КТП. тыва чогаал. 9 класс
календарно-тематическое планирование (9 класс) на тему

№

Ай-хүнү

Темазы

Кол билиглер болгаш терминнер

Чүнү билген турарлы?

Бажыӊга онаалга

План ёзугаар

Херек кырында

1

Киирилде кичээл. Литература  болгаш амыдырал.

Эрткен класстарга өөренген класс чогаалыныӊ, литератураныӊ болгаш теориялыг билиглерниӊ дугайында катаптаашкын.

Тыва литератураның тывылганы болгаш баштайгы базымнары

I.ТАР үези – 1920-1941 ч.ч.

II. Дайын чылдарында тыва литератураның байдалы 1941 – 1945 ч.ч.

III. Тыва литератураның  совет үеде сайзыралы 1945-1956 ч.ч.

IV.  Тыва литератураның шапкын хөгжүлдези 1957-1985 ч.ч.

V. Тыва литература эде тургузуушкун

чылдарында 1986-1990 ч.ч.

VI.  Амгы тыва литератураның 1991 чылдардан бээр байдалы.

Аас чогаалы болгаш литература – сөстүӊ уран-чүүлүнүӊ ийи төрел хевирлери дээрзин билген турар. Оларныӊ кайызыныӊ-даа бойдусту, кижини, амыдыралды чуруп көргүзерде ажыглаар кол чепсээ сөс, оон уран-чечени болур.

Номчаан номунга үнелел бижиир.

2

Тыва литератураның укталган дөстери. Баштайгы базымнары.

Аас чогаалыныӊ литератураны мурнай тывылганы, чурумалдыг аргаларны, эстетиктиг негелделерни (принциптерни), хевирлерин тыпканы. Оларны литературага өнчү кылдыр дамчытканы, ол үнелиг өнчүнү ажыглавышаан, литератураны сайзырадып келгени.

Аас чогаалыныӊ болгаш литератураныӊ бот-боттарындан чарылбазы, кезээде чергелештир хөгжүп база эргижиреп, уттундуруп чорууру. Сөстүӊ уран-чүүлүнүӊ бо ийи хевири ниитилелдиӊ мөӊге эстетиктиг чепсектери бооп чорууру.

Сөстүӊ уран-чүүлүнүӊ бо хевирлериниӊ тыптып сайзыраарынга салым-чаяанныг кижилерниё болгаш чоннуӊ киржилгези. Литература болгаш аас чогаалыныё дугайында сураглыг кижилерниё чугаалары, үнелелдери.

Конспект кылыр.

3

Тыва улустуң маадырлыг тоолдары. Танаа-Херел.

Маадырлыг тоолдар – аас чогаалыныӊ эӊ-не ханы амыдыралчы уткалыг, хөй темалыг, нарын тургузуглуг, бедик уран-чечен шынарлыг, чурумалдарлыг, бай сөс-домактыг чаӊчылчаан хевири. Оларны ыдарыныӊ онзагайы. Маадырлыг тоолдарны хөйнү билир, алганып ыдар чораан Түлүш Баазаӊай, Ооржак Чанчы-Хөө, Ооржак Маӊнай, Салчак Шокшуй, Баян Балбыр, Сат Албанчы, Монгуш Хүргүл-оол дээш оон-даа өске тоолчулар дугайы.

Пат-Пат-Палчын хааннын Малчын-Эге даӊгыназын чалап кээри-биле чоруткаш, Танаа-Херелдиӊ кылган маадырлыг чоруктары. Танаа-Херелдиӊ Пат-Патпалчын хаанныӊ Малчын-Эге даӊгыназын бодунга кадай кылып алганы. Ол дээш Шаӊ-Хаанныӊ Танаа-Херелди Эрлик оранынче, ооӊ амы-тынынга чедер дээш чорутканы. Озал-ондактыг аян-чоруктан маадырныӊ чанып келгени.

«Даш-Хүреӊ аъттыг Танаа-Херелде» киржикчилерниӊ овур-хевирлерин шеверлеп чурааны. Оларны күүседип болдурар дээш тоолчунуӊ ажыглаан уран-чечен аргалары, символдары (уткалар сиирген демдектери), сөстери, мерген уткалыг домактары.

«Маадырлыг тоол деп терминниӊ (билиишкинниӊ) ийи дакпыр утказы: аас чогаалыныӊ, жанрыныӊ ады; адаан-мөөрейге киржип азы «эжелей төрээн чуртун» камгалап чоруур «өлүр тыны чок» мөге кижилер дугайында тоол.

Ар.25, Эпитеттер, деңнелге ушта бижиир.

Үзүндү шээжи-биле доктаадыр.

Каңгывай-Мерген, номчуур. Гипербола ушта бижиир.Эргижирээн сөстер.(рефераттар кылыр)

4

Тоң-Аралчын хаан.

5

Тоң-Аралчын хаан. Тоолдуң онзагайы.

6

Маадырлыг тоолдар (эпос) дугайында билиг.

Кожа-хелбээ улустарныё аас-чогаалындан: «Маадай-Кара» (Алтай), «Манас» (Кыргыс), «Гэсэр» (Моол), «Аламжи-Мерген» (Бурят

7

Култегин. Култегинге тураскааткан биче бижик.

Орхон-енисей бижимелдериниӊ дугайында сөс. Оларны шүлүк чогаалы деп үнелээринге оларныӊ аас чогаалы-биле ханы харылзаалыг болганыныӊ чугулазы. Бурунгу түрк чогаалдарда тыва улустуӊ аас чогаалыныӊ бадыткалдарлыг, чагыг-сургаалдарлыг аяннарыныӊ илдеӊ дыӊналып турарыныӊ оларны тыва шүлүк чогаалыныӊ укталган дөстериниӊ бирээзи кылдыр санаарынга барымдаа бооп турары.

Чогаалды сайгарып тура «Тыва төөгүзүнүӊ» бирги томун, «Моолдарныӊ ыдыктыг чажыт төөгүзү» деп номда Төп Азияныӊ чуруун ажыглаары. Чогаалда черлер аттарын болуушкуннарныӊ девискээри кылдыр кииргенин тайылбырлаары.

«Култегинге тураскааткан биче бижик» – бурунгу түрк литератураныӊ, эӊ ылаӊгыя шүлүк чогаалыныӊ тураскаалы деп бодалды шынзыдары.

8

К/д/н Э.Мижит Сүбедей.

Шүлүктүң төөгүлүг ужур-утказы.

Үзүндү доктаадыр.

9

Баштайгы чырык көрген чогаалдар. Марттың сези (шүлүк). Самбукайның чугаазы (тоожудан үзүндү).

Моол дылда бижиттинген М.Содунамныӊ «Ленин дугайында шүлүк», Д.Барыкаанныӊ «Марттыӊ сези» – тыва шүлүк чогаалыныӊ баштайгы чогаалдары. Кижини болгаш төөгүлүг болуушкунну канчаар чеченчидип чуруурунуӊ талазы-биле ол ш\үлүктерниӊ литература өөредиглиг ужур-дузазы.

Чаа ырлар – национал литератураның баштайгы өзүмнери. «Очалаӊдан кедилээрин», «Кайгамчыктыг интернационал», «Дөгээ баары», «Төп-ле сургуул», «Онза хурал» деп ырларда революсчу үениң чурттакчыларының бодалдарын, күзелдерин, тура-соруун илереткени. Оларда тыва ниитилелди шаандагы болгаш амгы үелериниң; амыдыралды үндезини-биле чаартыр дээш демисежип турар чоннуң овур-хевирлери. Чаа ырларда улустуң ырларының тургузуун, уран-чечен, чурумалдыг аргаларын ажыглааны.

Ар.65.Номчуур

10

Самбукайның чугаазы.

Эрги Тывага херээжен кижиниң эрге чок чорааны. Чаа үениң чалгыының тыва чоннуң амыдыралын өскертип эгелээни, салдары.

Ар.77 Куда езулалын тып, план ушта бижиир.

11

Самбукайның чугаазы.

Чогаалдың дылының уран чечени. Тема, идеязы.

12

К/д/н Тыва куда езулалы (сценажыдып көргүзери).СТМ.

Эрги Тывага куда езулалының амгы үениң кудалары-биле ылгалы.

Чоннуң төөгүзүнге хумагалыг болуп, ону сагып чорууру.

Улустуң езу-чаңчылынга силерниң хамаарылгаңар.

13

С.Сарыг-оол Херээжен.

Доктаадыр

14

Ч\С Чогаадыг Аваның авыралы.

15

Чогаадыгның түңнели-биле ажыл.

Ава дугайындаүлегер домактар, шүлүктер ушта бижиир.

16

В. Л.Эренчин Дөнен-Шилгим. Кадарчы уруг.

Чогаалчыныӊ баштайгы онзагай темалыг шүлүү. Ында тыва кижиниӊ эргелиг аъдында эстетиктиг хамаарылгазын көргүскени: Дөнен-Шилгиниӊ дурт-сынын, дериг-херекселин, девип, савап турар аажы-чаӊын чарашсынганы.

. Шүлүктүӊ дылында шулу, дөлем, шуткуур, дериг, дөскел-ле чок, казыргы, кастаар, саваар, араалча деп сөстерниӊ уткалары.

Шүлүкте чогаалчыныӊ кадарчы-биле ужурашкан чериниӊ онзазы. Маадырныӊ даштыкы байдалын, аажы-чаӊын, эдилел-херекселдерин чурааны. Кадарчы-биле авторнуӊ аразында диалогтуӊ утказы болгаш аяны. Ону дамчыштыр аныяк кижилерниӊ аразында сонуургашканыныӊ романтикалыг байдалга келгенин көргүскени.

Шүлүктүӊ дылында казылган, шораан, аланды, хеден, довурзак, эгенир деп сөстерниӊ чурумалдыг уткалыы.

Аъттыӊ алдыы, үстүү шынааларга, арт-сын ажыр ээзиниӊ аян-чорук кылырынга ажыктыы. Дурт-сыны, эзер-чүгени, аажы-чаӊынга; челер, чыраалаар чоруунга ылап таарышкан аът ээзиниӊ омаан сергедир деп бодалды шүлүкте илереткени.

Чогаалда деӊнелгелерни, диригжидилгелерни, шимчээшкиннер көргүскен сөстерни чиге ажыглааны.

«Кадарчы уруг» деп шүлүк – тыва литературада ынакшыл лириказыныӊ баштайгы чогаалы.

Кадарчылар дугайында чогаалдар ушта бижиир.Дыңнадыг «Угувус кадарчы».

17

В.Л.Эренчин Тере-Хөл

Ар.95 айт. харыылаар.

18

А.Ч.Тамба-Сүрүң  Шеми-Бажы. Уран-чечен аныяктар. Орукка.

Чогаалдарны сайгарар, онзагайын айтыр.

19

В.Ш.Көк-оол Хайыраан бот. Шииниң төрүттүнгени, салым-чолу (бирги көжеге).

үжен чылдарныӊ хөй-ниити амыдыралы-биле шииниӊ харылзаалыы. Темазы болгаш идеязы. Шаандагы Тывага херээжен кижиниӊ кадыг-берге салым-чолун көргүскеш, күш-ажылчы херээжен чоннуӊ аас-кежикче чүткүлүн, кижизиг мөзү-шынарларын алдаржытканы. Шииниӊ чөрүлдээзи: кол маадырныӊ чырыткылыг күзели болгаш аӊаа үениӊ каргыс езу-чурумнарыныӊ удуру. Караныӊ овур-хевири: ооӊ амыдыралга ынаа, дорт тура-соруктуу, ишти-хөӊнүнүӊ байы.

