хабсаргалта

Һурагшадай аман ба бэшэмэл хэлэлгэдэ,

 бэшэгэй хүдэлмэри хэлгэдэ,

тетрадьнуудые шалгалгада табигдаха нэгэдхэмэл эрилтэнүүд

        I. Һурагшадай хэлэлгэдэ табигдаха эрилтэнүүд – һурагшадай аман ба бэшэмэл хэлэлгэ
         Һурагшадай амаараа ба бэшэмэлээр хэлэһэн алишье үгэ (тусхай темээр үгэһэн тэдэнэй дэлгэрэнгы харюу, элидхэл, рецензи г. м.) сэгнэгдэхэ зэргэтэй. Тиихэдээ хэлэһэн үгын удха, удаа дарааланиинь (логическое построенне) , уранаар хэлэгдэһэниинь (речевое оформление) хараада абтаха юм. Һурагшад иимэнүүд юумэ шадаха ёһотой;
        - үгтэһэн темээр хажуу тээшээ хадуурангүй хэлэжэ гү, али бэшэжэ;
        - темэеэ задалан, гол удхыень эли харуулхаар тон шухала баримтануудые (фактнуудые) болон мэдээсэлнүүдые шэлэн абажа;
        - материалаа найруулан хэлэжэ, бэшэжэ үгэжэ, удхыень тааруулан, удаа дараалан харуулжа, баримтануудай ба үйлэ ушарнуудай хоорондохи ушар шалтагаанай, тэдэнэй хойшолонгой холбоо элирүүлэн байгуулжа, хэрэгтэй шухала согсолол, тобшолол хэжэ;
        - һанамжаяа дамжуулхадаа, хэлэлгын арга боломжонуудые тон зүбөөр, сэхэ руунь хэрэглэжэ;
        - харилсаанай зорилгоһоо, ушар байдалһаа дулдыдажа, хэлэлгэеэ (хөөрэлдөөнэй, научна, публицистическэ г.м. али нэгэ янзаар байгуулжа;
        - удхын сохилтонуудые баримталан, зүбөөр зогсолтонуудые хэжэ, аянгалан шангаар, тодоор харюусажа;
        - бэшэгээр дамжуулан хэлэхэ алишье бодолоо бэшэгэй дүримэй ба сэглэлтын ёһо гуримуудые баримталан, сэбэрээр, наринаар бэелүүлжэ.

