Зоонимы с.Эрги-Барлык.
творческая работа учащихся (5 класс) на тему

Допчузу:

Киирилде ……………………………………………………………………….  3

I-ги эге. Дириг амытаннарнын аттарынын бѳлYктери……………………... 5

I.1. Черлер аттарының ажыглалы ……………………………………………. 5

II-ги эге. Эрги-Барлык суурда дириг амытаннарнын шола аттарының тургузуунуң аайы-биле бөлүктери…………………………………….………...7

II.1. Бөдүүн черлер аттары ……………………………………………………. 7

II.2. Нарын зоонимнерниң ажыглалы ………………………………………. 8

Түңнел ………………………………………………………………………….. 9

Ажыглаан литература даңзызы ………………………………………………. 10

Информаторлар данзызы……………………………………………………..10

Киирилде

         Ажылдың темазы: Эрги-Барлык суурнуң девискээринде дириг амытаннарның аттары.

Кижи төрелгетеннин амыдыралында дириг амытаннар кол рольду ойнап турар. Олар кижилерге сүдүн, дүгүн, эъдин берип, азырап чоруур. Бир эвес олар чок болза, чоннун амыдыралы бергедээр. Бистин суурувуста мээң эштеримнин, чангысклассчыларымнын азырал дириг амытаннарынын аттары хөлчок солун.

Ынчангаш, ук девискээрде азырал дириг амытаннарнын аттарын чыып, шинчилеп, оларның сайгарылгазын кылып, аныяк-ѳскенге тѳрээн черин билип алырынга, улуг дуза болзун деп идегел-биле  теманы шилип алган бис.

Шинчилел ажылының объектизи: азырал дириг амытаннар аттары.

Шинчилел ажылының материалы: Эрги-Барлык девискээринде азырал дириг амытаннар аттары.

Ажылдың чугулазы: Барыын-Хемчик кожууннун девискээринде азырал дириг амытаннарнын аттарынын ажыглалынга хамаарыштыр кылдынган ажылдар амдыызында чок, ынчангаш ук ажылды шинчилээри чугула.

Ажылдың чаа чүүлү: Ук  аттарынын  бөлүктерин тодарадып, оларның  тургузуун шинчилээрин оралдажыр.

 Ажылдың сорулгазы: зоонимнерниң  дыл талазы-биле сайгарылгазы.

Ук сорулганы чедип алырда шиитпирлээр айтырыглар:
- Эрги-Барлык девискээринде азырал дириг амытаннарнын аттарының  даңзызын тургузар;

- чыгдынган  аттарының  утказының  аайы-биле бѳлүктерин тодарадыры;

Ажылдың теоретиктиг үндезиннери:

Ойдан-оол А.К., Ондар Б.К, Доржу К.Б, Куулар Е.М. «Тыва дыл – 10-11 класс».

 Ажыглаан арга-методтар: чыыр болгаш тайылбырлап бижиириниң методтары.

 Ажылдың  практиктиг ужур-дузазы:  кожууннуң школаларның тыва дыл башкыларынга, ѳѳреникчилеринге бѳлгүм кичээлдеринге, факультативтерге  ажыглап болур.

Ажылдың тургузуу: киирилде, ийи эге, түңнел, капсырылга болгаш ажыглаан литература данзызы.

I -ги эге.  Эрги-Барлык суурнуң девискээринде дириг амытаннарнын шола аттарының бөлүктери.

Кандыг-даа черде онзагай, уран-чечен кылдыр адаттынган азырал дириг амытаннар аттары кайы кѳвей.   Ынчангаш суурнун девискээринде зоонимнерниң адырларын тодарадып, оларның  бөлүктерин  сайгарарын оралдажыр бис.

        Ам ук черде  хуу аттарның ажыглалын тус-тузунда сайгарып, бөлүктерин көрээлиңер.

I.1. Зоонимнерниң ажыглалы.

Зооним («zoo»-чер, «оnim»-хуу ат) — азырал дириг амытаннарнын шола аттары.

Чер кырында шупту чүве хуу аттарлыг. Ынчангаш дыл эртеминде шупту хуу аттарны онимнер дээр. Тыва дылда зоонимнер ам-даа чедир сайгартынмаан.

Тус черде дириг амытаннар аттарын чон чаптааш, чарашсынгаш тывызык кылдыр адаан.

1. Өң-чүзүнүн барымдаалап адаан зоонимнер.