Шииде улустуң ырылары, тематиказы.

20

В.Ш.Көк-оол Хайыраан бот (ийиги көжеге).

Аваныӊ, Сарыг-Ашактыӊ, Седиптиӊ, Уран биле Салбакайныӊ овур-хевирлери.

Шииниӊ чөрүлдээзи: кол маадырныӊ чырыткылыг күзели болгаш аӊаа үениӊ каргыс езу-чурумнарыныӊ удуру.

Овур-хевирлерниң бижиттингениниң онзагайы.

21

В.Ш.Көк-оол Хайыраан бот (үшкү көжеге).

Кенден-Хуурак – бай аӊгыныӊ бир мөзүлеш төлээзи. Хам-оол, Өскениӊ овур-хевирлери, оларныӊ Кенден-Хуурактан материалдыг база моральдыг (амыдырал, сагыш-сеткил талазы-биле) хамаарылгалыы.

Шииниӊ уран-чечени, дылыныӊ улусчу чурумалдыы, психологтуг шынныы, сюжеди болгаш композициязы.

Ар.139, айт.харыылаар.

Чогаадыгга белеткенир.

22

Ч/с Чогаадыг (ар.140, айт. 8, шилип аар).

Төндүрер.

23

Трагедия - шии чогаалының хевири.

Трагедияныё тывылганыныӊ кыска төөгүзү, ылгавырлыг талалары. Тыва трагедиялар, оларныӊ темаларыныӊ чоннуӊ төөгүзү-биле харылзаазы. «Хайыраан боттуӊ» трагедия болу бергени, «Самбажык», «Кызыл үер» – баштайгы тыва трагедиялар.

Трагедияныӊ тывылганыныӊ кыска төөгүзү, ылгавырлыг талалары. Тыва трагедиялар, оларныӊ темаларыныӊ чоннуӊ төөгүзү-биле харылзаазы.

Конспект кылыр.

24

С.К.Тока. Чогаадыкчы ажыл-херээ. Каргыга чорааным.

Очерк жанрының онзагай демдектери.

25

Очерк дугайында билиг.

26

К/Д\Н М.Б.Ховалыг Даглар шүлүглели.

Номну тыпкаш, номчуур.

27

М.Ы.Идам-Сүрүң Өөрүшкүнүң дээди чурту. Частың салгынынга. Сеңээ.

Чогаалда болуушкуннарныё \ези, эрткен чери. Чаа амыдыралды алгап чурааны. Ынакшыл лириказының хөгжүлдези.

Шилилге шүлүк доктаадыр.

28

М.Ы.Идам-Сүрүң Союспаң

Тыва литературада баштайгы эрес-дидим чорук дугайында баллада. Ооӊ аас чогаалындан болгаш амыдыралдан үндезиннери. Союспаӊ – чөптүг эвес болгаш дерзии чоруктарга удур чааскаанзыргай демиселчи. Ооӊ угааныныӊ, чоргаар сеткилиниӊ күштүү.

Чогаалдыӊ уран-чеченинде баллада, тоол аяннарын ажыглааны. Ооӊ уламындан маадыржы романтиканыӊ кол черни ээлээни.

«Союспаӊныӊ» дылында үениӊ байдалын, кижиниӊ сеткилдерин илереткен бүдүн үе, ажыл төрүүр, чаргы-чаалы, коӊгул, элчи, казылган, хаа, бозага, кылама деп сөстерниӊ уткалары, оларны чогаалчыныӊ чөп ажыглааны.

Чогаалда болуушкуннарныӊ үези, эрткен чери; утказында бурунгу Тывага ядыылар болгаш байларныӊ аразында демисел янзы-янзы хевирлериниӊ турганын илереткени.

Ар.159, айт.харыылаар.

29

Баллада дугайында билиг.

Баллада деп лит. термин-биле таныжылга.

Конспект.Тыва литературада балладалар деп дыңнадыг кылыр.

30

Ч/с Тестилиг ажыл.

М.Дуюнгарның чогааалдарын тып номчуур. С.Пюрбю дыңнадыглар кылыр.

31

С.Б.Пюрбю. Чогаадыкчы ажыл-херээ. Эртенгиниң ыры. Тулчуушкунче.

Доктаадыр

32

С.Б.Пюрбю  Шүлүглел Чечек (бирги кезээ).

«Чечекте» революция мурнунда Тывага аныяк өскенниӊ салым-чолунуӊ кол агымын маадырныӊ амыдыралынга болгулаан өөрүнчүг, муӊгаранчыг, хомуданчыг, коргунчуг таварылгаларны дамчыштыр көргүскени. Чечектиӊ өскүс калганыныӊ чылдагааны, ону Хая биле Кара-Кадайныӊ угаанныг, күш-ажылчы, эш-өөрзүрек, чараш аажы-чаӊныг, делгем делегей көрүүшкүннүг кылдыр өстүрүп кааны.

«Чечек» деп шүлүглелдиӊ кол-кол овур-хевирлери. Хая биле Кара-Кадай – күш ажылчы чоннуӊ төлээлери, Чечек биле Мерген революция мурнунуӊ аныяк өскенниӊ, Дүрзүӊ-Мээреӊ, Мөӊзүүле – тергиидекчи аӊгыныӊ төлээлери.

Чогаалчыныӊ баштайгы шүлүктериниӊ болгаш «Чечек» деп шүлүглелдиӊ бижиттингениниӊ дугайында.

План тургузар. Ойтулааш деп чүл?

33

С.Б.Пюрбю Чечек (ийиги кезээ).

Чечектиӊ хөлечик оол Мерген-биле таныжа бээри. Оларныӊ ынакшылынга Мөӊзүүлениӊ моондак  болганы. Боттарыныӊ ынакшылы дээш месилдежиишкиннер үезинде, Мерген биле Чечектиӊ аас-кежикти камгалаарда чоннуӊ чөптүг чорук дээш феодалдыг езу-чурумга удур демиселинге киржири чугула-дыр деп биле бээри.

Ынакшыл сагыш-сеткилдин күштүг талазы. чоннуң чөптүг чорук дээш феодалдыг езу-чурумга удур демиселинге киржири чугула-дыр деп биле бээри.

Ар. 188, айт. харыылаар.

34

С.Б.Пюрбю Чечек (үшкү кезээ).

Хаяныӊ эрии-шаажыга киргени, Мергенниӊ дургуннааны болгаш хувискаалчыларга каттышканы, Чечектиӊ база катап өскүс калганы, ону Дамдакайныӊ көгүдүп аппаргаш, Мөӊзүүлеге бээр деп турары. Чечектиӊ ол халаптыг байдалындан дезип үнгени. Мергенниӊ турлаан тып алыры, катап Мөӊзүүлениӊ холунга киргеш, кыдат чанчынга паштанчылай бээри.

Тывага революцияныӊ эгелээни, ооӊ баштайгы буяны, ооң чоннуң медерели оттурунга ужур-дузазы. Чечек биле Хаяны хосталгаже үнгени..

Сөстер утказын ушта бижиир.Ар.208, айт.1-6

35

Шүлүглелге ниити катаптаашкын.

Шүлүглелдиӊ амгы үениӊ номчукчуларынга ужур-дузазы.

Аянныг номчулгага белеткенир.

36

Ч/с Аянныг номчулга.

Конспект кылыр, ар. 208-210

37

Чечен чогаал лирика-эпос аймааның аймааның дугайында

билиг. Шүлүглел дугайында билиг.

«Чечектиӊ» дылында үениӊ төөгүлүг байдалын көргүскен сөстерни, терминнерни, фразеологизмнерни чиге ажыглааны.

Шүлүглелдиӊ уран-чечени. Овур-хевирлерни чуруурда авторнуӊ өӊгүр эпитеттерни, деёнелгелерни, метафораларны, символдарны; маадырларныӊ сагыш-сеткилин илередирде улустуӊ ырларын, үлегер домактарын ажыглааны. Чогаалдыӊ шүлүк тургузуу.

1 шүлүглел номчууур.

38

С.А.Сарыг-оол  Саны-Мөге Човулаңның дөвүнчүү.

Шүлүгледе болуушкуннарныӊ үе-шаа, төөгүлүг кызыгаарлары. Эрги Тывага аныяк өскенниӊ салым-чолун «Човулаӊныӊ дөвүнчүү» деп бирги кезекте бүзүренчиг кылдыр чурааны. Ында Саны-Мөгениӊ хөлечиктиӊ оруунче киргениниӊ, ооӊ ада-иезиниӊ өг-бүлезин ышкынып, өске черден амыдырал дилеп чорутканыныӊ социал амыдыралчы чылдагааннары. Чааскаанзыраан хөлечик оолдуӊ ийлеп, хилинчектенип, байга базындырып чорааны, идегелдери болгаш бүзүрелдери.

Саны-Мөгениӊ уран-чеченинде эрги, чаа амыдыралды каракка көзүлдүр чуруурунга эпитеттерни, деӊнелгелерни, метафораларны; ырларны, алгыш-йөрээлдерни; этнографтыг билиишкиннерни, фразеологизмни ажыглааны.

Акы-дуӊма улуска таварышкан айыыл-халап үезинде Саны-Мөгениӊ улусчу мөзүлериниӊ онза бүзүренчиг кылдыр көзүлгени. Ооӊ портреди, аажы-чаӊы.

«Саны-Мөге» – эӊ-не бедик эстетиктиг чогаалдарныӊ бирээзи.

Үзүндү доктаадыр

39

Шүлүглелдиң тургузуунуң, дылының  онзагайы.

Шүлүглелдиӊ дылында тамы, чут, керзеӊ, кичигене, шеӊне, казырык, эштенчи, өөлет, дөрбет, делег, кинчи-бек, чажаӊ, албан, чанчын, чургаан, арбан, суму,өстү чазар, хавыяа деп сөстерниӊ чурумалдыг болгаш дорт уткалары.

Шүлүглелдиң дылында улустуң аас чогаалының киргени

40

С.А.Сарыг-оол  Саны-Мөге Чолдуң бедик чадазы.

Саны-Мөгениӊ элээди апарганы, ада-иезин тып алганы. Ынчан ада-иезиниӊ болгаш бодунуӊ эштенчи байдалын медереп билгени, күш-ажылчы чоннуӊ амыдыралыныӊ чаӊгыс аай ядыызын, оларныӊ политиктиг эрге чогун көргүскени.

Чогаалдың дылы, уран-чечени.

41

Чогаалда төөгүлүг үелер

Базымчага, дарлалга удур сеткилдерниӊ күштелгени, Саны-Мөгениӊ амыдыралынга болган өскерилгелер.Төөгүлүг үе-биле холбаа.

42

Ч/с Чогаадыг «Тыва чоннуң төөгүзү - Саны-Мөгеде»

Ном эккээр.

43

К/д/н Ю.Ш.Кюнзегеш  «Көк-Эл»

Шүлүглелдиң бижиттингениниң онзагайы. Эрте-бурунгу чуртталганы чураанында көжээ бижиктерниң салдары.

Рецезия бижиир.

44

Б.Д.Хөвеңмей Эргим өңнүк. Идегели оскундурган.

Тыва улустуӊ политиктиг оттуушкунунга, чүс-чүс чылдарныӊ хилинчектиг амыдыралындан хосталырынга, чуртунуё ээзи бооп чыргалдыг амыдыралды тудуп эгелээнинге Октябрь революциязыныё ачызын көргүскени болгаш ооӊ хайырлаан буянын камгалаарынга чоннуӊ быжыг тура-соруктуун илереткени. Чогаалда болуушкуннарныӊ төөгүлүг логиказын барымдаалаанындан уткаларныӊ хөйү база ханызы.