        II. Һурагшадай бэшэгэй хүдэлмэриин түхэлнүүд
        1. Һурагшадай класстаа ба гэртээ хэхэ хүдэлмэри һуралсалай хүдэлмэри гээшэ. Эндэ туд хүдэлмэриин иимэ түхэлнүүд ороно:
        - буряад хэлээр упражненинүүд;
        - X-XI классуудта эхин материалнуудаар (первоисточнигуудаар) конспектнүүд, литератураар реферадууд;
        - IX-XI классуудта хэшээлэй үедэ багшын уншаһан лекцеэр түсэбүүд, конспектнүүд;
        -  учебнигүүд сооһоо статьянуудай ба бэшэ материалнуудай түсэбүүд;
        - буряад хэлээр, литератураар сочиненинүүд, асуудалда бэшэмэл харюунууд;
        2. Буряад хэлээр, литератураар үдэр бүриин ба дүн гаргалгын бэшэгэй хүдэлмэри хэгдэхэ юм.
        Үдэр бүри хэгдэжэ байгаа хүдэлмэреэр шалгалтын хүдэлмэри үнгэргэхэдөө, программын ёһоор үзэгдэһэн материалай хэр зэргэ ойлгогдоһониие шалгаха гэһэн зорилготой. Иимэ шалгалтын хүдэлмэриин удха, хэр зэргэ түргэ түргэн үнгэр-гэгдэхэ байһаниинь багшын үзэмжэһөө дулдыдадаг. Эндэ багша предмедэйнгээ онсо янза, үзэжэ байһан материалайнгаа хэр зэргэ орёо хүндэ байһые, классайнгаа һурагшадай бэлэдхэл хараадаа абажа шиидхэдэг.
        Тус шалгалтын хүдэлмэридэ багша хэшээлэй бүхы саг гү, али зарим тэдыень хэрэглэхэ аргатай.
        Дүн гаргалгын шалгалтын хүдэлмэри иимэ ушарта үнгэргэгдэдэг:
        - программын горитой ехэ темэнүүдые үзэһэнэй удаа;
        -  һуралсалай четвертиин, хахад жэлэй эсэстэ.
        Һурагшадай ажалые ехэдхэхэгүйн тула дүн гаргалгын шалгалтын хүдэлмэри үнгэргэхэ саг һургуулида тусхай графигай ёһоор тодорхойлогдодог. Һургуулиин хүтэлбэрилэгшэд багшатай хөөрэлдэжэ, туд график зохёодог юм. Нэгэ үдэр нэгэ шалгалтын бэшэмэл хүдэлмэри, недели соо хоёрһоо дээшэ бэшэ хүдэлмэри класста үгтэхэ зэргэтэй.
        Класс бүхэндэ үнгэргэгдэхэ шалгалтын хүдэлмэри түсэблэхэдөө, бүхы четверть соо нэгэ жэгдээр үнгэргэхөөр хараалха: шалгалтын бэшэмэл хүдэлмэри һуралсалай четвертиин, хахад жэлэй эсэстэ олоор үнгэргэхөөр түсэблэжэ огто болохогүй. Һуралсалай четвертиин түрүүшын үдэр, һайндэрнүүдэй удаадахи үдэр, понедельнигтэ шалгалтын хүдэлмэри үнгэргэжэ болохогүй.

        III. һурагшадай бэшэмэл хүдэлмэриие багшын шалгаха гурим
        1. V–IX классуудта литератураар һурагшадай тетрадьнууд һарадаа хоёр дахинһаа үсөөн бэшээр, X–XI классуудта нэгэ дахинһаа үсөөн бэшээр шалгагдаха зэргэтэй.
        2. Буряад хэлээр, литератураар һурагшадай бэшэһэн изложени, сочиненинүүд, мүн алишье түхэлэй шалгалтын хүдэлмэри булта шалгагдаха ёһотой.
        3. Литератураар һурагша хоёр тетрадь хэрэглэхэ юм. Нэгыень — һуралсалай алишье түхэлэй бүхы хүдэлмэри дүүргэхэдээ хэрэглэхэ, нүгөөдыень — шалгалтын сочиненинүүдые дүүргэхэдээ хэрэглэхэ.