Кижилерниң-даа, дириг амытаннарнын-даа ат-сывын бээрде, кандыг-ла бир өң-биле холбаштыр адаары, шагдан тура туруп келген. Ук девискээрде   өңнер кирип турар аттар таварышкылаан, оларга мындыг аттар хамааржыр.

Бо бөлүктээшкин  бир онзагай.

Ак-Хол – ыттын чүгле холдары ак, а өске- мага-боду хүрен өңнүг.

Ак-Төш- ыттын чүгле төжүнде ак дүктер бар, а өске- мага-боду кара.

Мойнак-  ыттын мойнунда ак дүктер барын барымдаалаан.

Куураң – инектин мага-боду куу.

Өле-Баштыг – инектин чүгле бажы өле өңнүг, а өске кезээ – кыр.

Хеймер-Шилги – улуг инектин сөөлгү төрээн бызаазы шилги болган, ынчангаш ынчаар адаан.

Ала-Саяк – суур иштинге чарыштарга киржир саяктаар аътты ала өңнүг аътты ынчаар адаан.

Челер-Бора – ак-куу өңүн, челер чоруун  барымдаалаан.

Хоор-Сарыг – Отчугаштын кадарчылаарда мунар аъды.

Сылдыс-Шокар – өске аъттардан ылгалдыг чараш, каас ак өңнүг болгаш кара-кара шокарларлыг боорга ынчаар адаан.

Бора-Дай – аъттын бора өңүн барымдаалаан. 10б класстын өөреникчизи кино артизи Саая Күдеректиң «Эки аъттың ээзи» деп фильмге киришкен аъды.

Кара-Дай - аъттын бора өңүн барымдаалаан.

Өң-чүзүнүн барымдаалап адаан зоонимнерни ниитизи-биле 11 атты тодараткан бис.

2. Хевирин, дүрзүзүн  илереткен зоонимнер.

        Дириг амытаннар хевиринин  талазы-биле аңгы-аңгы болур деп чүүлдү, дараазында чижектер бадыткап турар.

Дугур-Мыйыс- мыйызы бир черге шашкаш сыйлып, бажы мугурарган мыйыстыг инек.

Чолдак-Кудурук – бызаа турда кудуруу донгаш, үстүп чыдып каарга, инекти ынчаар адаан.

Дөңгүр-Ала –ала  бызаа өзерге-даа, мыйыс үнмээн.

Дагыр-Мыйыс- мыйыстары ийи талазынче чатпагар инек.

Бо бөлүкке хамаарыштыр 4 атты тодарадып тыпкан бис.

3. Малдың аажы-чаңын илереткен зоонимнер

        Кандыг-ла-бир аажы-чаңын барымдаалап адаан  аттар  онзагай черни ээлеп турар.

Хоптак-Мыйыс – бичиизинде  иези өлүп каарга, бызааны холдан чемгерип өөредип каапкан, ынчангаш чүнү-даа чушкаан турар инек. 

Аскымнаар – саарга чаңы багай, сагдырбас, шелгиленир инек.

Дошкун-Бора – ээзинден өске кымга-даа мундурбас аът.

        Ук бөлүкке хамаарыштыр 3 атты тодараткан бис.

4. Малдын чоруу-биле холбашкан зоонимнер

        Узак-Кара  - кадарчы Генаканын ырак черлерже чоруурда мунар аъды.

       Челер-Хүрең – чарыштарга челип маннаар, хүрең өңнүг мал.

Ук бөлүкке хамаарыштыр  2 зоонимни тыпкан бис.

5. Өске дириг амытаннар-биле холбап адаан зоонимнер

        Тыва чон шаандан тура мал-маган, аң-мең-биле тудуш чораан. Ынчангаш  дириг амытаннарның аттары-биле адаан шола аттар база бар.

Эзир – төрүттүнүп кээрде-ле  өске эниктерден ылгалып турар эрестиг борга, ачам ынчаар адаан.

Хартыга –  бистиң Хартыга деп аттыг ыдывыс 12 хар чедир чурттаан. Эрткен чылын ол ыдывыс өлүп каарга, ачам чаа азырап алган эниивисти аңаа тураскаадып адаан.

6. Аңгы-аңгы уткалар илередип турар зоонимнер

Өскүс-оол – бызаа чаш турда-ла, чудааш өлген.