Найырал темазының чогаалчының ажыл-ижинде колдап турары. Дайын темазын чырытканының онзагайы.

А. 226.

45

Аныяк Биче-оол

Биче-оолдуӊ Самбал чагырыкчыныӊ хоюн кадарып, хилинчектенип өзүп келгени; улустуӊ эрге-чагыргазы доктааган соонда хей-аъттыг «сыыладыр сыгырып, чаӊгыландыр ырлап» чоруур апарганы; ооӊ революсчу аныяктарныӊ эвилелинге киргени, политиктиг билииниӊ бедээни, ону Хем-Белдиринче өөредип чорутканы. Аӊаа база ооӊ эжи Мөӊге-Серенге Балган кожайныӊ доктар-моондак халдатканында байларныӊ улусчу тургузугга бүдүү удурланып турганын көргүскени. Эжишкилерниӊ Хем-Белдиринге өөренип эгелээни.

Дая карты, билзек. сөөскен, чаӊгы, от чүшкүрер, куруг кара шай, дүк ээрер, шоюшкак идик, яамы, арат чазак, бийир, савыяа, үүр даргазы, хөреӊгитен, феодал, алдан шериг, тос дугаар оӊ, көгээредир, нарын бижик даргазы деп сөстерниӊ, сөстер каттыжыышкыннарыныё чогаалдыё утказын тода, уран-чечен илередиринге киржилгези.

Чечен чугааныӊ темазы болгаш идеязы. Оларны чогаалдыё маадырыныё амыдыралыныӊ үш үезин таварты көргүскени-биле таныжар.

Биче-оолдуӊ күзел-бодалдарын, тус-тус үелерде психологтуг байдалын чогаалчыныӊ онза кичээнгейи-биле чурааны.

Чечен чугааныӊ композициязыныӊ эптии, дылыныӊ уран-чечени.

Ар.233

46

С.А.Сарыг-оол Белек.

Илдирмааныӊ чурттап турар чери, өг-бүлезиниӊ кежигүннери, алдын уургайыныӊ (тывыш чериниӊ) баштаар черинден чалалга бижиктиӊ утказы. Маадырныӊ салган сорулгазы болгаш ону боттандырар дээш, Адыг-Пөшче аъттаныпканы. Адыг-Пөшке Илдирмааныӊ ужуралы, ооӊ ээп келгени.

Адыгжыныӊ, ооӊ кырган-авазыныӊ Кызыл Шеригге дузалаар чорукка шаа-биле киржип турары.

Хаяжыктыӊ «диӊмиреп турар оранга» ажыл-херээ, сеткил-сагыжыныӊ, тура-соруунуӊ күжүнүӊ улам немежип турарыныӊ чылдагааны. Ооӊ мурнакчы ажылчын болуп, шаӊналга четкениниӊ улусчу дөстери.

Хаяжыктарныӊ кожуун төвүнге садыгга келгени болгаш оларныӊ белек дугайында бодалдарыныӊ улуг уткалыг болу бергени.

«Белек» – тыва литературада баштайгы тоожу. Ында тыва улустуӊ дайынныӊ айыыл-халавынга таварышкан Россияныӊ акы-дуӊма чонунга материалдыг дузаламчы чедирер дээш, боттарыныӊ амыр-дыжын, амы-тынын артынга каап, күш-ажылчы маадырлыг чоруктар кылып турганын Хаяжыктыӊ өг-бүлезиниӊ амыдыралын дамчыштыр көргүскени.

Ар.254 номчуур,айт.харыылаар.

47

С.А.Сарыг-оол Белек.

«Белек» – бедик уран–чечен деӊнелдиг бижиттинген чогаал. Ында пейзажтарны тожу улустуӊ амыдыралыныӊ ылгавырлыг талаларын солун кылдыр чурааны. Тоожунуӊ дылында аӊчы, шахтер ажыл-чорудулганы, найыралды чиге илередирде хереглээр сөстер болгаш фразеологизмнер, тыва дылдыӊ тожу диалектизиниӊ онзагай аялгазын кииргени.

«Белек» деп тоожунуӊ өөредиглиг, кижизидилгелиг ужур-дузазы

Тоожунуӊ маадырларыныӊ портреттерин, сагыш-сеткилдерин, аажы-чаӊнарын, чаӊчылдарын чогаалчыныӊ топтап чурааны.

Тоожуда эрткен үе дугайында сактыышкыннарны ажыглааш, маадырларныӊ эки амыдыралче, найыралче тура соруун илереткени.

Ар.271. Дыңнадыг «Тожу - онзагай кожуун».

48

Ч\с Эдертиг Илдирмааның асканы.

Номчаан чогаалының сюжедин сактып алыры.

Тожу диалектизиниӊ онзагай аялгазын дылынга ажыглаары. Уругларның чугаа сайзырыдылгазы.

Төндүрер.

49

К/Д/Н И.Бадра Арзылаң Күдерек

Тываның төөгүзүнде алдарлыг кижилерниң чорааны. Арзылың Күдеректиң быжыг тура-соруу, коргуш чогу.

Быжыг тура-сорук дугайы. Эр кижиниң мөзүзүнде чараш чүүлдер.

Айт. харыылаар.

50

К/Д/Н И.Бадра Арзылаң Күдерек

Хары черге чорааш, тыва деп адын сыкпазы. Эш-өөрзүрээ.

Эш-өөр, найырал дугайында медереп билири. Төөгүнү сактып, ону сонуургап, салгал дамчыдып арттырарының дугайында чугаа.

Чогаалга үнелел.

51

Л.Б.Чадамба Майның белээ. Салым-угаан.

Чогаалчының допчу намдарын таныштырары. найырал темазын чураанының онзагайы. Доора утканы ажыглап чалыы назынның чаражын, ол үениң бурунгаар көрүштүүн онзагайлап айтыр.

Аныяктарның  чаа үеже чаа-чаа үзел-бодалдыг, тура-соруктуг боорун чогаалга даянып, чедип алырынга чугаа кылыр.

Сайгарылга кылыр

52

Л.Б.Чадамба Кежээ.

Күш-ажылга ынак болурун суртаалдаар.

“Ажыл кижини каастаар” де.жык чугаага киржир, ап үлегер чугаага даянып, аас чугаа сайзырыдылгазы.

Доктаадыр.

53

СТМ «Шүлүк-ырга чижиили».

54

О.К.Саган-оол Арат чоннуң мурнундан.

Ада-чурттуӊ Улуг дайыныныӊ чылдарында (1941 — 1945) Тыва Арат Республиканыё (1921 — 1944) ажыл-ишчилериниӊ айыыл-халапка таварышкан акы-дуӊма чоннарга болгаш дайзын-биле маадырлыг тулчуп турган Кызыл Шеригге материалдыг дузаламчы чорудуп турганын тода көргүскени.

Маадырларыныӊ овур-хевирлерин, аажы-чаёчылдарын көргүскени; кижилерниӊ арын-шырайын, оруктарның шынааларныӊ, ховуларныӊ пейзажтарын чиге деӊнелгелер,  эпитеттер, диригжидилгелер-биле тода чурааны

Карта, план тургузар, овур-хевирлер  ушта бижиир.

55

Ч\с Чогаалда чечен девискээр, үе, маадырлар.

Дыңнадыг кылыр.

56

С.Б.Пюрбю Төрээн чонунуң адын адап чаалажып чораан.

Ада-чурттуё Улуг дайыныныӊ болгаш аӊаа тыва улустуӊ киржилгезиниӊ дугайында чогаалдар дугайында сактыышкынныг беседа.

Чогаал теориязы. Документалдыг чогаалдар дугайында катаптаашкын.

Утказын чугаалаар.

57

С.Б.Пюрбю Төрээн чонунуң адын адап чаалажып чораан.

Ада-чурттуӊ Улуг дайынының чылдарында тыва чоннуң киржилгези, найырал темазы.

Тайбыӊ болгаш дайын дугайында теманыё тыва литературага көстүп келгени. Ада-чурттуӊ Улуг дайыны болгаш тыва литературада дайынчы найырал дугайында тема.

Карта, план тургузар, овур-хевирлер  ушта бижиир.

58

Ч\с Чогаалда чечен девискээр, үе, маадырлар.

Ада-чурттуӊ Улуг дайынының чылдарында тыва чоннуң киржилгези, найырал темазын чураан чогаалдар сайгарылгазы.

Найырал, мөзү-бүдүш дугайында медереп билип, бижимел чугаага логиктиг шын дамчыдары.

Дыңнадыглар кылыр

59

К/Д/Н Тыва эки-турачылар дугайында сактыышкын.

Эки- турачылар дугайында медээлер, тылдың киржикчилери-биле ужуражылга.

Хүндүлел езулалын сагыыры.

60

Ч/с Чурук-биле ажыл В.Ф.Демин «Улуг Хуралдың декларациязын чугаалажып турары»

Төндүрер.

61

Чогаадыглар түңнели-биле ажыл

62

В.Көк-оол “Тыва чуртум”, С.Пюрбю “Төрээн дылымга”.

С.Пюрбюнүӊ «Төрээн дылымга” деп шүлүүнүң литература төөгүлүг ужур-утказы. Төрээн черинге ынакшыл сиңген чогаалдар.

С.Б.Пюрбюнүң чогаадыкчы ажыл-ижинде репрессия чылдары.

Доктаадыр.

63

Очулга С.Щипачев Кызылда.

Тыва литератураның сайзыраарынга очулга ажылының салдары.

Интернационалчы найыралга тураскааткан чогаалдар.

64

П.Бровка Часкы хөөннер. Эртен эрте оттуп келдим.

Тыва литератураның сайзыраарынга очулга ажылының салдары.

Интернационалчы найыралга тураскааткан чогаалдар.

М.Стельмах Хадың чулуу, номчуур

65

А.Даржай Бурунгунуң изи-биле.

Ю.Кюнзегеш Означенное суурдан тывылган тураскаал.

Эрте-бурунгунуң төөгүлүг бижиктериниң тыва литератураның сайзырааранга салдары.

Чогаалдарда төөгүлүг үе дугайында.

Тема, идеязын тодарадыр.

66

Чыл дургузунда өөренгенин катаптаары.

Чаа номнар номчуур.

Наименование

раздела программы

Тема урока

Кол-во

часов

Срок

Элементы минимального содержания обр-я

Требования к уровню подготовки обучающихся

Дом.зад.

Дата

1 улдуң

02.09.

Тываныё Россияга каттышканы болгаш

литератураныё улам ыёай х=гж\лдези (1945-1970 чч.)

Киирилде кичээл. Чечен чогаалды сайгарарынга сүме.

1

ар.3-4, номчуур.

Тыва литератураның тывылганы болгаш баштайгы базымнары

I.ТАР үези – 1920-1941 ч.ч.

II. Дайын чылдарында тыва литератураның байдалы 1941 – 1945 ч.ч.

III. Тыва литератураның  совет үеде сайзыралы 1945-1956 ч.ч.

IV.  Тыва литератураның шапкын хөгжүлдези 1957-1985 ч.ч.

V. Тыва литература эде тургузуушкун чылдарында 1986-1990 ч.ч.

VI.  Амгы тыва литератураның 1991 чылдардан бээр байдалы.

06.-9.

Тываның Россияга каттышканы болгаш тыва литератураның улам ыңай хөгжүлдези.