 2-дохи хабсаргалта

Буряад литератураар һурагшадай мэдэсэ,

шадабари болон дүршэлыень сэгнэхэ гуримууд

        Программын эрилтын ёһоор һурагшадай ямар мэдэсэтай, шадабаритай ба дүршэлтэй болоһые, буряад литератураар хэр зэргэ бзлэдхэлтэй болоһые зүбөөр элирүүлхэ байһан соонь шалгаха гээшэ гол зорилго болоно.
        “Юрэнхы эрдэмэй ба мэргэжэлэй һургуулиие хубилган шэнэдхэлгын гол шэглэлнүүд” соо хэлэгдэһэн заабаринуудые хараадаа абажа, һурагшадай мэдэсэ сэгнэхэдээ, тэдэнэй журам, үзэл болоод мэдэрэлынь хэр зэргэ зүбөөр бүрилдэнхэйб, эстетическэ талаараа ямараар хүмүүжүүлэгдэжэ байнаб, уншаһан уран зохёолоо зүбөөр ойлгохо, сэгнэжэ шадаха шадабаринь хэр зэргэ бүрилдэжэ байнаб гэһэн зүйлнүүдтэ анхаралаа хандуулха хэрэгтэй.
        Һуралсалай шата бүхэндэ (хэшээлэй алишье үедэ) үнгэргэгдэдэг һурагшадай өөһэдөө уншалгын үедэ, уншажа байһан зохёолой удхые зүбөөр ойлгохо, хөөрэжэ шадаха болохо дүршэлыень хүгжөөхэ. Зохёол соо харуулагдаһан үйлэнүүд, үйлэдэгшэ нюурнуудай хэлэһэн үгэнүүд, хэһэн хэрэг үйлэнүүд, зохёолой үзэл бодолой удха болоод уран һайханайнь зүйлнүүдые элирүүлгэдэ ямар удхатай, үүргэтэй байһыень һурагшадай ойлгожо, өөрынхеэрээ сэгнэжэ шадаха дүршэл шадабарииень арьбадхаха, үргэдхэхэ.
        Уран зохёол шудалан үзэлгэдэ, илангаяа тэрэнэй шэнжэлэл хэлгэдэ литературна теори шудалха айхабтар ехэ удха шанартай. Багша хадаа литературна теориин удхые гүнзэгыгөөр ойлгуулха гэжэ оролдохо, гадна һурагшадай мэдэсые бодото ажалдань, шудалан үзэжэ байһан уран зохёолго (сочинени) бэшэлгэдэ, хөөрэлгэдэнь зүбөөр, шадамараар хэрэглүүлхэ, энэ һуралгада тусгаар анхаралаа хандуулжа байха болоно. Энэ талаар литература болон искусство тухай хэлэһэн үгэнүүдэй, статьянуудай һурагшадай литературна бэлэдхэлдэ тон ехэ удха шанартай байһые ойлгуулха.
        Һурагшадые тусхай литературна бэлэдхэлтэй болгохын тула литературна теоринуудые һайнаар шудалуулха, гүнзэгы мэдэсэтэй болгохо шухала. Эндэ багша һурагшадай мэдэсэдэ, тэрэнэй шанартань тусгаар эрилтэ табиха уялгатай. Һурагшад зохёолго, асуудалда харюу, реферат болоод бэшэшье бэшэмэл хүдэлмэри ямараар бэшээб, тэрээн дээрэһээнь үндэһэлжэ, тэдэнэй литературна бэлэдхэлэй, мэдэсын, аман ба бэшэмэл хэлэнэй дүршэл шадабариин хэр зэргэ хүгжэһэниинь сэгнэгдэхэ болоно. Программын эрилтын ёһоор һурагшадай литературна бэлэдхэл, илангаяа һурагшадай аман ба бэшэмэл хэлэнэй бэлэдхэлынь, дүршэл шадабаринь тусхай гуримтайгаар бүрилдүүлэгдэхэ ёһотой юм.
        Һуралсалай жэлэй турша соо, четверть бүхэндэ түрэлхи хэлээр бэшэгдэхэ ёһотой зохёолгын тоо иимэрхүүгээр хубаагдаха болоно:

        Зохёолгын ехэ багань (түсэбгүйгөөр) гол түлэб иимэрхүү байха: V класста — тетрадиин 1 нюурһаа бага бэшэ, VI  класста — нюур хахадһаа бага бэшэ, VII класста — 2 нюурһаа бага бэшэ, VIII класста — 2 нюур хахадһаа бага бэшэ, IX класста — 3 нюур хахадһаа бага бэшэ, X класста — 4 нюурһаа бага бэшэ, XI класста — 5–6 нюур.
        Хэрбээ һурагшын зохёолгын дээрэ хэлэгдэһэн хэмһээ багашагаар бэшэгдэһэн байгаа һаа, удхын талаар хангалтатай байбалнь, хэмэй ёһоор таараха сэгнэлтын тэмдэг табиха. Хэрбээ зохёолгын хараалагдаһан хэмһээ ехэшэгээр бэшэгдээд байгаа һаа, тэрээнтэй зэргэ сэгнэлтын тэмдэг үргэжэ болохогүй.
        Хэшээлдэ, гэртээ бэшэгдэһэн зохёолго V–VIII классуудта долоон хоногой хугасаа соо заабол шалгагдаха байгаа һаань, харин IX–XI классуудта арбан хоногой турша соо шалгагдаха зэргэтэй. Һурагшадай зохёолго шалгахада, хоёр янзын сэгнэлтэ табигдаха ёһотой: түрүүшын сэгнэлтын тэмдэг удхын ба хэлэнэй түлөө, хоёрдохинь — зүбөөр бэшэлгэдэ, V–VI классуудта бэшэгдэһэн зохёолгын (удхын ба хэлэнэй) түлөө табигдаһан нэгэдэхи сэгнэлтын тэмдэг түрэлхи литературада, хоёрдохинь — буряад хэлэндэ хабаатай.
        Класс бүриин программын хараагаар һурагшадай үгэһэн аман харюуда сэгнэлтын тэмдэг табихадаа, багша иимэ гол эрилтэнүүдые хүтэлбэри болгон абаха:
        1. Үзэжэ байһан зохёолой текстын удха мэдэлгэ, уран һайханайнь талые, идейнэ удхыень ойлголго, һайнаар уншажа, хөөрэжэ шадалга.
        2. Зохёол соо харуулагдаһан үйлэнүүдэй (эпизодуудай) хоорондохи холбоо, геройнуудай хэһэн хэрэг, үйлэ, хэлэһэн үгэ г. м. элирүулэн хэлэжэ шадалга.
        3. Үзэһэн зохёолойнгоо идейнэ-эстетическэ удха элирүүлхын тулада хэрэглэгдэдэг уран һайханай зэбсэгүүдэй үүргые ойлголго.
        4. Шэнжэлэл хэхэдээ, класстаа үзэһэн гү, али өөрөө уншаһан зохёолоо хэрэглэжэ шадалга.
        5. Олониитын тэмсэл болоод үе сагай гол эрилтые хараадаа абан, уран зохёол шэнжэлжэ шадалга. Зохёол тухай мэдэхэ болоһон, ойлгоһон юумэеэ сэбэр литературна хэлээр хэлэжэ шадалга; харюу зүбөөр үгэлгэ; класс бүхэндэ уранаар, тодо һонороор, ходорхойгоор уншалга, тиихэдээ V класста 1 минута соо 100 үгэһөө дээшэ бэшэ, VI класста — 110-һаа доошо бэшэ, VII класста – 120-һоо доошо бэшэ үгэ уншажа үрдихэ гэжэ хараалагдана. Саашадаа дээдэ класста уншалгаар иимэрхүү ёһо гурим баримталагдаха зэргэтэй.
        Дээрэ тэмдэглэгдэһэн эрилтын ёһоор:
        “Таба” гэһэн сэгнэлтын тэмдэг үзэжэ байһан зохёолойнгоо текстын удхые тон һайнаар, бүхөөр, гүнзэгыгөөр ойлгоһоноо харуулхадань; зохёолой үзэл бодолой-эстетическэ удхые тайлбарилхадаа, уран һайханай аргануудай үүргые, харуулагдаһан үйлэнүүдэй хоорондохи үлхөө холбоо, геройнуудай ба үйлэдэгшэ нюурнуудай абари зан, хэһэн хэрэг болоод тэрэнэй ямар удхатай байһые ойлгоһоноо хэлэжэ, хөөрэжэ шадаха байхадань; уран зохёолой шэнжэлэл хэхэдээ, литературна теорёор мэдэсэеэ, шэнжэлэл хэхэ дүршэлөө, хэлэһэн һанал бодолоо баримталхын тула текст соо байһан зүйлнүүдые хэрэглэлгэ, зохёол соохи үе саг хоёрой холбоо тайлбарилжа шадахадань (IX–XI кл); сэбэр литературна хэлээр тордиһогүйгөөр, ходорхойгоор хөөрэжэ, хэлэжэ шадаха байхадань табиха.
        “Дүрбэ” гэһэн сэгнэлтын тэмдэг зохёолой текст яһала һайнаар, гүнзэгыгөөр, мартахагүйгөөр ойлгоһон байхадань; зохёолой үзэл бодолой-эстетическэ удхые тайлбарилхадаа, уран һайханай аргануудай үүргые, харуулагдаһан үйлэнүүдэй хоорондохи холбоо, геройнуудай ба үйлэдэгшэ нюурнуудай абари зан, хэһэн хэрэг болоод тэрэнэй ямар удхатай байһаар ойлгоһоноо хэлэжэ, хөөрэжэ шадаха байхадань; уран зохёолой шэнжэлэл хэхэдээ, литературна теорёор мэдэсэеэ, шэнжэлэл хэхэ дүршэлөө, хэлэһэн һанал бодолоо үндэһэлхын тула текст соохи зүйлнүүдые хэрэглэжэ шадаха байхадань; сэбэр литерагурна хэлээр хэлэжэ, хөөрэжэ шадаха байхадань табиха. Гэбэшье һурагша үгэһэн харюу соогоо нэгэ-хоёр бага зэргын алдуу гаргажа болоно.
        “Гурба” гэһэн сэгнэлтын тэмдэг үзэжэ байһан зохёолойнгоо текстын гол түлэбыень дунда зэргээр мэдэһэн, ойлгоһон байхадань; зохёолой уран һайханайнь болоод үзэл бодолой удхыень тайлбарилхадаа, үгын уран аргын үүргые, гол үйлэнүү-дэй хоорондохи холбоо, геройнуудай абари зан, хэһэн хэрэгүүдые ойлгоһоноо хэлэжэ шадаха байхадань; литературна теориин асуудалнуудые гол түлэб мэдэхэ байбашье, зүгөөр зохёол шэнжэлхэдээ, тэрэнээ хэрэглэжэ шадаха шадабариинь багашаг байхадань; зохёол шэнжэлхэдээ, шэнжэлгын шүүлбриин дүршэлтэй хүсэд болоогүйгөө харуулаа һаань, хэлэһэн һанал бодолоо зохёолой текстээр баримталха шадабариинь багашаг байхадань; уншажа, хөөрэжэ шадаха шадабариинь һайн бэшэ байхадань табиха. Багшын асуудалда харюусахадаа, хэдэн алдуу гаргаа хадань, хүсэд һайнаар хэлэжэ бираагүй һаань, харюугайнь байгуулга дутуутай байхада, туд сэгнэлтын тэмдэг табиха.
        “Хоёр” гэһэн сагнэлтын тэмдэг зохёолой удхын шухала асуудалнуудые тулюураар мэдэхэдэнь, зохёолой үзэл бодолой-эстетическэ удхые тайлбарилхадаа, гол геройнуудай хэһэн хэраг үйлэ, һанал бодол, абари зан, шухала уран аргануудай үүргые элирүүлжэ шадахагүй; юрэ теоретико-литературна ойлгосонуудые мэдэхэгүй, литературна хэлэнэйнь эгээ ахир, уншалгынь тулюур, уншаха, хөөрэхэдөө ехэ ядалдадаг байхадань табиха.
        “Нэгэ” гэһэн сэгнэлтын тэмдэг багшын асуудалда харюусахадаа, зохёолой удхаар юушье мэдэхэгүйгөө, программын гол шухала теоретико-литературна асуудалнуудые, огтолон ойлгоогүйгөө харуулаа хадань; хэлэхэ, хөөрэхэ юумэеэ зүбөөр байгуулжа, зохёожо шадахагүй, уншаха, хөөрэхэ дүршэлэйнь тон ахир, тулюур байхадань табиха.