Черликпен- эник ытты Кызыл-Мажалык суурда «Колос» деп садыг даштындан тып алган.

II-ги эге. Дириг амытаннар аттарының тургузуунуң аайы-биле бөлүктери.

Чыгдынган дириг амытаннар аттарын тургузуунуң аайы-биле бөдүүн болгаш нарын деп ийи бөлүкке чарып турар бис. Оларның тус-тузунда  бѳлүктерин кѳрээлиңер.

II.1. Бөдүүн зоонимнер

Ук девискээрде зоонимнер бѳдүүн, чүгле чаңгыс дазылдан болгаш чүве адындан тургустунган. 

Бөдүүн тургузуглуг  зоонимнерге Аскымнаар,Куураң, Эгерек, Эреспей, Хартыга, Эзир, Көстүкпен, Черликпен деп  аттар кирип турар. Артканнарының тургузуу нарын болуп турар.

II.2. Нарын зоонимнернин  ажыглалы

Нарын хуу аттар  ийи дазылдарның каттышканындан тургустунган.

Схемазы: демдек ады + чүве ады

Дугур-Мыйыс > дугур + мыйыс

Чолдак-Кудурук  > чолдак + кудурук

Схемазы: кылыг сөзү + -ар + чүве ады

Челер-Бора > челер + бора

Челер-Хүрең> челер + хүрең

Схемазы: демдек ады + демдек ады

Өле-Баштыг > өле + баштыг

Дөңгүр-Ала > дөңгүр + ала

Хоор-Сарыг > хоор + сарыг

Тургузуунуң аайы-биле дириг амытаннарнын хуу аттарын бѳдүүн болгаш нарын деп бѳлүктээш, нарын шола аттар хѳй дээрзин демдегледивис. Нарын чижектерден алгаш кѳѳрге, эң-не бүдүрүкчүлүг схема: демдек ады+чүве ады болуп турар.

Түңнел

    Эрги-Барлык суурнун девискээринде дириг амытаннарнын шола аттарының бөлүктерин шинчилеп кѳргеш, оларны утказының аайы-биле алды бөлүкке хуваап кѳрдүвүс. Тодараттынган бѳлүктерден дараазында түңнелдерни үндүрген бис:

• ѳң-чүзүнүн барымдаалап адаан  зоонимнер (11)
• хевирин, дүрзүзүн  илереткен зоонимнер (4)
• малдын аажы-чанын илереткен зоонимнер  (3)
• малдын чоруу-биле холбашкан  зоонимнер (2)
• өске дириг амытаннар-биле холбап адаан зоонимнер (2)
• аңгы-аңгы уткалар илередип турар зоонимнер (2)

Тургузуунуң аайы-биле дириг амытаннарнын шола аттарын бѳдүүн болгаш нарын деп аңгылап турар бис. Бѳдүүн шола аттар боттарының хуузунда укталбаан болгаш укталган деп чүвени чижектер кѳргүзүп турар. База ол ышкаш бөдүүн зоонимнер эвээш таваржып чоруурун кѳрдүвүс. Укталбаан бѳдүүн зоонимнер чүве аттарындан тургустунган бооп турар.

Нарын шола аттар  хѳй таваржып чоруур. Оларны аңгы-аңгы схемаларга аңгылап кѳрген бис. Ниитизи-биле  22 нарын зоонимнерни тодараттывыс. Хѳй кезиинде ийи кезектиг зоонимнер колдап турар. Ынчангаш ук  аныяк салгалды кижизидеринге өөредиглиг болурунга идегедивис.

Ажыглаан литература даңзызы

1. Ойдан-оол А.К., Ондар Б.К, Доржу К.Б, Куулар Е.М. «Тыва дыл – 10-11 класс»./ под редакцией М.В.Бавуу-Сюрюн. – К:ТКИ, 2007- 270с.

2.Толковый словарь тувинского языка./под ред. Д.А.Монгуша.-Н:Наука, 2003-599с.

Информаторлар:

1. Боралдай Чечек-оол Дам-оолович.
2. Кара-Сал Зоя Бады-Баировна.
3. Ооржак Роза Шактаровна
4. Саая Вера Оскал-ооловна
5. Саая Доржу-Сюрюн Аракчааевич.
6. Сарыглар Татьяна Дакыловна.
7. Салчак Степан Калиндивииевич.
8. Хомушку Каадыр-оол Конгарович.
9. Хомушку Надежда Курбазыровна.