1

Тыва Арат Республиканыё Россияга эки тура-биле каттышканыныё т==г\л\г, экономиктиг, культурлуг ужур-дузазы. Тывага улуг чаартылгалар: колхозтаашкын болгаш сууржулга, чырыдыышкын болгаш улус ==редилгези; чурттуё чуруунуё, аян-шинчизиниё =скерилгени, кижилерниё чаа психологиязыныё, аажы-чаёнарыныё, моральдыг б\д\штериниё хевирлеттинип келгени.

Тыва литератураныё шынар болгаш сан талазы-биле =з\лдези: чечен чугаа жанрыныё онза сайзырааны, баштайгы улуг тоожуларныё, романнарныё, шии чогаалдарыныё чечен-эстетиктиг ужур-дузазы. Орус дылдан тыва дылче, тыва дылдан орус дылче чечен чогаал очулгазыныё ==редиглиг, кижизидилгелиг ролю. Тыва литературлуг чечен критиканыё болгаш литература шинчилээр эртемниё боттанып келгени. «Тыва литератураныё допчу очериги», «Тыва литература», «Тыва драматургияныё боттанганы». «Тыва прозаныё боттанганы», «Тыва ш\л\к чогаалыныё тывылганы болгаш сайзырааны» ажылдарныё бижиттингени.

Конспект кылыр, ар.5-9.

13.09.

С.А.Сарыг-оол. Допчу намдары. Чогаадыкчы ажыл-херээ.

Эне-Сайым. Саян-биле  чугаалажыг. Чараш карак.

1

С.Сарыг-оолдуё ш\л\ктеринде улустуё аас чогаалыныё эстетиказын уламчылаан.

Публицистиг ш\л\ктер: «Д\\н болгаш б=г\н». «Саян-биле чугаалажыг».

Айт. харыылаар. Эпитеттер, деңнелге ушта бижиир.

Эне-Сай  шээжи-биле доктаадыр.

20.09.

С.Сарыг-оол  Ынакшыл. Аялга-ла аялга! Ном. Үрезинчигеш.

1

Ш\л\кч\н\ё уран-чечен аргалары, дылыныё аян-сырынныы.

Чаарттынган т=рээн черинге тураскааткан ш\л\ктер: ,«Аялга-ла, аялга!»

Ынакшыл лириказы: «Ынакшыл». Философчу лириказы: «Ном», «/резинчигеш».

Ынакшыл доктаадыр.

27.09.

С.Сарыг-оол  Алдын-кыс.

2

Ш\л\глелдиё кыска «намдары», темалары, идеялары, \ези, ужур-дузазы. Ооё кол маадырыныё даштыкы байдалыныё болгаш сагыш-сеткилиниё боттарынга т=лептии. «Алдын-кыс» – тыва улустуё бурунгаар депшилгезиниё дугайында чогаал.

Тывага колхозтажыышкынныё чоннуё амыдыралынга, аажы-чаёынга, чаёчылдарынга, психологиязынга киирген чаартылгаларын к=рг\скени. Ш\л\глелдиё аас-чогаалы-биле т=релдешкээ, дылыныё байы.

Ар. 25, айт.харыылаар. Үзүндү доктаадыр.

04.10.

Ч/с Аянныг номчулга.

1

Чогаадыг бижиир.

11.10.

С.Сарыг-оол  Аңгыр-оолдуң тоожузу.

1

Бирги, ийиги номдарындан эгелерни номчууру. Дилогияныё бижиттингениниё, сурагжааныныё дугайында медээлер. Ооё идейлиг уг-шии, темазы, сюжет болгаш композициязы. Аёгыр-оолдуё шаандагы Тывага амыдыралы (бирги ном).

+ск\с оолдуё салым-хуузу, амыдыралче баштайгы базымнары, ==р\шк\лери болгаш муёгаралдары. Улустуё езулалдарыныё, оюннарыныё, чаёчылдарыныё бичии Аёгыр-оолдуё угаан-бодалыныё быжыгарынга ужур-дузазы. Кол маадырныё овур-хевирин дамчыштыр чон дугайында теманы уранчыдып чырытканы, б=д\\н кижилерниё овур-хевирлери.

ар.50, айт.харыылаар.

18.10.

С.Сарыг-оол  Аңгыр-оолдуң тоожузу.

1

Дарлалга удур идея. Аёгыр-оолдуё чаа Тывага амыдыралы (ийиги ном). Национал хосталгалыг шимчээшкин болгаш кол маадыр.

Улустуё чазааныё доктааганы болгаш чаа т==г\л\г байдалдарда аёгыларныё ч=р\лдээлериниё илерээшкини..

ар.61, лит.карта чуруур. Чогаалдың дылының уран чечени. Тема, идеязы.

25.10.

С.Сарыг-оол  Аңгыр-оолдуң тоожузу Аревеге кирип алдым. Туткууш биле бийир. Ланчыыны карандаш солаан.

1

Революстуг чаалап алыышкыннарны камгалаар дээш демиселге Аёгыр-оолдуё киржилгези

Дилогияныё уран-чечени, дылы, тоожуушкунга аас чогаалдарыныё ужур-дузазы.

Ар.70. Ч/с Чогаадыг «Аңгыр-оолдуң амыдыралы-биле Тываның төөгүзүнүң холбаазы».

2-ги улдуң

Литератураның улусчузу

1

Улустуё аас чогаалыныё чаагай чаёчылдарын салгап алганы. Эге базымнардан тура к\ш-ажылчы чоннуё идеалдарын, к\зээшкиннерин, манаашкыннарын илередип келгени. Тыва литератураныё кол сорулгазы – к\ш-ажылдыё кижилерин чурууру. Оларныё ажыл-херээн, арын-н\\р\н, найыралчы, ынакшыл сеткилдерин илередири.

Литератураныё улусчу болурунуё негелделерин Тывага хажыдып турганы.

Тыва лит-ң үндезилекчилерниё болгаш салгалдарныё намдарлары.

Тыва литературага бай, ядыы аёгыларныё т=лээлериниё чуруттунуп келгени, оларныё демиселин, бодалга-сорулгаларын илереткени.

Улустуң езу-чаңчылындарын көргүскен чогаалдар.

15.11.

С.Б.Пюрбю. Допчу намдары. Чогаадыкчы ажыл-херээ. Шүлүктери. Тулчуушкунче. Чуртталганың аялгазы. Эрик Хайыракан.

1

Ш\л\кч\н\ё уран-чечен мергежилиниё боттанып эгелээни (\женги чылдар). Ооё С.Пюрбюн\ё ш\л\глелдериниё уткалыг угланыышкыннарыныё, уран-чечениниё, эстетиказыныё чаа деёнелдерже бедээни.

Патриоттуг ш\л\ктери-биле таныжылга: «Тулчуушкунче». Ш\л\кч\н\ё философчу лириказыныё \легерлери:«Чуртталганыё аялгазы», «Чаёгыс с=с дээш», «Далай болгаш Эрик». Ынакшыл лириказы: «К\ск\ сесерликке», «Алды айныё д\незинде».

Чуртталганың аялгазы доктаадыр.

22.11.

С.Пюрбю Кызыл үер. Тывада шаг үениң өскерлип турары.

Орус, тыва чоннуң найыралы.

1

Шииниё темазы, «Кызыл \ерде» ат-биле идейлиг утказын илереткени.

Феодалдыг Тывага социал болгаш национал ч=р\лдээлерни к=рг\скени. Революцияныё темазы. К\жеппейниё овур-хевири. Тыва, орус кижилерниё найыралыныё темазы. Феодал чагырыкчыларныё овур-хевирлери. Оларныё бир м=з\леш ниити болгаш карышкак, ч=р\шкек ч\\лдери.

Ар.92

29.11.

С.Пюрбю Кызыл үер. «Тывада эрги езунуң баганазы сыйылган». Чогаалдың  композициязы-биле ажыл.

1

Кол маадырларны чурааныныё шынныы, оларныё социал болгаш хууда харылзааларын к=рг\скени, болуушкуннарныё =й\, удаа-дараа солчуру, улустуё ырларын, \легер домактарын ажыглааны.

Шииниё уран-чечени.Композициязы.

Шиини катап номчуур.

Дыңнадыг «Шииде улустуң аас чогаалын ажыглааны».

08.12.

С.Пюрбю Үем болгаш үе-чергем дугайында

1

Чогаал авторнуё \р \еде чогаадыкчы дилээшкиннериниё \ре-т\ёнели. Ш\л\глелдиё уран-чечениниё онзагайы, тоожуушкуннуё кижизидикчи ужур-дузазы, дылыныё байы.

Тываныё революстуг х=гж\лдезиниё дугайында т==г\-философтуг утканы илереткени. Тоожукчу маадыр – т==г\н\ё дириг херечизи. Ооё чоок, т=рээн кижилериниё салым-чолунда Октябрьдан т=р\тт\нген чаа Тываныё сайзыралынче базымнары.

Ар.140, айт. харыылаар, үзүндү доктаадыр. Маадырларның овур-хевирин ушта бижиир.

15.12.

Ч/с Чогаадыг «Тыва чоннуң чурттап эрткен төөгүлүг оруу»  (шүлүглелге даянып бижиир).

1

ар.141 ниити айт.харыылаар..

22.12.

Тыва литературада төөгү-революстуг тема.

1

Овур-хевирлерниң бижиттингениниң онзагайы.

3-кү улдуң

12.01.

К/д/н

1

Төндүр номчуур.

19.01.

С.К.Тока Допчу намдары, чогаадыкчы ажыл-херээ. Араттың сөзү.

1

Трилогияныё дугайында ниити тайылбыр. Романныё композициязы, ооё Тыва улустуё т==г\л\г х=гж\лдезиниё дугайында идеяны романда илереткени. Арат чоннуё феодализм \езинде т\ренчиг чуртталгазы. Тас-Баштыгныё овур-хевири.

К\ш-ажылчы чоннуё ниитижиткен овур-хевирин чуруп к=рг\скени. Тоожукчу маадырыныё овур-хевири, чогаалдыё аёгы-аёгы кезектерин б\д\н уран-чечен система кылдыр каттыштырарынга ооё ужур-дузазы.

Күрседи дугайында немелде чүүл чыыр.Конференцияга белеткенир.

26.01.

С.К.Тока Араттың сөзү.

1

Ядыы кижилерниё социал медерелиниё одунганы, демиселче к=д\р\лгени. Революцияны к=рг\скени. Улусчу Тывага чаа амыдырал дээш демиселдиё темазын уранчыдып чурааны.

Дарлакчы аёгыныё кижилериниё овур-хевирлери, т==г\н\ё аёгы-аёгы чадаларында оларныё бир м=з\леш б\д\штериниё илерээшкиннери.

«Тыва бижикти өөренип эгелээни» деп  дыңнадыг кылыр.

02.02.

К/д/н Конференция «С.Тока - Тыва чон аразында  төөгүлүг хамааты».

1

С.Тока - Тыва чон аразында  төөгүлүг хамааты».Улустарныё найыралы – «Араттыё с=з\нде» =зек тема.

Трилогияныё уран-чечен онзагайлары, дылыныё чурумалдыы, аас-чогаалы-биле холбаазы, бойдус чурумалдарыныё уран-чечен ролю.

Сонуургаан эгеге план тургузар.

09.02.

Чечен чогаалдың кол-кол методтары.

1

Чечен чогаалдыё кол-кол методтары: критиктиг реализм болгаш социал-бадыткалдыг реализм дугайында кол-кол билиглер.

Чечен чогаалдыё кол-кол методтарының дугайында.

Конспект кылыр.

16.02.

Ч/с Чогаал сайгарылгазы (амгы тыва лит. Чогаал шилип аар)

1

Шилилге шүлүк доктаадыр.

23.02.

О.К.Саган-оол Чогаадыкчы намдары. Дөспестер.