Зохеолго сэгнэхэ сэгнэлтын тэмдэгүүд

        Литератураар бэшэһэн зохёолгын сэгнэлтэнүүдые табихадаа, иимэнүүд шухала эрилтэнүүдые хүтэлбэри болгон абаха:
        темэеэ зүбөөр ойлголго, тэрэнээ табигдаһан түсэбэй ёһоор дүүрэнээр, гүнзэгыгөөр харуулалга, текстын зүйлнүүдые байһан соонь дамжуулга, зохёолой идейнэ тематическа удхаһаа дулдыдуулан, геройнуудай абари зан, зохёол соо харуулагдаһан үйлэнүүдые зүбөөр тайлбарилга, зохёолой гол һанал бодолнуудые үндэһэлэлгэ, темэеэ зүбөөр тайлбарилхын түлөө текст сооһоо гол шухала материал хэрэглэлгэ, олон зүйлнүүдые нэгэдхэжэ, тобшолол гаргалга, цитата зүбөөр шэлэн абажа, зохёолгын текст соо тааруулан оруулжа шадалга;
        түсэб табигдаһан, зохёолго соохи хубинууд һуури байраараа тааруулагдаһан, хубинуудайнь хоорондохи холбоо зүбөөр байгуулагдаһан байхадань;
        үгын баялиг удха зүбөөр хэрэглэлгэ, хэлэнэй гоё һайхан уран үгэнүүдые хэрэглэжэ шадалга.
        Зохёолго зүбөөр бэшэлгын (грамотностиин) түлөө табигдадаг хоёрдохи сэгнэлтын тэмдэг “Буряад хэлээр һурагшадай мэдэсэ, шадабари ба дүршэлые сэгнэхэ гуримтай” тааруулагдажа табигдаха зэргэтэй.
        Зохёолгын түлөө “Таба” гэһэн сэгнэлтын тэмдэг:
         үзэжэ байһан зохёолойнгоо текст тон һайнаар мэдэжэ, табиһан түсэбэйнгөө ёһоор темэеэ гүнзэгыгөөр харуулжа, бэшэһэн зүйлнүүдээ, һанал бодолоо батаар үндэһэлжэ, жэшээнүүдээр баримталһан байхадань; темэеэ зүбөөр харуулхын тула литературна материалаа һайнаар эблүүлэн шэнжэлжэ, нэгэдхэжэ, тобшолол хэжэ шадахадань;
        удхадань тааруулһан һайн найруулгатэй; зүб литературна хэлээр бэшэгдэһэн байхадань:
        нэгэн гү, али хоёр алдуу хэһэн; удхын талаар багашаг, эли бэшэ зүйл гаргаһан байхадань табигдаха.
        Зохёолгын түлөө “Дүрбэ” гэһэн сэгнэлтын тэмдэг:
         табиһан түсэбэйнгөө ёһоор темэеэ яһала дүүрэнээр удхалжа, литературна материалаа һайн мэдэхэ байһанаа харуулхадань, мүн зохёолгодоо ондоо бэшэшье шухала материал хэрэглэхэдэнь, хэлэхэеэ һанаһан һанал бодолоо үндэһэлжэ, тобшолол ба согсолол хэжэ шадахадань;
        удхадань тааруулһан һайн найруулгатэй, зүб литературна хэлээр бэшэгдэһэн байхадань;
        удхын бага сага хоёр-гурбан алдуу гаргаһан, темэһээ хажуу тээшээ гаран алдаһан, гурба дүрбэн хэлэнэй дутагдал гаргаһан байхадань табигдаха.
        Зохёолгын түлөө “Гурба” гэһэн сэгнэлтын тэмдэг:
        темынь гол түлэбынь харуулагдаад, бүхы дээрээ зүбшүүгээр харуулһан байбашье һаа, нэгэ талаһаань харуулһан гү, али темээрээ дүүрэн бэшэ харюу үгэһэн, найруулан бэшэхэдээ, текстын удхаар зарим тэды алдуу гаргаһан, темэһээ гараһан байхадань; тобшолол ба согсолол хэхэ шадабариинь тулюуршаг байхада;
        литературна материалаа яһала гуримтайгаар найруулһан байгаад, зүгөөр зарим һанал бодолоо һамаргаһан, урда хойнонь оруулһан байхадань;
        удхын талаар дүрбэ-табан дутуу зүйлнүүдые, хэлэнэй талаар дүрбэһөө дээшэ бэшэ алдуу гаргаһан байхадань табиха.
        Зохёолгын түлөө “Хоёр” гэһэн сэгнэлтын тэмдэг:
        темэеэ хүсэд харуулаагүй, түсэбөө баримталаагүй, зохёолой текст тулюураар, һэбхеэр мэдэхэ байһанаа харуулһан, зарим үйлэнүүдые тэрэ тушаа һамаргажа байжа, дутуугаар бэшэһэн, ямаршье тобшолол, согсолол хээгүй, һанал бодолоо текстын материалаар баримталаагүй, юрэнхыгөөр бэшэжэрхиһэн байхадань;
        зохёолгын хубинуудайнь хоорондоо һулаар холбогдоһон, бэшэһэн материалаа тэрэ тушаа бодолгүйгөөр эблүүлһэн байхадань;
        тулюур хэлэтэй, огто таарахагүй хэлэнэй ехэ алдуунуудые гаргаһан байхадань табиха.
        Зохёолгын түлөө “Нэгэ” гэһэн сэгнэлтын тэмдэг:
        темэеэ огтолон харуулаагүй, һанал бодолоо найруулан бэшэжэ шадаагүй, зохёолой удхаар юушье мэдэхэгүй байһанаа гэршэлһэн байхадань;
        “Хоёр” гэһэн сэгнэлтын тэмдэгэй алдуугай тоодо орходоо, олоор алдуу гаргаһан байхадань табиха.