1

.

Намдары болгаш чогаадыкчы ажылы.

Романныё идей-тематиктиг уг-шии. Хеймер-оолдуё овур-хевири.

Аныяк зоотехниктиё ажыл-херек аайы-биле б\д\ж\, хууда амыдыралынга кижизии, топтуу. Боражыктыё овур-хевири. Колхоз даргазыныё чаёында т=лептиг ч\\лдер: туруштуу, дагдынган ажыл-херээнге б\р\н бердингени, эш-==р\нге сагыш-човаачалы.

«Тыва- малчыннар чурту» деп дыңнадыг кылыр.

02.03.

О.К.Саган-оол  Дөспестер. Чогаалды кол идея.

1

Романныё идей-тематиктиг уг-шии. Романныё уран-чечени. Амгы үеде романның туружу.

Агар-оолдуё овур-хевири. Ооё чаёында, ажылыныё стилинде таарымча чок ч\\лдер: чаа ч\\лд\ х\лээп билбези, эргижирээн билиишкиннерден болгаш практикадан уштунуп шыдавазы, боду-биле ч=пшээрешпес кижилерге кара сагыштыы.

Ар.198, айт.харыылаар.

09.03.

Ч/с Чогаадыг Хеймер-оол - бистиң үеживис.

1

«Аныяктарның  амыдыралче көрүжү» деп темага дыңнадыг кылыр.

16.03.

Роман дугайында билиг. М.Б.Кенин-Лопсан  Допчу намдары. Чүгүрүк  Сарала.

1

Романда Тывага эрткен ч\с чылдыё \жен чылдарыныё т=нч\з\нде, д=ртен чылдарныё эгезинде чаа амыдырал дээш демиселди Саадактыё ажыл-\\лезин дамчыштыр к=рг\скени. Кол маадырныё б\ткен база б\тпээн к\зелдери. Ооё улусчу революцияны, Россияныё чону-биле найыралды шын билип чорууру, ооё уламындан амыдыралга тура-соруктуу.

«Ч\г\р\к Саралада» тываларныё чаагай чаёчылдарын х=й янзы чурааны, фашистиг халдакчылар-биле маадырлыг демисежип турар Кызыл Шеригге белек кылдыр эё-не ыдыктыг малдарын чорудуп турганын к=рг\скени.

Конспект кылыр, айт.харыылаар. План тургузар.

23.03.

М.Б.Кенин-Лопсан Ынакшылдың ному.

Чанчык биле Доглааныё бот-боттарынга чаяаттынганы, оларныё аас-кежиинге таварышкан моондактарныё социал утказы.

Чогаалдыё композициязы болгаш дылы.

Романныё уран-чечениниё бедииринге сактыышкыннарныё, монологтарныё, диалогтарныё, пейзажтарныё, этнографтыг киирилделерниё ролю.

Чогаалдыё композициязы болгаш дылы.

Ар. 228, айт. харыылаар. Салымның ному. Тыва араттарның овур-хевири.

4-кү улдуң

С.Ө.Тамба Чогаадыкчы намдары. Капитан Гастеллога. Мээң байым. Амыдырал хеми. Аалдап четсе. Чагаам сөглээр. Сөзүм утпа.

1

Намдары.Тайбыё, дайын, маадырлыг чорук дугайында. Чоннуё чаа амыдыралыныё чурумалдарын к=рг\скени, кижиниё ханы ынакшыл сеткилдерин илереткени. Чогаалчыныё к\зелдери, идеалдары.Ш\л\ктериниё онзагай талалары.

«Капитан Гастелло», «Т==г\н\ё кескиндизи», «Мээё чуруум»; «Ажык, Саргал дугайында ырлар», «Мээё байым», «Амыдырал хеми»; «С=з\м утпа», «Чагаам с=глээр»; «Аалдап четсе» деп ш\л\ктери.

Мээң байым (доктаадыр).

06.-4.

С.Ө.Тамба Алдынчы

1

«Бичии алдынчы». Чогаалдың идейлиг, кижизидикчи угланыышкыннары.

Чогаалдың композициязы, идейлиг ужур-утказы.

1 шүлүк доктаадыр. Ар.262, айт.харыылаар. 6 дугаар айт. бижип харыылаар..

13.-4.

С.Сюрюн-оол Чогаадыкчы намдары Ынакшыл-дыр.

1

Тоожуда Тывага тускай эртем-билиглиг орус кижилерниё изиг к\зел-биле чедип кээп, социал-психологтуг бергелерни туруштуг ажып эртип, чоннуё ажыл-херээнге киржип турганы. Мария биле Хеймерек башкыларныё аразында харылзааларныё тургустунганыныё байдалдары. Ийи маадырныё аажы-чаёнарында, чаёчылдарында таарышпас талаларныё х=й\. Оларны ынакшылдыё хуулгаазын к\ж\н\ё ашканы.

Аныяк башкыларныё найыралынга, ынакшылынга Чаш-Уругнуё, Салчак Канчыыровичиниё болгаш суурнуё чурттакчыларыныё хамаарылгазы.

1-ги эгениң сюжеди.

20.04.

С.Сюрюн-оол Ынакшыл-дыр.

1

Тоожуда чылдагаан чок черге актыг кижилерни кедээр, н\г\лдээр, тудуп бажыёнаар чоруктуё Тывага бооп турганын к=рг\скени.

Тоожуушкунну солун болдуруп турар чурумалдыг аргалар. Чогаалдыё амгы \еде ужур-дузазы.

    «Ынакшыл-дыр» деп чогаалда Тываныё д=ртен чылдарда амыдыралын шын, тодаргай чурааны. Ону к=рг\зерде чогаалчыныё х\н б\р\деги чуртталганыё херечизи барымдааларны ажыглааны.

Ар.290 чедир номчуур.

27.04.

Ю.Ш.Кюнзегеш  Допчу намдары. Шүлүктери. Сөглексээн мен. Чеди-Сүүр. Дидир-дидир. Харлыг Саян бажын ажыр. Күс. Угуулга-даа бол даан, ырым.

1

Кижиниё т=рээн черин сонуургап, ооё чажыттарын билип алыр к\зелиниё оттуп келгени. Аёаа улустуё янзы-б\р\ хоругдалдарыныё моондак бооп чорааны. Оларны эртемниё ачызында ш\л\кч\н\ё ажып эрткени, боду геолог болу берген, «кылаёнашкан бедиктерни кырлаарынга» белен апарганы. Чогаалдыё маадырларыныё чурттап турган чери болгаш \ези.

«Дидир-дидир».Ш\л\кте улустуё чамдык бурунгу чаёчылдарыныё эртем-техниканыё ачызында амыдыралындан чидип турарын, ону дыёнаанын хынаар деп чаа чаёчылдыё солуё бергенин к=рг\скени. Чогаалда дидир-дидирниё овур-хевирин шын чурааны.

Шилилге шүлүк сайгарар.

Ч\с Чогаадыг Ю.Кюнзегештиң шүлүктериниң онзагайы.

05.05.

К.Ч.Тоюң Чогаадыкчы намдары. Ыраажы кыс. Көгерим.

1

Ш\л\кт\ё адыныё дугайында киирилде с=с. Ш\л\кте улусчу чаёчылдарны к=рг\скени.

Ынакшылыныё бир д=з\ – кыс кижинииё салым-чаяанын чогаалда х=й талазындан \нелээни.

Т=рээн чериниё бир ыдыктыг артынга чорааш, маадырныё сеткилиниё магадап, чоргаарланып хайныкканындан бодаан бодалдарыныё уг-шии, чаражы. Кыстыё овур-хевирин тода кылдыр чурааны болгаш маадырныё к\зелдерин илереткени.

Доктаадыр.

11.05.

К.Ч.Тоюң Ынакшыл болгаш өлүм

1

Ш\л\глелдиё уран-чечени: м=гелер х\решкенин, дургуннаан аныяктарныё турлаан, Хемчиктиё бойдузун чурааны.

Чогаалдыё дылында коёдаалаё, катай кагар, х=лбеш кылдыр удур к=рген, б\д\мел дег, даржык-хай, чаёгы, эннеп келир, чиёзе, кулузун, одага деп с=стер каттыжыышкыннарыныё болгаш с=стерниё овур-хевир тургузукчу аяны.

  Ш\л\глелдиё \ндезиннери, ында болуушкуннарныё \ези, чери, х=гж\лдези болгаш т=нч\з\. Кижилерниё ыдыктыг сеткилдериниё бирээзи ынакшылды бурунгу феодалдыг езу-чурумнуё бужартадып чорааны. Ак-оолдуё, Чечекмааныё овур-хевирлери, ынакшылы, тура-соруу.

Шүлүглелде чечен үе, овур-хевир. Чогаалга үнелел бижиир.

18.05.

Т.Д.Кызыл-оол Бугага үстүртүпкен.

1

Тыва улустуё база делегейниё алдар-сураглыг кижилериниё араганыё хай-бачыдыныё дугайында чугааларын ажыглап тургаш, бак чаёчылдарныё дугайын кижилерге хандыр билиндирер дээн чогаалчыныё бодалдары.

Араганыё хай-бачыдыныё дугайында чугааларын ажыглап тургаш, бак чаёчылдарныё дугайын кижилерге хандыр билиндирери.

Чайын номнар номчуур.

Тыва критиканың дугайында билиг.

Тыва литератураны шинчилеп келгени болгаш амгы \ези, критиктиг номнарныё ужур-дузазы.

Чечен чогаалдыё т==г\-биле тудуш харылзаалыг болурунуё дугайында чугаа: Тываныё Россияга эки тура-биле каттышканыныё, сууржулганыё, коллективизацияныё, чырыдыышкынныё тыва литератураныё темалар, идеялар, жанрлар талазы-биле байыырынга чаагай салдарлыг болганы.

Тыва литератураныё эстетиктиг шынарыныё к\штелгени. /ндезилекчи чогаалчыларга ийиги салгалдыё салым-чаяанныг чогаалчыларыныё немежип келгени. Чечен литературлуг критиканыё ажыктыг болгаш халалыг бооп тыптып келгени. Литература шинчилээр эртемниё боттанганы, ооё Тыва литератураныё т==г\з\н «Тыва литератураныё допчу очериги», «Тыва литература. Допчу т==г\з\», «Тыва литератураныё т==г\з\н\ё очерктери» деп номнарда \нелеп, т\ёнеп к=ргени.

. А.Калзанныё «Литература болгаш амыдырал», «+з\мнерниё демдектери», Д.Кууларныё «Т==г\ болгаш амгы \е», М.Татаринцеваныё «Тывага литература ш\г\мч\лелдиг бодалдарыныё боттанганы», З.Самданныё «Аас чогаалындан литератураже», Ч.Ч\лд\мн\ё «Номчукчунуё эскериглери», Ч.Серен-оолдуё «Чогаал дугайында демдеглелдер».

Наименование

раздела программы

Тема урока

Кол-во

часов

Срок

Элементы минимального содержания обр-я

Требования к уровню подготовки обучающихся

Дом.зад.

Дата

Бирги улдуң

02.09.

Тыва литератураның амгы үези.  Билдингир шүлүкчүлер.

1

Чээрбиги ч\с чылдыё 70-80 чылдардан , 2012 чылдарга чедир тыва литератураныё чечен с=ст\ё х=гж\лдези. Амыдырал болгаш Кижи дугайында чогаалдар, шоодуг болгаш дузаашкынныг чогаалдар. Тыва литератураныё сайзыралыныё оруунга нарын шаптараазыннар. Совет Эвилелинге эде тургузуушкуннуё чылдарында с=ст\ё уран ч\\л\нче к\р\нениё кичээнгей салбайн барганы, чогаалчыларныё сандарааны, делегей к=р\\шк\н\н\ё =скерилгени.

Чаа чээрби бирги ч\с чылдыё эгезинден бээр Тыва литератураныё улусчу м=з\-шынарыныё катап к\штелип олурары.

Тыва литератураныё амгы \е-чадазын этаптарга хуваарыныё дугайында башкыныё бодалы.

Ийиги салгалдыё чогаалчыларыныё чогаадыкчы мергежилдиё ус-дарганнары кылдыр =з\п келгени. Салым чаянныг аныяк чогаалчыларныё литература херээнге киржи бергени.

Амгы тыва литературада шүлүкчүлер.

06.-9.

К.д.н. Ш.Суваң «Хоорай ыттары» ( «Чагаа»)

1

Амгы тыва литературада шыырак прозучунуң чечен чугаазы.

Мөзү-бүдүш темазы – хүннүң чугула айтырыгларының бирээзи.

13.09.

С.Сюрюн-оол. Чогаадыкчы намдары.  Шүлүктери «Көк-көк даглар» «Ак».

1

Кижиниё салым-чолунуё чон-биле, т=рээн чурту-биле чарылбазыныё болгаш найырал дугайында бодалдарны илереткени.

Төрээн чер дугайында шүлүктери. «Көк-көк даглар» «Ак».

20.09.

Тоожу «Авазынга даңгырак» (ар.8-41).

1

Эрткен ч\с чылдыё ийиги чартыында тываларныё чаагай чаёчылдарынга хоралыг уржуктарлыг, кайы хамаан чок аалдажыр, амыдыралга болган аар-саар болуушкуннарны х==редип демдеглээр чоруктарныё немешкени. Оларныё аныяк =скенниё келир \езиниё сорулгаларынга шаптыктай бергенин тоожуда к=рг\скени.

Чогаалдыё тыва литературага чаа темалыг угланыышкынны кииргени. Тоожунуё темазын авторнуё «Кымныё оглул?», «+ске кадай» деп романнарда улам илереткени.

Чогаал-биле таныжылга.

27.09.

Тоожу «Авазынга даңгырак» (ар.41-61).

1

Тоожуда кол маадырларның овур-хевири. Адалар болгаш уруглар темазы.

Бойдус камгалалының темазын чырытканы.

Чогаал маадырларынга характеристика. Чогаал болгаш амгы үе.

04.10.

С.Сюрюн-оол «Ногаан ортулук».

1

Бойдус камгалалыныё дугайында чээрбиги ч\с чылдыё орта \езинде тыва литературага тургустунган айтырыг амгы \еде онза чидий берген болгаш м=з\-шынар, база чаёчылдар дугайында темалар-биле капсырлажы бергенин чогаалчыныё «Ногаан ортулук» тоожузунда х=й темалыг кылдыр чуруп к=рг\скени.

Улуг кижилер болгаш аныяктар аразында харылзаа.

Бойдус болгаш кижи деп темага уругларның хамаарылгазы.

11.10.

Ч/С «Ырлап эвес, ыглап чыдар хөл»

1

18.10.

Ю.Ш.Кюнзегеш Чогаадыкчы намдары. Шүлүктери.Саргатчай. Шүлүкчүнүн орнукшулу ыржым, шириин. Хадың.

1

«Саргатчай», «Дуруяалыг-Хем», «Т=рээн хемим эриинде» деп ш\л\ктерде кижиниё ие-чуртунга эргеленген сеткилдерин илереткени. Ол сеткилдерниё уран-чечени, аян сырынныы. Ш\л\ктерниё тургузуунда, дылында онзагай талалар.

Улуг шүлүкчү С.Пюрбю дугайында сактыышкын.

Саргатчай. Шүлүкчүнүн орнукшулу ыржым, шириин. Хадың. Шүлүктерниң философчу утказы. Уран чечени.

25.10.

Ю.Ш.Кюнзегеш «Куда».

1

Тыва улустуё бир улуг чаёчылы болур куда дугайында чугаа. Эрги кудалажыышкын деп чаёчылдыё амдыгаа дээр артканы, Ш\л\глелдиё уран-чечени, дылы, ш\л\к тургузуу болгаш амгы \еде ужур-дузазы.

Аянныг номчулга. Чогаалдың тема, идеязын тодарадыры.

Ю.Ш.Кюнзегеш «Куда».

Эрги кудалажыышкынның чамдык хоралыг талаларын ш\л\глелде к=рг\скени. Хенчейниё к\зел-соруун куда чаёчылыныё \зе киргени. Кол маадырныё болгаш Суланыё овур-хевирлери.

Чогаалдың дылы. Улусчузу.

Шүлүглелдиң амгы үеде туружу.

Ийиги улдуң

1

15.11.

Ш.Д.Куулар «Баглааш».

1

«Баглааш» – м=ёге амыдыралдыё читпес демдээ деп философчу бодалды роман-дилогияда чогаалчыныё илереткени. Чогаалда болуушкуннар С\т-Х=л девискээринге чээрбиги ч\с чылдыё ортаа \езинде болуп турарлар. Ынчан тываларныё мурнунга \ш улуг шилилге турган: улусчу эрге-чагырганы х\лээп алыр бе? Совет улустуё Ада-чуртунуё дайынынга киржир бе? Совет к\р\неге каттыжып алгаш, сууржулганыё база коллективизацияныё оруунче кирер бе? Чигзиниглиг, частырыглыг билиишкиннер ол т==г\л\г \еде х=й турза-даа, чон кедилиг х=гж\лдениё оруктарын шилип алган деп бодалдыё чогаалдыё композициялыг тургузуун, сюжеттиг шугумнарын углап-баштап турары.

«Баглааш» – тыва улустуё делегей к=р\\шк\н\н, медерелиниё, эртем-билииниё шапкын х=гж\п келгенин к=рг\скен символ.

Романда чон ортузундан шылгараан бурунгаар к\зел-соруктуг кижилерни, оларныё эртем-билиглиг салгакчыларын тода чураанын тодарадыр.

22.11.

Чурумалдыг символ дугайында билиг.

1

Чогаал теориязы-биле таныжылга.

Тыва чечен чогаалдарда чурумалдыг символ көргүскен шүлүк чогаалдары.

29.11.

Ч/С Бот ажыл.

1

08.12.

О.Ө.Сувакпит  Шүлүктери. Даг Алтайы. Сат Бүрзеккей дугайында баллада.

1

15.12.

О.Ө.Сувакпит  Шүлүктээн тоожу Аревэчи.

1

22.12.

О.Ө.Сувакпит  Шүлүктээн тоожу Аревэчи.

Ч\С Аянныг номчулга.

1

12.01.

Үшкү улдуң

1

19.01.

К.К.Кудажы  Чогаадыкчы ажыл-херээ. Уйгу чок Улуг-Хем.

1

Дарлакчыларга удур чоннуё соксаал чок демисели – романныё =зек темазы

Тывага хувискаал тиилээн соонда улустуё т==г\з\нге, амыдыралынга болган =скерлиишкиннер, кижилерниё чаа ажыл-херекче ч\тк\л\, ооё боттанып азы б\тпейн тургулааны. Чоннуё депшилгеже улуг базымнарны болгаш оларга моондак болгулаан кижилерни н\г\лдээр, хоругдаар болгаш буруу чок черге херекке онаар чоруктарны романныё м=ёг\н болгаш алдын томнарында к=рг\скени.

С\лдемниг кезектиё кижилериниё овур-хевирлериниё ужур-дузазы. Буян биле Анай-Караныё овур-хевирлери, чоннуё аас-кежии, хосталга дээш демиселини.

26.01.

К.К.Кудажы  «Уйгу чок Улуг-Хем» (кара том). Чогаалда овур-хевирлер.

1

 Романныё сюжеттиг шугумнарын харылзаштырып, идеяларын ажыдарынга Маёгыр чейзеёниё, ооё оглу Чудурукпайныё, Херик чейзеёниё, Домогацкихниё овур-хевирлери. Оларда дарлакчы аёгыныё бир м=з\леш аажы-чаёнарын илереткени.

Романныё маадырларыныё амыдыралында, аажы-чаёнарында, психиказында =скерлиишкиннер, тыва улустуё чаагай езу-чаёчылдары, чогаалда ажыглаттынган т==г\ материалдарын диргизип турар уран-чечен аргалар.

Романныё дылында т==г\л\г \ениё к=ст\\шк\ннери.

02.02.

К.К.Кудажы  «Уйгу чок Улуг-Хем». Чогаалда төөгүлүг болуушкуннар.

2

Чогаалда төөгүлүг үе.

Т==г\ материалдарын диргизип турар уран-чечен аргалар.

09.02.

К.К.Кудажы  «Уйгу чок Улуг-Хем». Чогаалда символдар.

1

Кара, кызыл, мөнгүн, алдын – өңнер, анай-хаак, Беш-Мелдер –символдуг овур-хевирлер.

Символдуг овур-хевирлерниң чогаалдың идей-тематиказынга салдары..

16.02.

Ч\С Чогаадыг «Уйгу чок Улуг-Хемде  Тыва биле Россияның салым-чолу» .

1

ТАР, Тыва АССР, ТР болгаш Россия. Төөгүлүг байдалдар.

Төөгүге хамаарыштыр бодунуң бодалдарын дес-дараалашкак чуруп көөрүнге чаңчыгар.

23.02.

Орус, тыва чоннуң найыралын чогаалда көргүскени.

1

Орус, тыва харылзааларның тыптып келгени, улам ыңай чоок апарганы.

Овур-хевиирлерге характеристика бээр. Тываның хөгжүлдезинге улустар аразының найыралының ужур-дузазы.

02.03.

Ч\С  «Уйгу чок Улуг-Хемде» Сүлдем ирейниң өг-бүлези - улуг  күрүне.

1

Өг-бүле айтырыы чогаалда.

Ада-ие болгаш уруглар аразында харылзаалар.

09.03.

Тест-биле ажыл.

1

16.03.

К.К.Кудажы «Долуманың хуулгаазыны».

1

Комедияныё идеяларыныё амыдыралчы \ндезиннери. Салгалдарныё кижизидилгезиниё дугайында авторнуё бодалдары.

Чогаалдыё утказы, киржикчилериниё эки база хоомай м=з\лери.

23.03.

Дөрткү улдуң

К.К.Кудажы «Долуманың хуулгаазыны».

Чогаалдыё утказы, киржикчилериниё эки база хоомай м=з\лери.

Комедияныё кол чечен аргазын чогаалчыныё мергежилдиг ажыглааны. Чогаалдыё дылында чаа ч\\лдер.

Комедия -шии чогаалының  бир хевири.

1

Комедия – шии чогаалыныё бир чаа хевири, ооё тыва литературага тывылганы болгаш х=гж\лдези.

Тыва литературада комедиялар.

06.-4.

Тываның орус дылдыг чогаалчылары. С.В.Козлова. Шүлүктери. «Чаражын аар!»,  «Казах ыры», «Агы

1

Тываның орус дылдыг чогаалчылары-биле таныжылга.

«Чаражын аар!»,  «Казах ыры», «Агы».

13.-4.

 Шүлүглел «Сыра».

«Сыра» деп чогаалдың  идейлиг утказы.

Тыва хамнаашкын дугайында, дериг-херекселиниң утказы.

Е.Д. Танова Чогаадыкчы ажыл-херээ. Шүлүктери.

Шүлүглел “Арбас-Ойну мунувуткаш”.