Эд зөөреэр хангалта

  Буряад литература үзэхэдөө, 5-11 классай һурагшадай, багшын  хэрэглэхэ номууд.

Һуралсалай номууд:

С.Д.Будаев, Ц.С.Жанчипова, Д.Х.Митупова. Буряад литература, 5-дахи классай һуралсалай ном-хрестомати, 1 хубитай, ажалай дэбтэртэй. - Улаан-Үдэ: “Бэлиг” түб, 2011. – 168 х.

Нэмэлтэ номууд:

В.Б.Махатов, Х.Г.Цыденова. Алтан гадаһан: хрестомати. - Улаан-Үдэ: “Бэлиг” түб, 2008.

Антология литературы Бурятии:  I,II,III тома, учебное издание. – Улаан-Үдэ: “Бэлиг” түб, 2011.

Байгалай толон:  уран зохеолой хэрэгсэл, 15 том. - Улаан-Үдэ: “Бэлиг” түб, 2015.

С.Г.Осорова. Мүнөө зеын буряад уран зохеол. - Улаан-Үдэ: “Бэлиг” түб, 2010.

Б-С.Ц.Цыденов, Б.Д.Цыдыпов. Классһаа гадуур уншаха ном. - Улаан-Үдэ: “Бэлиг” түб, 2008.

Таежная, озерная, степная»: сборник произведений писателей Бурятии. - Улаан-Үдэ: “Бэлиг” түб, 2012.

Л.Ц. Халхарова. XX зуун жэлэй эхин үеын буряад уран зохеол: хрестомати. - Улаан-Үдэ: “Бэлиг” түб, 2009.

Х.Д.Дампилова. Тесты по бурятской литературе. - Улан-Удэ, «Бэлиг», 2003.

С.Ж.Балданов.  Бурятская литература (в помощь учителям). - Улан-Удэ, «Бэлиг», 2001.

Диск «Серебряные капли» (произведения бурятских писателей). – Улаан-Үдэ: студия “Сансар”, 2012.