1

Е.Танованың шүлүктеринде хамааты тура-сорукту, кижиниё амыдыралынга ханы ынакшылды, бойдусту к=р\п, дыёнап, ооё-биле с\мележип билирин к=рг\скени.

 Ш\л\глелдиё т==г\н\ё шынынга д\\шкээ. Алдан-маадырларныё демиселчи ажыл-херээниё \нген д=з\н к=рг\скенинде ылгавырлыг талалар. Ш\л\глелдиё овур-хевирлери болгаш уран-чечени. Ооё ш\л\к тургузуунда авторнуё чаа тывыышкыннары.

Шүлүктерниң сайгарылгазы.

20.04.

А.А.Даржай. Хемнер бирде сыыгай-даа бээр. Игил ыызы.

1

Т=рээн черниё, езу-чаңчылдарның овур-хевири. «Игил ыызы” деп чогаалдарнында мораль болгаш т==г\-биле сырый харылзаазы.

Аянныг номчуур, уран-чечен аргаларын тодарадыр. Тема, идеязын илередир.

27.04.

Ч/С Чогаадыг «Шүлүк-ырның дүлгээзини» (номчаан чогаалынга үнелел).

1

Тыва литератураны өөренген чылдарының дургузунда темаларынга хамаарыштыр бодалдарын илередири.

Бижимел чугаа сайзырыдылгазы. Бодалдарын логиктиг чыып, чаңгыс тема, идеяны чырыдып билири.

05.05.

Түңнел кичээл.

1

Тыва литератураныё амгы \еде т==г\з\н\ё, чогаалчыларыныё болгаш оларныё чогаалдарыныё дугайында делгереёгей чугаалажыг.

Чечен чогаал – с=ст\ё уран ч\\л\ болур, ол барык б\г\ уран ч\\лдерниё \ндезини, кижизидилгениё \нелеттинмес чепсээ деп бодалды доозукчуларныё кезээде сактып чоруур ужурлуу.

11.05.

1

18.05.

Наименование

раздела программы

Тема урока

Кол-во

часов

Срок

Элементы минимального содержания обр-я

Требования к уровню подготовки обучающихся

Дом.зад.

Дата

1 улдуң

02.09.

Чогаал дугайында сөс.

1

Эрткен класстарга ==ренген чогаалдар, оларныё авторлары база чогаал теориязы. Чаа эгелээн ==редилге чылында

литература кичээлдериниё сорулгалары, шээжилээр, класстан дашкаар номчуур чогаалдар, номчукчулар конференциялары, литературлуг кежээлер, экскурсиялар, ужуражылгалар, б=лг\мнер, чогаадыкчы каттыжыышкыннар дугайында беседа.

Сески класска чорудар аас болгаш бижимел ажылдар, кол-кол мергежилдер болгаш чаёчылдары-биле таныжар.

Күс доктаадыр.

06.-9.

С.А.Сарыг-оол Улуг-Хемим

1

Чогаалчыныё дугайында сактыышкынныг беседа, «Улуг-Хемим» деп ш\л\глел С. А. Сарыг-оолдуё кижи болгаш бойдус дугайында ханы бодаашкыннарыныё т\ёнели.

Чогаалда Улуг-Хемниё к\ск\ база чайгы пейзажтары, оларныё авторга эргими, амыдыралга янзы-янзы ужур-дузалыг турганы. Амгы Улуг-Хемниё эриинде чаартылгалар, ооё унун чурттааннарныё ниитилел байдалдарыныё чаагайжааны.

Чогаал-биле таныжылга.Ш\л\глелде авторнуё овур-хевири, кыска намдары; уран-чечен чурумалдар, минниишкиннер, с\мелер, бадыткалдар.

Үзүндү шээжилээр.

1-ги эгезин доктаадыр

13.09.

С.А.Сарыг-оол Улуг-Хемим

1

«Улуг-Хемим» деп чогаалдыё ш\л\к тургузуу болгаш дылы.

 Ш\л\глелдиң дылының онзагайы. 

Эпитеттер, деңнелге, метафора  ушта бижиир.

Чогаадыгга белеткенир.

20.09.

Ч\С Чогаадыг Күскү хөгжүм

1

Чурук чуруур.

27.09.

Шүлүглел дугайында билиг.

1

Чогаал теориязы. Ш\л\глел дугайында ==редигниё кол-кол негелделер.и болгаш

 «Улуг-Хемимде» деп шүлүглелде уран-чечен аргалар.

Конспект бижиир.

04.10.

В.Көк-оол Самбажык Шииде кол чөрүлдээ

1

Чогаалчыныё чогаадыкчы оруунуё дугайында сактыышкынныг чугаа: социал байдалы, ==ренип чораан черлери, башкылары, б\д\р\п чораан ажылдары, сурагжаан чогаалдары, ойнаан рольдары.

Бирги к=жегеде 19 вектиё т=нч\з\нде тыва улустуё амыдыралга ч=пт\г чорук дээш демиселиниё к\штелгени, ооё баштыёнарын феодалдыг эрге-чагырганыё тудуп хоруп, эрии-шаажы-биле кезедир деп оралдажып турганын, чоннуё аёаа удурланыышкынын к=рг\скени.

 «Самбажыктыё» амгы \еде ужур-дузазы.

«Самбажык» — драматургтуё т==г\ч\ езу-биле угаап бодаашкыннарыныё ханылаанын илереткен драма.

Карачал чоннуё к\ш-ажылыныё салым-чаяаныныё ачызында феодалдарныё байып келгени. Алдын, м=ёг\нн\ё кижилерни т==редип эгелей бергени.

Эргижирээн сөстер ушта бижиир.

11.10.

В.Көк-оол Самбажык  Алдан маадырларның овур-хевири.

1

Ийиги к=жегеде эрге-чагырга тутканнарныё тамчыктыг амыдыралын чоннуё уе-човуурунга оларныё пат-ла чаёчыгып калганын к=рг\скени. Ол чыргалдыг байдалды Самбажыктыг кезектиё \рээнинге эргетеннерниё д\в\реп, аарып турары, оларныё тура халыышкынга удур чорудуп турган хемчеглери.

Алдан-маадырларныё х\рээлеёиниё =з\п турганы, оларга алтай улустуё эрес-дидим оолдарыныё дузалап турганын к=рг\скени.

Бай аёгыныё тергииделиниё к\штелгенинге, моральдыг самыыралдыё кедерээнинге угаан-сарыылдыг кижилерниё удурланыышкыны. Оларны 60 дургун дей бергени. Алдан «дургуннарныё» кол сорулгазыныё «бистер дургуннар эвес бис. Бистер шынныг хоойлу авыралдып (бургандан дилеп — Д.К.) турар улус бис» деп Самбажыктыё с=стеринде илерээни. Оппуккайныё =лгениниё символиктиг утказы. Алдан-маадырларны чоннуё деткип турганы.

Ар.33, онаалгаларны кылыр.

18.10.

В.Көк-оол Самбажык   Шииде улустуң аас-чогаалын ажыглааны.

1

Шииниё \шк\ к=жегезинде алдан-маадырларныё турлаанда х\н б\р\н\ё амыдыралы. Удурланышкак талаларныё аразында демиселдиё с==лг\, шиитпирлиг чадазынче шилчээни. Самбажыктыё планы. Тыва феодалдарныё шериглериниё Кара-Дагга чедип келгени. Октуг, боолуг с==лг\ тулчуушкун. Алдан-маадырларныё аштырганы. Чаагай кызыл хаяаныё чырыткыланып келгеш, =же бээриниё утказы.

Чогаалдыё дылы: Кепти, Бадыргуул, т=ре, амбын, д=рбет, имбии, эжен, лаё, чаёгы, х\нд\, бошка, албаты, кара-чуул, черлик шай, чиёзе, одага, ==лет, ш==-б=р\, даа дарга дээн ышкаш с=стерниё утказы.

«Самбажык» деп драманыё кол-кол таарымчалыг болгаш таарымча чок овур-хевирлери. (Дажыма, Самбажык, Комбулдай, Оппуккай, Чинчи, Бошкажык; Сеёгин, Койнаа, Белдер, Кызыёнай, Шадып). Шииниё уран-чечени: диалогтарныё шыёгыызы; \легер домактарны, ырларны ажыглаанындан маадырларныё овур-хевирлериниё тодарааны.

Ырылар, үлегер домактар ушта бижиир.

25.10.

Ч\с Чогаадыг Алдан-маадырлар - хостуг чуртталганың эгелекчилери.

1

Немелде номчулга кылыр.

«Алдан маадырлар деп кымнарыл?»

Шии дугайында билиг

Чогаал теориязы. Шии чогаалдарыныё трагедияныё, драманыё, комедияныё =ске аймактардан кол ылгалдары.

С.А.Сарыг-оолдуё «Чечен биле Белекмаа»; К.-Э. Кудажынынё «Он бир», «Долуманыё хуулгаазыны» деп чогаалдарыныё ылгавырлыг талаларынга ч=ленип, теориялыг билигни тайылбырлаар.

Конспект  бижиир.

Ю.Ш.Кюнзегеш Дыт.

1

Ю. Кюнзегештиё чогаадыкчы намдарындан барымдаалар база ооё чогаалдарындан ==ренген ш\л\ктер дугайында чугаа. «Дыт» деп ш\л\к — чогаалчыныё бойдус дугайында лириктиг чогаалдарыныё бирээзи. Ында дириг бойдустуё болуушкуннарыныё каракка к=з\лбес нарын харылзааларын к=рг\скени.

.

Дыт — черниё, дээрниё, х\нн\ё харылзаачызы. Ооё дамдыларны дозуп ижип, херелдерни б\р\лерге сиёирип ап, черже дамчыдып, дагжап, Иези Чер-биле с\мележип турары. Кижиниё бойдусту дыёнап билир салым-чаяанныы.

Ш\л\кте диригжидилгени делгереёгей ажыглааны; сес, чеди, алды одуругларны строфалар кылдыр эптеп чогаатканы. Ажыглаттынган аяннажылгалар

Шүлүктүң сайгарылгазын кылыр, доктаадыр.

15.11.

Ю.Ш.Кюнзегеш Чөөн чүктүң кижизи мен..

1

Авторнуё «Ч==н ч\к» деп билииниё утказы. Ш\л\кте Тываныё пейзажындан ооё чурттакчызыныё салым-чаяаныныё, чаёчылдарыныё укталып б\ткени; бойдусту дыёнап, аёаа чоруп, ону ажыглал билири. Ш=лээн, сериин, делгем тайга, хову чурттап чораан тыва кижиниё кумзат, ноян кижилерге эштенчилеп, чиргилчин дег аас-кежикти к\зеп чорааны. Т=ре багы феодализмни чылча шапкан ажылчынныё, тараачынныё — Россияныё улустарыныё дуёмазы болу бергени. Ооё ==редилге, ажыл-биле =ён\ктежип, ынакшылды, найыралдыё ырын ырлап дорукканы, ораннар болгаш с==к-язы ылгавазы, ч=пт\г чорук дээш демиселчилерни деткиир соруу.

«Ч==н ч\кт\ё кижизи мен» деп ш\л\кт\ё авторунуё овур-хевири, бодалдарыныё солуну; бедик уран-чечен деёнелдии; тургузуунуё онзагайы; дылыныё байы (алажы, байлаё, ай, бес, артыш, шаанак, хонак, хевек, кумзат, х\рээ-хиит, д=ёг\).

Чуртунга, аёгызынга чоргааралды илереткени.

Чогаалчының төрүттүнген чериниң онзагайы.

22.11.

Аянныг номчулга

1

Шилилге шүлүк сайгарар.

29.11.

К.К.Кудажы Тараа. Суваңның өг-бүлези.

1

«Тараа» — К.-Э. Кудажыныё бирги улуг тоожузу. Ооё эгезинде болгаш с==л\нде кол маадыр Тарак-оолдуё амгы \еде б\д\р\п чоруур ажыл-херээн, ниитилел байдалын к=рг\скени. Чогаалдыё иштики эгелеринде кол маадырныё ачазы Суваёныё Тывага улусчу революция тиилээриниё мурнуу чарыында амыдыралыныё база бодунуё адазы-биле Х\реё-Чейзеёниё н\г\л\нге алыскаш, ак солааннарныё холунга киргениниё болгаш Ус-Аксыныё тараачыннарыныё ооё амы-тынын алганыныё дугайында чугаазы.

Тараа — амыдыралдыё, найыралдыё, демиселдиё \нер д=стериниё бир кол чылдагааны деп бодалды тоожуда илереткени.

Ар.78. Конференцияга белеткенир.

08.12.

К.К.Кудажы  Тараа. Арат Суваңның чагыы.

1

«Тарааныё» кол-кол овур-хевирлери, оларныё берге салымдан революцияныё ачызында аас-кежиктиг орукче киргени.

Тоожуда болуушкуннарныё девискээри. Бо-былаа, кастык, сегел салы, эзер б=кт\ргези, \ёгерип алыр, чаёчыл-чурум, шопулак, хува, дуюг бастырар, орнукшудар деп с=с каттыжыышкыннарыныё уран-чечен овур-хевирлер чуруурунга киржилгези.

Утказын чугаалаар.

15.12.

Ч/с Конференция Тараа- амыдыралдың дөзү

1

Чогаалдыё уран-чечени болгаш дылыныё солун талалары.

Чогаалда эгелерге  план тургузар.

22.12.

Композиция болгаш  сюжет  дугайында билиг.

Конспект кылыр.

К/д/н И.Иргит Ажыг конфета.

Композиция дугайында катаптаар.

Ийиги улдуң

1

12.01.

С.Сюрюн-оол  Озалааш хем.

1

Ар.101. Овур-хевирлерниң бижиттингениниң онзагайы.

19.01.

С.Сюрюн-оол  Озалааш хем. Хуралбай - чаа медээлер тарадыкчызы.

1

Бижимел харыыларны кылыр, ар.101 чедир.

26.01.

С.Сюрюн-оол  Озалааш хем.

1

Чогаалдың сюжединиң планын тургузар.

02.02.

Ч\С Эдертиг Кудурукпай одуруунга.

1

09.02.

А.Үержаа Үш чүс харлыг кырган кускуннуң чагыы.

1

Дыңнадыг «Ада чагыын арта баспас».

16.02.

А.Үержаа Ажыл

1

Доктаадыр

23.02.

К/д/н А.Үержаа шүлүктери.

1

02.03.

Ч.Ч.Куулар Шораан Човулаңның кончуун але.

1

Ар.124-136, конференцияга белеткенир.

09.03.

Ч.Ч.Куулар Шораан Даайының белээ

1

142-149,  номчуур.

16.03.

Ч.Ч.Куулар Шораан Кыштың өөрүшкүзү

1

Им-демдектерни оолдуң эскерип өөренгени..

23.03.

Ч.Ч.Куулар Шораан Байырлыг, кырган-ачай!

Ар.167, айт.харыылаар.

Ч\с Чогаадыг «Салымга канчап чагыртыр»

Конференцияга белеткенир

К/д/н Конференция Тыва улустуң хөгжүм херекселдери.

1

Ажылдарын эде кылгаш, дужаар.

06.-4.

Үшкү улдуң

1

13.-4.

Е.Т.Танова Илбилиг согун Эрткен үеже аалдаашкын.

1

Ар.181-186, номчуур.

20.04.

Е.Т.Танова Илбилиг согун Мурнувуста - келир үе

1

 Келир үениң им-демдээн ушта бижиир.

27.04.

Е.Т.Танова Илбилиг согун

1

Ар.193-201.

05.05.

Ч\с Бистиң келир үевис чуруктарда, шүлүктерда, чогаадыгларда.

1

 Билдинмес сөстер словары кылыр.

11.05.

А.Даржай Авамга

1

Аянныг номчулгага белеткенир.

18.05.

Ч\с Аянныг номчулга

 Чогаадыг «Мээң авам»

А.Даржай-биле ужуражылга

Ужуражылга соонда бодал.

К.Чамыян Ханы дазыл Алексей Тооруковичиниң чуртталгазы.

Чогаалчыныё намдары, чогаадыкчы ажыл-ижи.

«Ханы дазыл» деп тоожуда амгы \еде ортумак школаныё амыдыралында тыптып келген, нарын социал д=ст\г айтырыгларны коптарып к=рг\скени. Ында чараш ажы-т=лд\ будулгаазынныг орукче углап, буянныг ажыл-херекти буурадып турар арагалаашкын, оорлаашкын болгаш =ске-даа кем-херек \ндезиннерин илереткени. Оларны узуткаарынга коллективтиё артык к\шт\\, аёаа талантылыг, дуржулгалыг кижилерниё киржилгезиниё чугулазы.

 ар. 217

К.Чамыян Ханы дазыл Пар-оол болгаш ооң эштери.

Пар-оол Эрендиктиё салым-чолун шын орукче катап эгидеринге Алексей Агар-оолдуё ажыглаан боттуг аргалары. Х=й-Терек школазыныё ажыл-амыдыралыныё янзы-янзы байдалдарга кирип турганыныё чылдагааннары.

Тоожуда Агар-оолдуё, Ортунайныё, Х\рбелдейниё, Пар-оолдуё овур-хевирлериниё тускайлаё талалары.

«Ханы дазыл» деп тоожуда авторнуё ажыглаан чечен аргалары. Чогаалдыё дылында солун с=стер болгаш с=с каттыжыышкыннарыныё уран-чечен ролю.

Эш-өөр дугайында дыңнадыг кылыр, үлегер домактар ушта бижиир.

Түңнел кичээл Пар-оол - бистиң үеживис.

Амгы \еде ада-иелерниё =г-б\леге ажы-т=лд\ кижизидерде ажыглап турар ажыктыг база буруу аргаларныё дугайында бодалдарны чогаалчыныё ш\\п санап к=рг\скениниё ужур-дузазы.

“Мен Пар-оол болган болзумза...” деп дискуссия.

Чогаалга үнелел бижиир.

К.Чамыян Мөңгүн оттук

Школа музейлериниң уруглар кижизидилгезинге ужур-дузазы.

Эргиниң эт-херекселдеринриң ужур-дузазы.

Чогаал маадырының овур-хевиринге даянып, чараш аажы-чаңга хевирлеттинери.

Ар 241.

К.Чамыян Мөңгүн оттук

Чогаалдың дылы.

Тема, идея тодарадырынга  авторнуң ажыглаан аргалары.

Чогаалдың дылы, уран-чечени, ар.251

К.Чамыян Мөңгүн оттук

Авторнуң туружу.

Лириктиг киирилде, пейзаж ролью. Чогаалдың композициязы.

Төрээн чериниң пейзажын ушта бижиир.

Школа музейинче эксурсия

“Бурунгуларның кыйгызы” деп акция.

Школа музейинге экспонаттар чыыры.

Эрги шагның эдилелдерин чуруур.

К/д/н Алдан-Маадыр музейже эксурсия

Ч\с Чогаадыг Эрткен үеже аалдаанывыс  соонда

2

Чогаадыгга белеткенир.

Чогаадыглар түңнели-биле ажыл.

СТМ «Өөренгенин катаптаар»

СТМ-ге белеткенир.

Дөрткү улдуң

Ном номчуур.

М.Б.Ховалыг Ыдыктаан тук.

Тываның сүлделериниң төөгүзү.

Тываның ыдык ыры, сүлдезиниң ужур-утказы.

Ар.272-277

М.Б.Ховалыг Ыдыктаан тук.

Чогаалда төөгүлүг үе.

Чырыткылыг Далай-Лама башкының Тывага кээп чорааны.

Ар.281-289

Кичээл-ужуражылга

М.Б.Ховалыг –солун кижилерниң бирээзи.

Тываның билдингир кижилери-биле таныжылга.

Конференцияга белеткенир

Конференция Меңги кырында тук

Тывада төөгүлүг черлер дугайында дыңнадыглар.

Эртем ажылынга сонуургалдыг болуру.

Барымдаалыг чогаалдар дугайында билиг

Чогаалга үнелел.

К/д/н М.Б.Ховалыг Даглар шүлүглели

Амыдыралда бодунуң сонуургалын тып алыры.Берге байдалдарга бодун белеткээри.

Номчулгага сонургалдыг болуру.

Бот-тускайлаң номчуур.

З.А.Намзырай Эглип келир куштарым

Тыва херээжен чогаалчыларныё аразында З.А.Намзырайныё чогаалдарыныё дугайында башкыныё илеткели.

Ш\л\кте кударанчыг аян кижиниё т=рээн черинге ынак сеткилин, чогаадыкчы салым-чаяанын база к\штелдирер деп бодалдыё илерээни.

«Эглип келир» дээрге авторнуё эё эки чогаалдарыныё бирээзи. Ында чогаалчыныё т=рээн черинге ханы ынаан, ону чурукчу езу-биле к=р\п, х=гж\мч\ х==н-биле х\лээп ап билири. 

Доктаадыр, сайгарылга кылыр.Конференцияга белеткенир.

Ч/с Аянныг номчулга

З.Намзырай –тываның талантылыг херээжен шүлүкчүзү.

Аянныг номчулганың негелделерин сагыыры.

Конференцияга белеткенир.

 Конференция Тываның куштары

Төрээн чериниң бойдузунга ынакшыл.

Уругларның бойдуска ынаа, ооң чаражын эскерип билири.

А.Х.Ховалыг Кара-Даг дугайында баллада

Чогаалчының намдары-биле таныжылга. Төөгү темазын чырытканы.

Чогаалда маадырларның турлаа. Эрес, дидим чоруктуң үнер дөзүнүң дугайында чугаа.

Айт.харыылаар.

К/д/н Е.Танова Иениң салым-хуузу (тоожудан эгелер)

Тываның алдарлыг кижилеринге тураскааткан чогаалдар. Оларның бижиттингениниң онзагайы.

Бот-тускайлаң ном номчуурунга сундулуг болуру.Реферат кылып өөренири.

Ном номчуур.

Н.Рушева - талантылыг чурукчу.

Н.Рушева дугайында медээлер.

Маадырның тура-соруу.Сонуургалынга бердингени.

Ава, ачазының дугайында медээ чыыр.

Ч/с Чыл төнчүзүнүң хыналда ажылы.

Тыва литературада сонуургааны чогаалдар дугайы.

Өөренген билиглерин катаптап, билиин быжыглаары.

«Сонуургаан чогаалым» дыңнадыг.

Хыналда ажыл сайгарылгазы

Өөреникчилерниң ажылдарын эде-хере соп, демгнежип ажылдаары.

Боттарының туружун камгалап билиринге чаңчыгары.

Аянныг номчулга белеткенир.

Ч/с Аянныг номчулга.

Чыл дургузунуң чогаалдарының “чыскаалы”.

Аянныг номчулганың негелделерин сагыыры.

Чогаал теориязын катаптар.

Түңнел кичээл

Номчаан номнарынга болгаш =ске-даа ч\\лдерге бодунуё хамаарылгазын илеретпишаан, \нелел бээр.

Номчаан номунга, к=рген кинозунга, теледамчыдылгазынга, шиизинге \нелел бээри.

Чаа номнар номчуур.